Jeta e producentit legjendar të muzikës, Joe Boyd përmban shumë kapituj. Në qendër të kundërkulturës së viteve të ’60-a (ishte teknik i zërit në Festivalin Folklorik të Newport kur Bob Dylan “kaloi në zhanrin elektrik”), ka prodhuar albume për grupe si Pink Floyd dhe më vonë R.E.M. Rrëfimet nga kjo kohë e mbushin librin e tij të parë, “White Bicycles: Making Music in the 1960s” (2007), (në shqip: “Biçikleta të bardha: Të bësh muzikë në të ’60-at”). Në librin e tij më të ri, përmes një kornize më të gjerë, tregon historinë botërore të kulturave tradicionale të muzikës folklorike, kryesisht nga Jugu botëror dhe mënyrën se si ato kanë ndikuar në tingujt dhe kulturën e Perëndimit.

Me rreth 1,000 faqe, “And the Roots of Rhythm Remain: A Journey Through Global Music” (2024), (në shq: “Dhe rrënjët e ritmit mbesin: Një rrugëtim nëpër muzikën botërore”), është një punë më shumë se 15-vjeçare. Bazuar në kërkime të hollësishme historike dhe intervista, libri është një letër dashurie për kulturat tradicionale muzikore nga e gjithë bota dhe titulli i tij vjen nga një varg i këngës “Under African Skies”, (në shqip: “Nën qiejt afrikanë”) në albumin e frymëzuar nga Afrika e Jugut të Paul Simon, “Graceland”. Si figurë kyçe në momentin e muzikës “botërore” të viteve të ’80-a — që solli në tregjet perëndimore muzikë nga Kuba, Bullgaria, Mali, Afrika e Jugut, India e të tjerë — Boyd i ka parë prej së afërmi shumë prej skenave muzikore, që i përshkruan me aq dashuri në libër.

Si i tillë, ai shfaqet shpesh, në stilin e Forrest Gump, si pjesëmarrës i drejtpërdrejtë në momente kyçe përgjatë gjithë librit. E gjejmë duke biseduar me Paul Simonin e stresuar në një festë në Hollivud, para publikimit të “Graceland”, duke gjykuar një garë të njohur këndimi në Kazakistanin e sapo pavarësuar, ose duke përshkuar politika të ndërlikuara për të bashkuar ansamble elitare në Bullgarinë e epokës komuniste.

Jeta e Boyd e ka çuar atë në gjithë botën, por një udhëtim vendimtar në Shqipëri, para një dekade, hapi një kapitull të ri, kur ai takoi bashkëshorten e tij të sotme dhe bashkëpunëtoren muzikore, Andrea Goertler. Goertler, një eksperte gjermane për politikat e ujit, e cila ishte zhvendosur në Shqipëri për të këshilluar rreth çështjeve mjedisore, është valltare pasionante e muzikës popullore. Dashuria e përbashkët për muzikën popullore të Ballkanit i lidhi shpejt me njëri-tjetrin. Që atëherë, janë zhytur plotësisht në këtë skenë, duke prodhuar dy albume të vlerësuara me çmime, për interpretuesin boshnjak të muzikës sevdah, Damir Imamović, si dhe albumin e jashtëzakonshëm “At Least Wave Your Handkerchief At Me: The Joys and Sorrows of Southern Albanian Song”, (në shqip: “Të paktën ma tund shaminë: Gëzimet dhe trishtimet e këngës së Shqipërisë së jugut” të grupit Saz’iso.

K2.0 bisedoi me çiftin përmes platformës Zoom, rreth librit të fundit të Boyd dhe rreth asaj se si Ballkani ua ka transformuar jetën profesionale dhe romantike.

K2.0: Si lindi lidhja juaj me Ballkanin?

Joe: Disi, gjithë kjo histori — lidhja me Ballkanin, nga ana ime, jo nga ajo e Andreas — nis në fund të viteve të ’80-a, kur një lahutist nga Sheffield hyri në zyrën e “Hannibal Records” në Londër. Ajo ishte kompania ime diskografike në atë kohë dhe kishim publikuar disa albume bullgare dhe hungareze. Ai hyri me videokasetë, e vendosi mbi tavolinën time dhe më tha: “Gjithqysh duhet ta shikosh këtë”. Ai kishte arritur të futej në Shqipëri, në kohën kur ishte një vend gati krejt i mbyllur. Kishte arritur të sigurojë një vizë për të shkuar në Festivalin Folklorik të Gjirokastrës, i cili mbahej çdo pesë vjet. Dhe jo vetëm që arriti të merrte pjesë në festival, por disi krijoi shoqëri me ekipin e televizionit dhe e bindi dikë që t’ia jepte një video-kopje me momentet kryesore të transmetuara në televizionin shqiptar.

Disa ditë më vonë, shkova në shtëpi, vendosa ta luaja kasetën dhe menjëherë u shfaq kalaja e Gjirokastrës, flamujt kuq e zi me shqiponjë, malet në prapavijë dhe disa burra me qeleshe, duke kënduar muzikën më të jashtëzakonshme polifonike që kisha dëgjuar ndonjëherë. Dhe thashë me vete: “Duhet patjetër të shkoj atje, ta përjetoj dhe ta dëgjoj këtë muzikë”. 20 apo 25 vitesh pas, ende nuk kisha shkuar atje.

Dhe pastaj ishte kjo grua që e njihja, me emrin Lucy Duran, e cila ligjëronte muzikën afrikane dhe kubane në SOAS Universitetin e Londrës dhe kishte realizuar edhe një program të quajtur “World Roots”, (në shqip: “Rrënjët e botës”), për BBC, ku udhëtonte nëpër kultura të ndryshme në botë dhe i incizonte banorët vendas. Kishte realizuar një seri emisionesh për muzikën shqiptare, me ndihmën e një gruaje me emrin Edit Pula.

Ato kishin mbetur shoqe dhe Lucy ma përmendi rastësisht se do të shkonte në Shqipëri për ditëlindjen e Editit, që do të festohej në plazh, me artistë tradicionalë shqiptarë. Dhe unë i thashë: “A mund të vij edhe unë, të lutem? Dëshiroj shumë të vij!” Kështu që më mori — dhe doli që Editi ta kishte Andrean për shoqe të dhomës. Andrea i dinte të gjitha vallet tradicionale shqiptare dhe po udhëhiqte vallen në festën e ditëlindjes me shaminë e saj në dorë.

Andrea: Dhe kaq mjaftoi. [Qesh]

Disa vite para kësaj po punoja për Agjencinë Gjermane për Bashkëpunim Ndërkombëtar, GIZ, dhe më pyetën nëse doja ta menaxhoja një projekt në Shqipëri për çështjet e ujit dhe mjedisit. Dhe iu thashë: “Nëse ma lejoni të shkoj e ta shoh nga afër, mund ta konsideroj”. Më lejuan të udhëtoja në Shqipëri për disa ditë në vitin 2009. Atëherë u zhvendosa atje dhe që atëherë s’kam ikur me të vërtetë.

Agjencia e mjedisit ku isha vendosur si këshilluese ishte e mbushur me njerëz që dinin të vallëzonin shumë mirë dhe kjo më motivoi jashtëzakonisht t’i mësoja të gjitha vallet tradicionale shqiptare. Gjeta një mësues dhe ushtroja çdo javë — dhe kur takova Joe në atë festë të ditëlindjes, tashmë i dija të gjitha vallet, nga veriu në jug.

Gjithmonë kam pasur kureshtje personale prej amatorje për muzikën. Vallëzimi ishte thjesht një mënyrë për ta njohur muzikën ballkanike. Pastaj, Edit Pula, me të cilën ndaja banesën, ka interesim shumë të thellë për ruajtjen e trashëgimisë në Ballkan dhe admirim të madh për muzikën tradicionale, edhe pse shumica e njerëzve të moshës së saj, për një kohë e konsideronin si të dalë nga moda, sidomos pas hapjes së kufijve, sepse gjatë viteve të komunizmit u imponohej të dëgjonin muzikë tradicionale shqiptare.

Joe: Diçka që zbuluam se kishim të përbashkët me Andrean ishte vendosmëria për të shkuar në Festivalin e ardhshëm të Gjirokastrës. Dhe kështu, shkuam bashkë në vitin 2015.

Ashtu si në librin tim, i mbushur me takime të rastësishme, pata një tjetër takim të rastësishëm me një mik, të cilin e njihja, që e drejton Qendrën e Artit “Barbican” në Londër. Në ato kohë, ai e përdorte buxhetin e shpenzimeve për të shkuar në festivale në Luiziana, Kolumbi dhe Dakar. Kështu që i thashë: “Javën tjetër do të shkoj në një festival në Gjirokastër, në Shqipërinë e jugut, duhet të jetë interesant, a dëshiron të vish?”

E rezervoi një biletë, mori një taksi nga aeroporti, erdhi në Gjirokastër dhe mbeti i mahnitur. Teksa po futej në veturë për t’u kthyer në aeroport, pak para se ta mbyllte derën, u kthye kah unë dhe Andrea dhe tha: “Nëse doni të krijoni diçka në stilin e Buena Vista Social Club, një përmbledhje me veteranë të muzikës, do t’i ftoja në Barbican”. Dhe kështu lindi Saz’iso.

Joe, siç e përshkruan në librin tënd “And the Roots of Rhythm Remain”, në vitet e ’80-a, ti ndihmove në “shpikjen” e zhanrit të muzikës “world music” (muzikë botërore), që sot më shpesh quhet “muzikë globale”. Ishte një periudhë kur mund të blije lehtësisht CD me këngë korale bullgare, jazz me kitarë nga Mali, apo me vegla muzikore prej telash të romëve rumunë në dyqane, në gjithë SHBA dhe Evropën perëndimore. A mund të na tregosh pak më shumë për lidhjen dhe përfshirjen tënde me këtë valë muzikore, veçanërisht për sa i përket skenës bullgare?

Joe: Siç e them në libër, ishte një moment në vitin 1965, kur Albert Grossman, menaxheri i Bob Dylan, dëgjoi një incizim të gjatë 10-inçësh të shtëpisë diskografike pariziene “Chant du Monde”, me ansamblin “Filip Koutev” nga Bullgaria dhe i pëlqeu tej mase. Ishte në Paris dhe të nesërmen shkoi në zyrat e tyre dhe tha: “Sa kërkoni për të drejtat autoriale për SHBA?” Ua dha 2,000 dollarë në dorë dhe doli nga aty me një kasetë. Më pas, bindi kompaninë “Elektra Records” që ta publikonte në serinë “Nonesuch Explorer”, që në njëfarë mënyre ishte pararendëse e asaj që ishte “muzika e botës”.

Në atë kohë kisha filluar të punoja në Elektra, pikërisht kur ai album po publikohej. Dhe e mbaj mend mirë kur e dëgjova për herë të parë dhe thashë “ua… kjo është muzikë e jashtëzakonshme”. Shumë folkloristë, hippie, muzikantë, përdorues të kanabisit, tymosnin një cigare, vendosnin kufjet dhe dëgjonin Filip Koutev. Por më pas, disi, kjo muzikë nisi të zbehej. U zëvendësua nga muzika indiane dhe të tjerat dhe albumi doli nga qarkullimi.

Dhe pastaj, 10 vjet më vonë, një metalurg zviceran, Marcel Cellier, disi arriti të largohej nga Sofja me kopje incizimesh të disa pjesëve të korit të radios. E shpiku emrin Le Mystère des Voix Bulgares, sepse ishte frankofon dhe albumi u publikua në Francë, Gjermani dhe Zvicër, ku pati sukses të konsiderueshëm. Por pastaj u publikua në Angli, në mesin e viteve të ’80-a, nga 4AD Records — kompania që kishte Cocteau Twins. Ishte shumë modern. John Peel ishte DJ i njohur i radios që luante shumë Cocteau Twins, nisi të transmetonte edhe shumë nga Le Mystère dhe papritur u bë tejet i famshëm.

Isha pak i zhgënjyer sepse vëllai im më thoshte vazhdimisht: “Duhet ta licencosh atë album dhe ta nxjerrësh në Amerikë”. Dhe unë ia ktheja: “Jo, është shumë i panjohur, mua më pëlqen, por askush s’do ta blejë”.

Dhe më pas, në një mënyrë, që i parapriu dëshirës sime për të shkuar në Festivalin e Gjirokastrës, fillova një lloj misioni për të shkuar në Festivalin Koprivshtitsa, që është një festival i ngjashëm në Bullgari. Shkova atje në vitin 1986 dhe u mahnita nga një grupim ansamblesh të jashtëzakonshme të artistëve/eve fshatarë/e. Mendova: “Le t’i marrim profesionistët që luajnë në këto ansamble, vetëm një grup të vogël prej më të mirëve, që luajnë ende në stilin e vjetër fshatar”. Kështu formuam grupin Balkana. Bëmë turne, mbajtëm disa koncerte të shkëlqyeshme dhe nxorëm disa incizime. Por kori Le Mystère u kthye në një sensacion botëror dhe në njëfarë mënyre la në hije gjithçka që po punonim me Balkana.

Edhe pse Shqipëria nuk përfshihet në librin tuaj të fundit, në paragrafin e tij të fundit i falënderimeve shkruan:

“Rrezja e dritës muzikore që ka ndriçuar jetën time është koha që Andrea dhe unë kemi kaluar në Shqipëri, ku janë shkruar shumë faqe të këtij libri. Kemi kaluar mbrëmje të paharrueshme duke dëgjuar këngë polifonike, duke kaluar kufirin për në Greqi për të dëgjuar muzikën e mrekullueshme dhe shumë të afërt të Epirit, kemi hyrë në valle në ahengjet e miqve tanë dhe, mbi të gjitha, kemi incizuar, kemi bërë turne dhe kemi dëgjuar, në skenë dhe jashtë saj, tetë muzikantët e mrekullueshëm nga jugu i Shqipërisë, të cilët, bashkë me miken tonë, Edit Pula, i bashkuam nën emrin Saz’iso. Historia e muzikës shqiptare mund të mos jetë përshtatur në narrativat që ndërtova për këtë libër, por duke parë sa shumë mahniteshin audiencat evropiane dhe se si shpërndahej entuziazmi për muzikën tradicionale në vendlindje, sidomos mes dëgjuesve të rinj, ma konfirmoi besimin tim në fuqinë e muzikës që buron nga rrënjët e lashta”.

Joe: Vitet përgjatë periudhës së izolimit janë si të mjegullta për mua. Por çfarë më ka mbetur në kujtesë nga ajo kohë janë disa momente, veçanërisht në Gjirokastër, duke dëgjuar muzikë isopolifonike. Më kujtohet hera e parë kur shkuam në Gjirokastër — po hanim jashtë, në një rrugicë të vogël dhe afër nesh ishte një tavolinë me disa burra që po pinin raki. Papritur, biseda ndaloi dhe dikush filloi të këndonte. Akustika ishte e përsosur sepse kishte kalldrëm dhe mure me tulla në të dyja anët. Në një moment, njëri prej tyre më pa dhe ma bëri me shenjë të afrohesha. E vendosa kokën në mes të atij rrethi burrash dhe ishte një përvojë e paharrueshme.

Është shumë i fuqishëm fakti që në Gjirokastër, ai lloj këndimi shoqëror është traditë e gjallë. Shumë praktika të tjera të muzikës popullore janë kthyer në “muzikë arti”, por atje, këndimi polifonik është diçka që burrat e bëjnë kur kalojnë kohë bashkë.

Andrea: Mendoj që ishim me fat në dy mënyra kur është fjala për muzikën në Shqipëri. Së pari, që kur bashkuam këngëtarët dhe muzikantët e Saz’iso, kemi kaluar shumë kohë me ta. Dhe nuk e kemi kaluar vetëm atë përvojën shumë intensive të incizimeve, përzgjedhjes së repertorit dhe gjetjes së një gjuhe të përbashkët me këta tetë artistë — kemi qenë edhe në turne me ta, i kemi dëgjuar natë pas nate, kemi kaluar shumë mbrëmje private. Dhe shpesh, momentet më të magjishme ndodhin pas koncerteve, gjatë darkave, kur ata marrin veglat muzikore dhe fillojnë të këndojnë.

Falë tyre dhe falë Editit, gjetëm shumë miq që ishin të angazhuar në muzikë. Nëpërmjet tyre, përjetonim momente muzikore që zakonisht, si vizitor apo i huaj, nuk i has dot aq lehtë.

Me “muzikën botërore” ka ndonjëherë një tension mes asaj që dëgjuesit “vendas” e shijojnë më shumë dhe asaj që një audiencë ndërkombëtare e kërkon. E vërejta që në Spotify, qytetet me më shumë dëgjues të albumit të Saz’iso ishin ose në Shqipëri, ose në Kosovë, ose qytete me diasporë të madhe shqiptare. Kur prodhuat albumin e Saz’iso, a synonit t’i formësonit produksionet veçanërisht për audiencën shqiptare apo për audiencën ndërkombëtare të “muzikës botërore”?

Joe: Mendoj se përgjigjja ime do të ishte thjesht jo.

Andrea: Ajo çfarë bëmë ishte që e përfshimë edhe një ekspert, Vasil Tolen, i cili ishte i pranishëm, na këshillonte dhe mbante edhe fjalime për rëndësinë e këtij incizimi, sepse do ta kapnim një moment në kohë. Dhe për këtë kishim shumë përgjegjësi se çka do të incizohej si muzikë tradicionale shqiptare. Ai ishte pak i shqetësuar.

Joe: Ndodhi një moment shumë interesant me të. A e di, ne i respektojmë shumë muzikantët dhe na intereson ta krijojmë një atmosferë të mirë që të ndihen rehat. Dhe Vasil mbërriti gjatë një seance dhe dëgjoi diçka, pastaj filloi t’i qortonte muzikantët me të vërtetë me shumë seriozitet. Me zë të lartë, thuajse duke bërtitur: “Hajde, djem, përmirësohuni! Kjo nuk është aq e mirë!” Në një formë që ne nuk do të guxonim kurrë t’ua thoshim. Dhe performancat menjëherë pas kësaj, ishin nga më të mirat që incizuam.

Andrea: Nuk e mendonim publikun. Më shumë ka qenë dëshira për të krijuar një incizim të bukur me këtë grup muzikantësh dhe me një repertor që u përshtatej zërave dhe interesave të tyre.

Joe: Kam respekt të madh për etnografët që dalin në terren me një incizues për ta dokumentuar muzikën. Por personalisht, nuk më ka interesuar kurrë kjo qasje. Për mua, qëllimi i incizimit të kësaj muzike nuk është ta dokumentosh atë, por ta incizosh me të njëjtin respekt sikur të ishte një grup pop apo një kuartet harqesh. Kjo muzikë është e bukur, kjo muzikë është ngazëlluese, kjo muzikë meriton të trajtohet me mikrofonë të klasit të parë dhe inxhinierë të nivelit botëror.

Dhe jo vetëm që e trajton me respekt dhe nuk e incizon si një incizim nga terreni, por gjithashtu s’ke nevojë ta shtosh ndonjë një xhaz piano apo një violinist norvegjez apo çkado tjetër në një album shqiptar. Muzika është aq e mirë, sa që meriton të trajtohet me respekt — nuk ka nevojë të zbukurohet. Nuk ka nevojë për shtytje. Nuk ka nevojë për salcë. Nuk ka nevojë për erëza. Është e mrekullueshme ashtu siç është. Ta incizojmë në mënyrën më të mirë të mundshme.

E kemi ruajtur këtë frymë edhe gjatë turneut me Saz’iso në Evropën perëndimore. Mënyra si u prezantua turneu në qendrat e artit, me zë dhe ndriçim të shkëlqyer dhe me një audiencë të ulur, ishte diçka që grupi rrallëherë e kishte përjetuar më parë. Shkuam gjithashtu dhe luajtëm në DokuFest dhe koncerti ishte mbresëlënës sepse publiku përbëhej nga rinia kosovare. Mendoj se aty nisi ajo dashuria mes audiencës së re në Kosovë dhe Saz’iso.

Muzika saze nga jugu i Shqipërisë nuk është muzika e Kosovës. Nuk është muzikë e tyre si e tillë. Por e vërejta gjithë atë entuziazëm dhe një publik të ri, modern, që ishte tërësisht i mahnitur nga kjo muzikë. Më kujtoi Amerikën e viteve të ’60-a, kur publiku i muzikës popullore u përfshi nga muzika e Jugut, nga Delta e Mississippit dhe Appalachet, në një moment ikonik. Dhe për publikun rinor kosovar, shpresojmë që ky ishte moment ikonik kur zbuluan diçka të ndërlidhur me kulturën e tyre.

Ju të dy keni prodhuar gjithashtu dy albume me këngëtarin boshnjak të muzikës sevdah, Damir Imamović. Si lindën ato projekte?

Andrea: U njohëm me Damirin rreth vitit 2015 në Sarajevë. Ndodhesha atje për një udhëtim pune dhe Joe erdhi dhe m’u bashkua. Një mik i Joe na lidhi me disa miq të tjerë në Sarajevë për t’i takuar, të cilët më pas ftuan edhe disa të tjerë — dhe një prej tyre që u bashkua për një pije ishte Damir Imamović. Kaluan një mbrëmje të mrekullueshme së bashku, në kodrat mbi Sarajevë, në një kafene tradicionale, duke biseduar për muzikën.

Joe: Dhe pastaj, teksa po largoheshim — ishte një mbrëmje e së premtes — i thamë Damirit: “Do jemi këtu edhe gjatë fundjavës. A ka ndonjë vend ku mund të dëgjojmë muzikë që do na rekomandoje?” Dhe ai tha: “Jo, në të vërtetë nuk ka ndonjë gjë”. Por sa po e mbyllja derën e veturës, më tha: “Në fakt… do organizoj unë diçka”. Dhe përfundoi duke bërë një koncert solo në një galeri arti — dhe mbetëm pa fjalë. Ishte thjesht i jashtëzakonshëm. U kuptuam shumë mirë me të, dhe më pas, këndoi edhe në dasmën tonë.

Andrea: Sa ndodheshim në Sarajevë, blemë një grumbull përmbledhjesh me këngë sevdah dhe i morëm në shtëpi dhe i dëgjuam krejt këto këngë nga epoka e artë e Radio Sarajevës dhe filluam ta ndiejmë zhanrin sevdah, meloditë dhe interpretuesit.

Joe: Njëri nga më të spikaturit në atë përmbledhje ishte gjyshi i tij.

Andrea: Dhe më pas ruajtëm kontaktin me të. Erdhi dhe këndoi në dasmën tonë dhe gjithmonë e kishim idenë në mendje, ndonëse jo aq të definuar, por nëse do të paraqitej një projekt i mirë, do të mund të bashkëpunonim.

Joe: Ai na tha që po mbante një koncert në Sarajevë me Greg Cohen, një basist fantastik — basisti i Tom Waits për shumë vite — dhe që e njihja nga New York. Kështu që shkuam në Sarajevë për ta parë këtë koncert.

Andrea: Ishte koncert për ditëlindjen e tij të katërdhjetë.

Joe: Dhe ishte i mrekullueshëm. Po diskutonim me Damirin për ta bërë një album. Ai kishte bërë një album për Glitterbeat që ishte i mirë, por nëse ai ishte çka dëshironte të bënte, ndoshta nuk ishim ekipi i duhur për ta prodhuar. Por pas këtij koncerti, i thamë: “Nëse do ta bësh këtë album, mund ta realizojmë menjëherë”. Dhe kështu përfunduam duke telefonuar mikun tim të vjetër Jerry Boys, i cili ishte inxhinieri i Buena Vista Social Club dhe shumë projekte të tjera të mëdha.

Andrea: Si Saz’iso.

Joe: Si Saz’iso.

Dhe kështu u takuam të gjithë në Berlin për ta realizuar albumin “Singer of Tales”, (në shqip: Këngëtari i përrallave”). E incizuam në mënyrë tradicionale — pa ndarje në kabina izoluese. Ishte një tingull shumë i ngrohtë dhe i këndshëm dhe ishte kënaqësi ta bënim. Jo edhe aq e lehtë për ta shitur më pas.

Andrea: Ishte gjatë pandemisë, kështu që ra pak në atë kufizimin kur nuk mund të bënte turne. Por albumi mori vlerësime të mëdha kritike, komente shumë të mira.

Joe, keni pasur shtëpinë diskografike “Hannibal Records” në vitet e ’80-a, e cila publikoi shumë muzikë tradicionale ngae gjithë bota. Krahasuar me atëherë, cilat janë kushtet e tregut dhe mundësitë ekonomike për këtë lloj muzike sot?

Joe: Nuk jam ekspert i tregut sot, sepse nuk jam aq aktiv më në të, por ka ndryshuar rrënjësisht. E di që në fund të viteve të ’80-a, disa nga shtëpitë diskografike, që morën pjesë në krijimin e asaj “ndarjeje të zhanreve” të quajtur “world music”… nëse shisnim tre ose 4,000 kopje të një prodhimeve të gjata, ishte pak zhgënjyese. Dhe kishte albume që shisnin 10 apo 30 apo 40 madje edhe 100,000 kopje. Sot, nëse shet tre ose katër mijë, është si: ua, fantastike.

Mendoj se gjithë infrastruktura që u ngrit në fund të viteve të ’80-a nën etiketën “world music” — shtëpi diskografike, seri koncertesh, rubrika të veçanta recensionesh në gazeta, kolona të tëra me komente për muzikë botërore çdo fundjavë në një gazetë të së dielës, emisione radiofonike — kjo gjë është zhdukur pothuajse sot. Ka shumë arsye për këtë. Por njëra prej tyre është përhapja e pandalshme e teknologjisë moderne dhe incizimeve dhe fakti që shumica e kulturave tradicionale tërhiqen kah moderniteti. Ta dëgjosh një melodi tradicionale ose një stil të të kënduari tradicional me një ritëm elektronik katër me katër është disi ngazëlluese dhe ta jep ndjesinë: mirë, tani jemi modernë. Por kjo nuk është më aq interesante për atë lloj publiku që në fund të viteve të ’80-a mbushte sallat për një seri koncertesh me Fado.

Gjithashtu, po shohim që çështjet e imigracionit në Amerikë, jingoizmi (nacionalizmi ekstrem) dhe problemet me vizat e kanë bërë gjithçka më të vështirë. Më parë nuk ishte aq e vështirë për një grup afrikan që të vinte të luante në New York ta merrnin një vizë dhe më pas të bënin një turne nëpër Amerikë. Sot, kushton shumë vetëm për të aplikuar.

Andrea: Situata shkoi deri aty sa basisti serb i Damirit nuk ia doli të siguronte vizë për të ardhur në turneun në Mbretërinë e Bashkuar, gjatë promovimit të albumit të fundit. Është bërë shumë e vështirë t’i lëvizësh njerëzit përtej kufijve. Por gjithashtu është e vështirë t’ia sigurosh vëmendjen muzikës që vjen nga vende të vogla.

Joe: Për të shtuar edhe një gjë për Damirin. Saz’iso përfaqëson një anë të asaj që na intereson mua dhe Andreas: të gjejmë njerëz që janë tërësisht të zhytur në një traditë dhe që e përfaqësojnë atë. Dhe si diçka që është shumë e rëndësishme, si ajo që përfaqëson Damiri, që është një person i brezit të ri, me një lidhje të thellë familjare me traditën e sevdahut —

Andrea: — dhe njohuritë e tij të thella mbi historinë, repertorin dhe këngët —

Joe: — dhe megjithatë është në gjendje të krijojë këngë të reja brenda traditës, pa u bazuar në bateri apo akorde të fuqishme në kitarë; ai luan brenda historisë me elegancë. Dhe në të njëjtën kohë, shkruan tekste që janë bashkëkohore, që lidhen me çështjet me të cilat përballen sot Bosnjë e Hercegovina dhe të rinjtë. Mendoj se kjo është po aq e rëndësishme sa t’i nderosh dhe respektosh artistët e mëdhenj si Donika Pecollari dhe Adriana Thanou, dy këngëtaret e Saz’iso. T’i nderosh ato është shumë e rëndësishme, por gjithashtu ta ndihmosh Damirin në karrierën e tij dhe atë që ia sjell Ballkanit dhe Sarajevës, ka qenë diçka shumë ngazëlluese për ne.

Ndonjë plan për produksione muzikore në të ardhmen?

Andrea: Pasi kemi qenë në turne me Saz’iso për kaq shumë vite dhe me repertorin e tyre që vazhdon të zgjerohet, do të donim shumë të vijonim me një album të ri.

Joe: Druaj se libri im ka lënë gjithçka tjetër anash gjatë këtyre viteve të fundit. Por përfundimisht do ta kemi një pushim dhe shpresojmë të realizojmë edhe projekte të tjera së bashku.

Andrea: Përfshirë Ballkanin.

Joe: Veçanërishit në Ballkan.

Ky artikull është redaktuar për gjatësi dhe qartësi. Biseda u zhvillua në gjuhën angleze.

Imazhi i ballinës: Arkivi i Joe Boyd dhe Andrea Goertler.

Dëshironi të mbështetni gazetarinë tonë? Anëtarësohuni në “HIVE” ose konsideroni një donacion. Mëso si këtu.