Veton Nurkollari, apo xhaxhi, siç e quajnë përzemërsisht shumica, është i vendosur për shpirtin aktivist të Dokufestit. Një festival ndërkombëtar i filmit të shkurtër dhe dokumentar, që e bashkëthemeloi 24 vite më parë në Prizren, në një kohë kur qyteti nuk kishte asnjë kinema funksionale pas luftës në Kosovë, Dokufesti është shndërruar në një nga festivalet më të rëndësishme të filmit në Evropën Juglindore, duke u bërë festival kualifikues për çmimet BAFTA dhe Akademinë Evropiane të Filmit.

Edicioni i sivjetshëm, i 24-ti me radhë, nisi nën togfjalëshin “Lakmi, Pafund Çmendi, Boshllëk”, një ikje nga thirrjet më optimiste për veprim, për të cilat Dokufesti është i njohur. Qoftë duke rikthyer hapësirat publike për qytetarët e Prizrenit, duke trajtuar korrupsionin, apo duke avokuar për mbrojtjen e mjedisit, Dokufesti ka traditë të gjatë të përdorimit të platformës së tij për ta promovuar ndryshimin.

Marrë parasysh historinë e festivalit, edicioni i këtij viti paraqet një ndryshim toni, një vlerësim i zymtë për gjendjen aktuale. Duke reflektuar frymën e kohës, tema trajton mpirjen që lë pas trauma, imazhet e së cilës jemi mësuar t’i konsumojmë në vazhdën e gjenocidit që po ndodh në Gaza. Përveç programit të filmave, festivali organizoi një seri diskutimesh, panelesh dhe sesione pyetje-përgjigje për të diskutuar dhe vënë në dyshim etikën e dokumentarëve në një kohë apatie dhe pesimizmi të përhapur, një shtysë ekzistenciale për një festival që promovon aktivizmin përmes kinemasë.

Pavarësisht tonit të zymtë të temës dhe situatës globale, Nurkollari mbetet i përkushtuar ndaj shpirtit aktivist të festivalit, në një klimë ku, në gjithë Evropën, censura ndaj organizatave kulturore është e pranishme. Aty ku shprehjet e solidaritetit me Palestinën kanë çuar në përjashtime dhe ndalime, një fenomen që ka nxjerrë në pah kufijtë e shprehjes në institucionet artistike evropiane, Dokufesti e ka sfiduar këtë prirje. Si gjithmonë, me vendosmëri, edicioni i këtij viti ka ndërlidhur lëvizje dhe luftëra të ndryshme, nga Gaza e deri në Ukrainë.

K2.0 bisedoi me Nurkollarin, drejtorin artistik të Dokufestit, në zyrat e festivalit, të mbushura me gjallëri nga vullnetarë të rinj. Diskutuam për magjinë e kinemasë dhe fuqinë e aktivizmit përballë censurës, pesimizmit dhe dëshpërimit. Në vazhdën e temës së këtij viti, folëm për përgjegjësinë tonë kolektive në një kohë kur sulmet e Izraelit mbi Gazën po vazhdojnë, ndërsa Rusia vijon pushtimin e Ukrainës dhe vala e së djathtës ekstreme po rritet në mbarë botën.

K2.0: Lexova në Dokudaily që ishi të shqetësuar rreth lansimit të temës së këtij viti. Mund të na tregoni pse?

Veton Nurkollari: Ndoshta “i shqetësuar” nuk është fjala e duhur për ta përshkruar. Ishim disi të pafuqishëm. E di, përzgjedhja e temës është diçka interesante këtu dhe merr kohë, disa mbledhje për të menduar dhe diskutuar. Këtë vit ishte pak më e vështirë, në fakt, shumë më e vështirë, sepse ndiheshim të pafuqishëm. Mendoj që kjo reflektohet edhe në atë që kemi zgjedhur të paraqesim, në fjalët që kemi përdorur, madje kemi provuar ta shpjegojmë që nuk është tamam një temë. Është më shumë si, kur shkon te mjeku dhe të jep një diagnozë, pra më shumë një diagnozë e diçkaje që kemi parë dhe ndierë, për të cilën nuk jemi të kënaqur.

Shqetësoheshim sepse ishim të pafuqishëm. Mendoj që nuk e kemi përjetuar vetëm ne; është një gjendje që shumë njerëz nëpër botë po e përjetojnë. Çka nënkupton të jesh i pafuqishëm? Sheh shumë gjëra të këqija që po ndodhin, për të cilat mund të bësh shumë pak.

Ndoshta kjo ishte arsyeja pse ishim kaq të brengosur dhe pse ishte kaq e vështirë. Thashë që ndoshta ishte viti më i vështirë për të shtyrë diçka përpara, për të provuar të nxisim diskutim dhe të nisnim biseda, të gjenim përgjigje, por nuk ishte viti më i mirë për të ardhur me diçka që njerëzit e presin prej nesh, ndërkohë që ndiheshim të pafuqishëm. Prandaj mendoj që kjo e reflekton, disi, por nuk ishte e lehtë ta konceptonim.

Kam menduar që tema e këtij viti tingëllonte si diagnozë, njësoj si ajo e vitit të kaluar: një “rend i ri”. Por këtë vit sidomos, më dukej si një ikje nga togfjalëshat më optimistë me të cilët jemi mësuar nga Dokufesti. A buroi rezervimi juaj nga ky ndryshim toni?

Mendoj se, prapë, ajo e vitit të kaluar nuk ishte aq shumë diagnozë sa, ndoshta, një parashikim. Që diçka ishte në horizont, diku, njëfarë rendi i ri po vinte dhe ne e ndienim këtë.

Nuk menduam që do të vinte kaq shpejt dhe kaq dhunshëm. Dua të them, është një ndryshim, po aq sa ndryshimi që po ndodh rreth nesh. Çfarë vërejtëm është se ky ndryshim u përshpejtua shumë shpejt. Në vend se të hynte në shpejtësi të dytë, më duket sikur dikush e vendosi atë në marshin e katërt apo të pestë. Gjithçka po lëviz shumë shpejt; këto ndryshime po ndodhin shumë shpejt dhe shpesh, papritmas. Edhe kur i presim, janë më të mëdha, më të shëmtuara, më të dhunshme.

Ky ndryshim që përmende dhe që e ke vërejtur, sigurisht që ekziston dhe ne duhej të reagonim ndaj tij. Togfjalëshat dhe tonet optimiste të para disa viteve po shndërrohen në diçka më të errët. Shpresoj të jetë e përkohshme. Shpresoj që ky ndryshim të ndodhë në një mënyrë më progresive. Nuk e di, për momentin ndihem, mendoj dhe nuk besoj se ndihem vetëm unë, që bota është në një lloj rënieje të lirë. Se ku do të përplaset, sa e madhe do të jetë ajo dhe çka do të burojë prej saj, nuk e kam aftësinë ta parashikoj. Por është detyrë e jona të bëjmë diçka.

E di, meqë jemi një festival filmi dokumentar, që shfaq kaq shumë materiale nga e gjithë bota, disa filma të vështirë nga vende që po përjetojnë tmerre, nuk mund të shtiremi dhe ta paraqesim me shkëlqim dhe të bukur. Nuk është pjesë e misionit tonë.

Ne ftojmë çdokënd që merr pjesë në festival, filmbërës dhe mendimtarë, të kontribuojnë në diskutime. Është pjesë e asaj që bëjmë. Nuk jemi një festival me tapet të kuq, i shkëlqyeshëm e plot shkëlqim. Është festival serioz me një mision në prapaskenë dhe ky është obligimi jonë. Po bëjmë gjithçka që mundemi për të, nuk e di, ndoshta është fjalë e madhe të themi për të edukuar, por për të paralajmëruar, apo për të rrëfyer, përmes filmit dhe diskutimeve, se çka po ndodh.

A ju duk kjo temë si një kundërthënie, apo tingëlloi tepër pesimiste, marrë parasysh përkushtimin e Dokufestit ndaj aktivizmit? A ishte kjo arsyeja pse shqetësoheshit?

Për të qenë i sinqertë, nuk është se isha i shqetësuar, më tepër brengosesha. Dhe po ashtu, ndihesha i mpirë nga gjithë ajo heshtje, nga gjithë ajo shpërfillje, dhe kur sheh diçka, po bëhet shumë e zakonshme të heshtësh, hesht, mos fol, mund të jetë keq për ty.

Dhe këtë e kemi parë në gjithë botën, në Evropë, që disi është bërë fitimprurëse ta mbash gojën mbyllur, të mos rreshtohesh në një anë, ose, në disa raste, të rreshtohesh krah qëndrimit të gabuar, krahas atij që është i drejtë. Ndoshta tema ose këto fjalë mund të tingëllojnë si kundërthënie me aktivizmin, por ne vazhdojmë të mbesim një festival aktivist.

E patëm ceremoninë hapëse, në vend të, fjalimeve madhështore, vendosëm ta bënim hapjen pa fjalime. Në vend të tyre, 15 minuta njoftime filmash dhe disa sekuenca nga filmat, të montuara nga Leart Rama, [regjisor dhe videograf i Dokufestit] së bashku me [ekipin], për të bërtitur, disi, ndaj të gjithë të pranishmëve. E dinim që do të ishin të pranishëm edhe disa politikanë, disa përfaqësues të ambasadave, disa biznesmenë, njerëz që kthejnë kokën kur duhet të shohin, për t’i detyruar disi.

Mendoj që kjo është pjesë e shpirtit aktivist të këtij festivali; në vend që të vendosësh togfjalësha aty-këtu, ti e përdor platformën, përdor çdo gjë që ke për ta përçuar një mesazh. Mesazhi ynë ishte që ne nuk e kthejmë kokën rreth asaj që po ndodh në botë. Kryesisht bëhej fjalë për gjendjen në Palestinë dhe Gaza, por jo vetëm. Sollëm një bend nga Ukraina, [DakhaBrakha], shfaqëm disa filma të jashtëzakonshëm nga Ukraina, përfshirë “Special Operations” (në shqip: Operacione speciale), xhiruar nga kamerat e sigurisë publike, kur trupat ruse hynë në Çernobil. Një shembull mahnitës i një dokumentari pa asnjë fjalë. Përsëri, duke na detyruar të shohim dhe të nxjerrim përfundime.

Kështu që, dua të them, nuk mendoj që kem ikur nga aktivizmi. Ndoshta ka ndryshuar pak. Në vend që, siç thashë, të vendosim togfjalësha, kemi përdorur taktika të tjera. Është në shpirtin e këtij festivali dhe është në shpirtin e asaj që kemi bërë për shumë, shumë vite.

Tema po ashtu duket se vë në pikëpyetje çfarë ndikimi ka të jesh dëshmitar i vuajtjes. Çka mendon se nënkupton të shohësh filma dokumentarë sot, teksa në Gaza shpaloset gjenocidi, i cili vazhdon pavarësisht se po transmetohet drejtpërdrejt dhe është i dokumentuar shumë mirë?

Shoh shumë. Kam mekanizmat e mi. Jo për të mbetur i shtangur, por kam parë aq shumë saqë nuk tronditem aq lehtë më. Por kjo thotë diçka për mua, jo për festivalin apo për temën.

Kur po diskutonim dhe po mendonim për [temën], erdhëm tek fjala lakmi, e cila na hapi shumë pikëpamje. Sepse kuptuam që lakmia është në fakt një lloj force apo shtyse e padukshme për shumë gjëra të këqija që po ndodhin. Izraeli po merr nën kontroll Gazën dhe jo vetëm Gazën, [por] edhe pjesë të Sirisë, si pasojë e lakmisë. Dhe nuk është e vërtetë ajo çfarë ata po përpiqen t’ia shpjegojnë pjesës tjetër të botës, se e gjithë kjo lidhet me 7 tetorin. Duan tokën dhe kjo është lakmi.

Ekziston një lakmi e madhe në majat e botës financiare. Dua të them, disa miliarderë të pangopur tani po e udhëheqin botën. Kjo lakmi është shkak i vuajtjeve. Pra, kur po luanim me fjalët, kuptuam që ekziston, e di, kjo gjë të madhe, pothuajse si një lloj materie e errët e quajtur lakmi. Dhe është e pafund. Nuk është e vogël. Duket sikur është lakmia e disa njerëzve të pasur ose e disa politikanëve izraelitë të çmendur apo e Netanyahut, por në fakt, është më e madhe. Është si një kancer që përhapet edhe te njerëzit e zakonshëm.

Fjala e parë me të cilën nisëm ishte mendore, si një lloj termi diagnostikues, por pastaj e kuptuam që problemi është më i madh. Nuk është vetëm gjendja psikike e disa individëve, sepse Netanyahu ka një gjendje psikike të tillë, Trump po ashtu, Modi dhe Putini gjithashtu. Por pastaj na u duk sikur po i fajësojmë vetëm disa njerëz për këtë gjendje, ndërsa ne, çfarë roli kemi?

Mendoj që edhe ne kemi njëfarë përgjegjësie. Unë dhe ti dhe njerëzit që vijnë t’i shohin filmat këtu, njerëzit që shikojnë. Pse po e lejojmë këtë? Pse Gjermania është kaq kundërthënëse? Pse Izraeli është kaq rehat me gjenocidin? Këto ishin pyetjet që na shqetësonin.

K2.0: Më intereson të di se çka mendoni se nënkupton të shohësh filma dokumentarë në këtë kohë?

Për mua, të shohësh dokumentarë po bëhet gjithnjë e më e rëndësishëm çdo ditë. Po ashtu, them se kam mësuar më shumë përmes festivalit dhe shikimit të filmave, sesa në universitet. Është sikur të kisha diplomuar, nuk e di, në katër fakultete të ndryshme. Të mësosh për mjedisin, të mësosh për të drejtat e njeriut dhe të shohësh filma për njerëzit e zakonshëm, për mua kjo po bëhet gjithnjë e më e rëndësishme, sidomos në këtë kohë trazirash.

Ta zëmë, isha në Belfast, një vend mjaft i trazuar dhe pashë disa filma irlandezë që ishin të mrekullueshëm. Jo domosdoshmërisht për të kaluarën apo konfliktin, por për njerëzit e zakonshëm. Është ndjenjë e mrekullueshme kur mund të zbulosh rrëfime dhe filma të tillë për vende, të cilat shpesh i paragjykon dhe në fakt, nuk janë ashtu siç mendon, e pastaj zbulon gjëra të bukura. Kjo është ndoshta një nga gjërat më të mëdha që vazhdoj të zbuloj: gjëra, njerëz dhe vende përmes shikimit të filmave dokumentarë. Mendoj që është një dhuratë e jashtëzakonshme.

Çfarë efektesh mendoni se ka pasur avokimi i festivalit në jetën sociale dhe kulturore të Prizrenit? Shpesh, festivalet shihen përmes prizmit të ndikimit të tyre në aspektin ekonomik, përmes nxitjes që i japin bizneseve lokale. Por, më intereson të di çfarë efektesh të tjera mendoni se ka pasur ky festival në qytet, në Kosovë apo në rajon?

Ndoshta shembulli më i mirë do të ishte nisma për ta mbrojtur Kinemanë “Lumbardhi”, për t’i bindur institucionet që ta vendosin nën mbrojtje. Mendoj që është sukses që kemi mbledhur 57 organizatave të shoqërisë civile për të njëjtën kauzë, në mbrojtje të kinemasë, fillimisht nga shkatërrimi dhe nga [privatizimi], pastaj avokimi që të përfshihej në listën e trashëgimisë kulturore. Dhe, në fund, si një hapësirë që ka nevojë për mbështetje për renovim. 

Kinemaja “Armata” dhe “Kino Rinia” në Prishtinë, kinemaja e “Anibarit” në Pejë, u karakterizuan nga një situatë e ngjashme. Mendoj që kjo është diçka e mirë, sepse dëshmon se përmes aktivizmit dhe avokimit mund të arrihen qëllime. Është ndoshta një nga ato pak shembuj të rrallë të një fushate të suksesshme në të gjithë Ballkanin. Sepse ka aq shumë rrëfime të ngjashme për kinematë apo hapësirat publike, që, ose shiten për pak para, ose neglizhohen deri në shkatërrim, sepse nuk ka mekanizma apo përpjekje për t’i mbrojtur. Ne treguam që me pak përpjekje dhe mbështetje, mund të shtysh përpara një kauzë bujare dhe të kesh sukses. Mendoj që Dokufesti ka luajtur rol vendimtar edhe në disa situata të tjera, por do ta theksoja këtë.

Dokufesti shpesh dallon nga qëndrimi më konservator i Prizrenit, por më intereson të di nëse keni pasur përplasje me donatorët apo me institucionet që e mbështesin festivalin. A ka pasur momente kur avokimi juaj ka qenë në kundërshtim me interesat ose vlerat e tyre? E kam vërejtur që, për shembull, Ambasada Amerikane nuk është më donator i festivalit.

Është vërejtje me vend… nuk e di pse. Por po, përgjigjja është po, jo në ndonjë shkallë të madhe. Për shembull, vitin që patëm korrupsionin si temë, e humbëm një donator. Mendoj që për disa ishte një, nuk e di si ta them, temë disi keqkuptuese, sikur po i akuzonim të gjithë. Dhe disa e gjetën veten [në të], pa ia drejtuar ne gishtin. Madje patëm edhe telefonata nga nivele të larta të qeverisë [që pyesnin] pse ishte e nevojshme të vendosej një temë kaq e dukshme. Pra, po, humbëm diçka, por mendoj që fituam më shumë. Jo donatorë, por fituam besim te vetja.

Donatorët mund të largohen; ne mund të përpiqemi të gjejmë të tjerë duke bërë kompromis sa më pak që të jetë e mundur. Dua të them, më është shtruar shpesh kjo pyetje për donatorët, sa ndikojnë ata [tek ne]. Ne kemi vendosur disa vija të kuqe, që përpiqemi të mos i kalojmë. Njëra është, për shembull, nuk pranojmë filma nga donatorët. Është vijë e kuqe. Nëse je donator i madh, je drejtor i një organizate donacioni dhe djali yt është regjisor.

Një nga vlerat e mëdha të këtij festivali dhe gjëja ku kemi investuar më së shumti është programi, çka shfaqim, pse e shfaqim, dhe nuk bëjmë kompromis me të. Sigurisht që secili donator vjen dhe shumica kërkojnë diçka, por e kemi mësuar zanatin. Që në të njëjtën kohë t’ua plotësojmë pritshmëritë, por edhe të bëjmë atë që duam. Mendoj që kjo është një tjetër gjë e rëndësishme [e] festivalit, që të mund të bëjmë atë që duam pa bërë shumë kompromis.

Ne i humbim [donatorët] ndonjëherë dhe sinqerisht nuk ia kam idenë se çka kemi bërë gabim, por duhet të kemi bërë diçka gabim, që Ambasada Amerikane në heshtje i ndaloi fondet.

K2.0: Tema e këtij viti u përcoll edhe me një fjalor me terma – magji, rebelim, ndërtim – për të ndihmuar në ballafaqimin me ndjenjën mbytëse të dëshpërimit. A ka ndonjë film të caktuar nga programi i këtij viti që bart frymën e këtyre fjalëve?

Ishte disi si një lloj kundërbalance, krijimi i një lloj fjalori, një fryme dhe jo vetëm këto katër fjalë [“Lakmi, Pafund Çmendi, Boshllëk”], të cilat prapë duken kaq të errëta dhe dëshpëruese.

Patëm një film nga i cili shumë njerëz dolën nga kinemaja duke thënë, “O zot, çfarë filmi”. Ishte një film për një aktor, në fakt, ishte një film për Amerikën sot, quhej “Henry Fonda për president”. Një ese tri orëshe mahnitëse, për një aktor të madh, filmat e tij, klipe nga filmat e tij dhe klipe nga Amerika. Një film i mrekullueshëm, që shpjegon gjendjen mendore në Amerikë, nëse mund ta them kështu, përmes dashurisë për kinemanë.

Pra, ne [donim] që me këto fjalë të sillnim po ashtu dashuri për kinemanë dhe kinemanë si medium, si dhe arsyen pse bëjmë këtë që bëjmë, sepse të gjithë ne, ndoshta, kemi njëfarë ndaj borxhi kinemasë.

K2.0: A ka pasur ndonjë diskutim, në formë të bisedës apo panele, që ju ka lënë përshtypje?

Ka pasur shumë gjëra në festival, si ligjërata nga Igor Bezinovic, regjisor kroat, që shpjegoi si e xhiroi filmin e tij të quajtur “Fiume O Morte,” për pushtimin e qytetit të Rijeka nga një poet dhe fashist italian [Gabriele D’Annunzio], që e shpjegon në formë të jashtëzakonshme atë që po ndodh atje tani. Biseda me të pastaj, [ku publiku kishte nevojë të kërkonte këshilla], sepse ata donin të luftonin për qytetin e tyre të Rijeka, sepse po afrohet një valë fashizmi. Mund ta ndieja sa të shqetësuar ishin. Ishte bisedë shumë e këndshme.

Mbrëmë, isha pjesë e një diskutimi në një juri rinore, që ishte e mrekullueshme. T’i dëgjoja më shumë se 10 të rinj nga Kosova dhe Serbia duke diskutuar për filma. Sinqerisht, ishte ngjarje më e mirë se shumë juri në të cilat kam qenë pjesë.

Një film natën e kaluar, [Përmes Kosovës sonë] me muzikë nga asambleja “Lumbardhi”, udhëhequr nga Ilir Bajri. Pastaj filmi për skenën muzikore të Prishtinës, [“Pallati i Rinisë”]. Mendoj që këto ishin momente të veçanta, njerëzit ishin të ngazëllyer dhe të lumtur.

Viti tjetër është 25 vjetori i Dokufestit. Si po e ndiheni për këtë përvjetor?

Mendoj se vetëm se kemi filluar ta presim me padurim. Nuk e kemi paramenduar asnjëherë se do të festonim 25 vjetorin e diçkaje, e lëre më të një festival të madh, kështu që tashmë po shqyrtojmë disa ide. Do t’i bëjmë ndoshta 25 filma për 25 vitet. Veçse jam i emocionuar, cilët 25 filma? Ekzistojnë 250 të tillë që më pëlqejnë. Zakonisht kurrë nuk fillojmë të flasim për edicionin tjetër përpara se të kryhet i tanishmi. Tashmë kemi filluar të flasim për të ardhmen. Mendoj se do të jetë edicion i veçantë. Shpresoj të jetë. Po, mendoj që është një arsye për festuar. Pra, duam dhe shpresojmë që ta festojmë. Dhe shpresoj që situata të jetë të paktën pak më e mirë sesa është tani. Më shpresë, më pak dëshpëruese.

Ky artikull u redaktua për gjatësi dhe qartësi. Intervista u realizua në gjuhën angleze.

Imazhi i ballinës: Ferdi Limani / K2.0