Shkrimtarja me origjinë shqiptare, Ledia Xhoga ka marrë së fundmi vëmendje ndërkombëtare me romanin e saj debutues “Misinterpretation”, (në shqip: Keqinterpretimi), duke siguruar një vend në listën e gjatë për Çmimin Booker 2025. Romani shpaloset përmes personazhit të një përkthyeseje pa emër, që gjendet mes zgjedhjeve dhe botëve të ndryshme emocionale.
Në njërin nga temat qendrore të librit, rrëfimtarja e gjen veten duke përkthyer për Alfredin, një burrë nga Kosova që i ka mbijetuar torturës gjatë luftës dhe gradualisht futet në një rrjet të ndërlikuar të kufijve etikë dhe sakrificave personale. Teksa marrëdhënia e tyre thellohet, ajo përpiqet ta ruajë distancën profesionale, ndërkohë që përballet me peshën emocionale të traumës së tij. Ndërkohë, vija mes së vërtetës objektive dhe versionit të Alfredit për ngjarjet fillon të mjegullohet, duke e detyruar atë ta vë në dyshim jo vetëm rrëfimin e tij, por edhe supozimet e saj rreth drejtësisë, gjuhën dhe rolit të saj si përkthyese. Romani gjithashtu portretizon sfidat me të cilat përballet ajo dhe bashkëshorti i saj, Billy, një profesor i filmit, i cili, ndonëse me qëllime të mira, ndihet gjithnjë e më i largët emocionalisht. Shqetësimi i tij në rritje për angazhimin e madh të bashkëshortes me klientët krijon hendek në marrëdhënien e tyre.
Rrëfimi i Xhogës i ballafaqon lexuesit duke ngritur pyetje rreth mënyrës se si komunikohet dhe perceptohet e vërteta, sidomos në momente që karakterizohen nga natyra e pakapshme e kujtesës dhe traumës. Romani pasqyron punën shpesh të padukshme të përkthyesve, të cilët lundrojnë jo vetëm ndërmjet gjuhëve, por edhe peizazheve emocionale të atyre që u ndihmojnë. Me një stil proze që duket thjeshtësisht i qartë, Xhoga i çon lexuesit në një botë ku kufijtë mes realitetit, kujtesës dhe interpretimit mjegullohen.
E lindur dhe rritur në Tiranë, Xhoga aktualisht jeton në Brooklyn, New York, pasi u shpërngul në SHBA kur ishte adoleshente dhe më vonë përfundoi studimet master në Artet e Bukura për prozë letrare në Universitetin Shtetëror të Teksasit. Ajo gjithashtu ka punuar në botime në New York. “Keqinterpretimi” është romani i saj i parë.
Teksa Çmimi Booker i jepet romanit më të mirë origjinal të shkruar në anglisht dhe të botuar në Mbretërinë e Bashkuar ose Irlandë, kurse Çmimi Booker Ndërkombëtar kremton letërsinë e përkthyer në anglisht, përfshirja e Xhogës në listën e gjatë për Çmimin Booker e ka sjellë në qendër të vëmendjes, duke ia hapur dyer drejt një audience më të gjerë dhe vlerësimeve kritike. Lista e shkurtër do të shpallet më 23 shtator dhe fituesi më 10 nëntor 2025.
K2.0 bisedoi me Xhogën për procesin e saj të shkrimit, gjenezën e “Keqinterpretimit” dhe pikëpamjet e saj mbi sakrificën, maskulinitetin dhe dykuptimësisë rrëfyese. Ajo zbulon gjithashtu presionet dhe paradokset që sjell suksesi letrar, veçanërisht në peizazhin konkurrues dhe shpesh të paparashikueshëm të Çmimit Booker.
K2.0: Të fillojmë me konceptimin e “Keqinterpretimit”. Si lindi ideja për librin?
Ledia Xhoga: Para shumë vitesh, një shoqe më tha se një organizatë që ndihmonte të mbijetuarit e torturës kishte nevojë për një përkthyes në gjuhën shqipe si vullnetar. Personi për të cilin kishin nevojë për përkthyes ishte dikush nga Kosova, një burrë me të kaluar të ngjashme me atë të Alfredit. Mendoj se organizata gjeti dikë tjetër për të përkthyer, por ideja e një të mbijetuari nga tortura dhe marrëdhënia e mundshme e tij me një përkthyes më ngeli në mendje.
Libri juaj shtjellon temat e kufijve dhe sakrificave që njerëzit bëjnë për njëri-tjetrin. Mund të na shpjegoni më shumë lidhur me këtë aspekt dhe pse është i rëndësishëm për ju?
Ajo çfarë më intereson gjithmonë është ndërlikueshmëria e një situate, jo thjesht vetë sakrifica, por edhe ajo nga e cila ata heqin dorë, ose ndaj së cilës verbërohen, ndërsa bëjnë atë sakrificë. “Një personazh gjithmonë duhet ta bëjë një zgjedhje”, është një përsëritje e zakonshme në ligjëratat e shkrimit. Janë pikërisht zgjedhjet që shpërfaqin vlerat, moralin e një personazhi dhe shtyjnë rrëfimin përpara. Kurrë nuk shkruaj me një temë në mendje; zakonisht bazohem te personazhi ose situata.
Më intereson procesi juaj i shkrimit, sidomos kur bëhet fjalë për ndërtimin e personazheve. “Keqinterpretimi” paraqet një protagoniste të ndërlikuar me shumë shtresa – si iu qasët krijimit të këtij personazhi?
Më pëlqen të shkruaj në vetën e parë, ndoshta sepse në këtë mënyrë mund të hyj realisht në brendësinë e një personazhi dhe të futem në rrjedhën e asaj që ata bëjnë ose thonë. Ndoshta është si metodë aktrimi; bëhesh ai person për një kohë dhe disi e di që ata meditojnë ndërsa përkthejnë, ose që nuk u pëlqen ta pastrojnë apartamentin, apo që nuk janë persona xhelozë, apo fakti i të mos pasurit fëmijë nuk është aq i rëndësishëm për ta. Njëri nga profesorët e mi të shkrimit na thoshte se teksti është më i mençur se autori. Çka donte të thoshte ishte se çdo fjalë që shkruan është gjithashtu një informatë për atë që vjen pastaj. Sa më shumë shkruan, aq më shumë mëson si t’i dëgjosh këto të dhëna dhe t’i zhvillosh. Nënvetëdija është gjithmonë në punë, dhe është një proces misterioz.
Ismail Kadare, novelisti më i njohur i Shqipërisë, ka thënë dikur se shkruante vetëm rreth dy orë çdo ditë, në mëngjes. Pas kësaj, sipas tij, truri i tij lodhej. E ka përmendur gjithashtu se shkruante me dorë, në një kafene, larg shpërqendrimeve. Si është procesi juaj i shkrimit në këtë aspekt?
Po, e kam të pamundur të shkruaj për më shumë se tri orë rresht. Ka ditë që mund të shkruaj vetëm për rreth 20 minuta, pasi kam gjëra të tjera që duhet të bëj. Gjithmonë shkruaj në llaptop, por mbaj shënime edhe në telefon. Preferoj qetësinë, por mund të përqendrohem edhe mes zhurmës.
Kritikët kanë vërejtur se rrëfyesja në “Keqinterpretimi” është e pabesueshme dhe se perceptimet e saj lëkunden mes realitetit, kujtesës dhe përkthimit. Ishte një zgjedhje e qëllimshme që ta mbani rrëfyesen pa emër dhe herë pas here të pabesueshme?
U përpoqa t’i mendoja disa emra të mundshëm, por të gjithë tingëllonin qesharakë, sikur personazhi t’i shmangej atyre. Atëherë thashë: “mirë, nuk do të kesh emër, nuk ka lidhje!” Kam qenë gjithmonë disi e pasigurt për konceptin e “pabesueshmërisë” në letërsi. Dua të them, nëse një mik, ta zëmë, bën diçka që nuk e presim, ose na tregon diçka që s’na duket e vërtetë, ne nuk mendojmë “oh, kjo është e pabesueshme”. Është gjithmonë më specifike se ta zëmë, a thua pse po gënjen ose pse e tha këtë informacion, ose çfarë fshihet pas kësaj? Ndoshta kjo lidhet me shtresat për të cilat folëm më herët?
Si u zhvillua historia? A ke një strukturë para se ta nisni procesin e shkrimit? Sa shumë pjesë të historisë buruan nga vetë procesit të shkrimit?
Ideja ime fillestare ishte të punoja me një rrëfim të dyfishtë. Përkthyesja do të ishte personazhi kryesor në njërin prej dy tregimeve. Kam kaluar një vit duke u përpjekur ta bëj këtë të funksionojë dhe e pashë se më duhej ta hiqja njërin prej rrëfimeve. Historia pastaj pothuajse rrodhi vetë, por fragmente të tregimit të hequr mbetën brenda. Kam shkruar një ese për gjithë këtë proces në LitHub.
Në çfarë mase përvojat tuaja personale ndikojnë në procesin e shkrimit? Sa lidheni me personazhin kryesor të librit tuaj?
Gjithmonë kam menduar se jam e paaftë për ta shkruar një kujtim personal. Më pëlqen vërtet të shpik gjëra. Për shembull, nuk kam problem me kufijtë, prandaj ishte argëtuese të shkruaja për një personazh që ma mundësonte këtë. Sa i përket përvojave personale në letërsinë time, shpesh, çuditërisht, ekzistojnë sa për t’i mbushur boshllëqet. Nuk e kisha menduar kurrë të shkruaja për burrat që silleshin afër shkollave në Tiranë, por disi iu përshtat tregimit. [Rrëfyesja e kujton se si ka qenë e ndjekur nga një burrë më i moshuar jashtë shkollës së saj, duke reflektuar për mënyrën se si ngacmimet e tilla ishin të normalizuara kur ishte e re.]
Përkthyesja tani është dikush që e kam njohur dikur, siç thotë ajo kënga. Në fakt, ndihet më shumë si dikush me të cilin kam qenë e martuar për një kohë të shkurtër.
Një nga gjërat që më ka pëlqyer më shumë te proza juaj është aftësia për t’i përçuar situatat e ndërlikuara dhe shpesh të ashpra me një gjuhë dhe ton të thjeshtë. Është kjo një zgjedhje e qëllimshme në stilin tuaj të shkrimit apo diçka që është zhvilluar natyrshëm me kohë?
Nëse një situatë veçse është tensionuar, gjuha e ashpër do ta largonte fokusin nga ajo që po ndodh. Nëse qëllimi yt është të përcjellësh emocionin në një skenë, gjëja më e mirë që mund të bësh është t’ia heqësh skenës çdo përshkrim emocionesh dhe thjesht ta lejosh që veprimi dhe dialogu ta mbajnë peshën. Lexuesi do ta ndiejë më shumë në këtë mënyrë. Kështu që, ndoshta të dyja?
Kritikët kanë vërejtur se lista e gjatë e Çmimit Booker për këtë vit shtjellon maskulinitetin në shumë forma, “nga adoleshentët në prag të pjekurisë e deri te burrat që përballen me traumën”. A e shihni librin tuaj si pjesë të kësaj teme?
Po. Libri fokusohet te një protagoniste grua, por ka elemente të maskulinitetit në shumë forma. A është Billy, një profesor liberal i filmit në NYU, lloji i bashkëshortit që ia lejon bashkëshortes së tij ta ndjekë pasionin për t’i ndihmuar emigrantët, apo është dikush që e pengon? Marrëdhënia e Alfredit me bashkëshorten e tij mund të shihet gjithashtu në këtë prizëm. Ai lufton me shëndetin e tij mendor dhe bashkëshortja ka një rol vendimtar mbizotërues në martesë, megjithatë ai ka ndjenja për përkthyesen.
E përmendët se nuk e prisnit të nominoheshit për Çmimin Booker, pjesërisht sepse libri u botua nga një shtëpi botuese relativisht e vogël në SHBA dhe Mbretëri të Bashkuar. A mund të na tregoni se si funksionon industria e librit dhe si e shihni veten në atë që shpesh konsiderohet si një nga skenat kryesore letrare?
Hapi i parë pasi përfundon një roman është gjetja e një agjenti letrar që pranon të të përfaqësojë dhe ta çojë librin te shtëpitë botuese; përndryshe ata nuk e lexojnë! Agjenti më pas fiton një përqindje nga fitimet e tua. Ky mund të jetë një proces shumë i gjatë, pasi ka kaq shumë shkrimtarë që kërkojnë përfaqësim. Kafeneja ime lokale në Brooklyn është e mbushur me njerëz që shkruajnë romane e skenarë. Disa njerëz marrin disa oferta nga agjentët, gjë që mund të tregojë se libri do të tërheqë shumë interes nga botuesit. Nëse ka më shumë se një ofertë nga botuesit, ekziston mundësia që paradhënia e autorit – paratë që ata paguajnë kundrejt të ardhurave të ardhshme – të jetë e konsiderueshme. Por edhe një shumë e lartë e paradhënies, sinqerisht, nuk është kompensim i mjaftueshëm krahas kohës që ke kaluar duke shkruar librin, nëse jeton në SHBA.
Unë pata vetëm një agjente që ofroi të më përfaqësonte dhe ajo ka qenë e mrekullueshme. Ajo gjeti dy botues të vegjël e të pavarur, një në SHBA dhe një në Londër.
Sa i përket vendit tim në botën letrare, gjithçka që mund të bëj është të përpiqem të prodhoj vepra me të cilat mund të jetoj. Të tjerat janë çështje pikëpamjesh.
Douglas Stuart, fituesi i Çmimit Booker për vitin 2020, ka thënë se fitorja e çmimit solli një presion të çuditshëm dhe ia ndryshoi mënyrën se si e shihte veten si shkrimtar, duke ia hequr disi perspektivën e tij të jashtme. David Szalay, i përfshirë gjithashtu në listën e gjatë të këtij viti, ka thënë se ndonëse përfshirja në listën e shkurtër ia transformoi karrierën, “fitorja do të ishte një majë e vështirë për t’u zbritur”. Ai po fliste për përvojën e tij si një pretendent serioz për Çmimin Booker në vitin 2016. Si i shihni këto reflektime? Çfarë mendoni se do të ndryshojë për ju si shkrimtare me përfshirjen e librit tuaj në listën e gjatë dhe me mundësinë e përfshirjes në listën e shkurtër apo edhe fitimin e Çmimit Booker?
Po, presioni është i çuditshëm dhe absolutisht çmenduri, sidomos nëse je mësuar të shkruash në njëfarë anonimiteti. Sinqerisht, mezi prisja ta lija librin mënjanë. “Keqinterpretimi” shkoi te botuesit para më shumë se tri vitesh dhe unë bëra një turne letrar për muaj të tërë pas botimit, kështu që tashmë kisha dhënë shumë intervista, etj. Po prisja një verë të qetë ku të mund të përqendrohesha te libri im i ardhshëm, për të cilin jam shumë e emocionuar. Por sapo u shpallën nominimet për Booker, nuk mund të bëja asgjë. Kishte aq shumë kërkesa për intervista dhe ja ku jam përsëri duke folur për një libër me të cilin jam marrë për gjashtë vjet, duke llogaritur kohën e shkrimit. E kuptoj çka ka nënkuptuar Szalay rreth presionit të fitores së Booker; ndoshta është një barrë e madhe dhe mund të jetë e dëmshme për shkrimtarët e shqetësuar. Mos prit që dikush të ndiejë keqardhje për ty, gjithsesi. Dhe, për t’u kthyer prapa për një çast, a ekziston vërtet diçka e tillë si konkurrenca në art? A ekziston një “fitues” kur bëhet fjalë për letërsinë?
Anonimiteti që përmendët është zhdukur edhe në hapësirën shqipfolëse. Mediat dhe qarqet letrare në Shqipëri dhe Kosovë e kanë vërejtur suksesin tuaj. Sa ndiheni e lidhur me Shqipërinë dhe si ndikon kjo në procesin tuaj të shkrimit?
Jam nga ata persona që kanë nevojë për kohë për t’i përpunuar gjërat, ndaj ka qenë mbingarkesë. Por edhe frymëzuese. Mora një mesazh nga një grua shqiptare në SHBA që më tha se qau kur pa librin tim në “Barnes and Noble” [një librari e madhe në SHBA], gjë që më bëri të qaja edhe unë dhe për më tepër isha në tren. Dua të them, Shqipëria është vendi im dhe gjithmonë do të jetë, por u largova kur isha adoleshente dhe tani jam në të 40-at, kështu që ngjarjet më të rëndësishme të jetës dhe gjithë arsimi im i lartë kanë ndodhur në SHBA. Sa herë që kthehem, blej disa libra për t’i lexuar dhe për të qenë në kontakt me gjuhën. Por gjuha zhvillohet, ndaj nuk ndihem mjaftueshëm e sigurt për të shkruar letërsi në të. Do të doja ta provoja një ditë. Përndryshe, kam shkruar edhe gjëra në anglisht që s’kanë aspak lidhje me Shqipërinë. Mendoj se do të ishte argëtuese të shkruaja diçka të zhanrit fanta-shkencë një ditë.
Përmendët librin tuaj të ardhshëm? Për çfarë bëhet fjalë? Ose ndoshta një pyetje tjetër – a planifikoni të bëni një ndryshim të madh në stilin tuaj, apo libri do të shkruhet me një qasje të ngjashme?
Nuk dua ta zbuloj ende subjektin, por do të përfshijë personazhe me prejardhje të ndryshme që rrotullohen rreth famës artistike në New York. Një pjesë e madhe e tij është nga pikëpamja mashkullore, kështu që mendoj se njerëzit do ta shohin më ndryshe nga “Keqinterpretimi” Ose, ndoshta jo. Varet nga ta.
Imazhi i ballinës: Arkivi i Ledia Xhoga.
Dëshironi të mbështetni gazetarinë tonë? Anëtarësohuni në “HIVE” ose konsideroni një donacion. 