“Për kë do të votojnë ata të tutë?” më pyeti Elona ditën e fundit të vitit, pak kohë pasi ishin shpallur zgjedhjet e lira.

“Do të votojnë për lirinë”, u përgjigja unë. “Për lirinë dhe për demokracinë”.

“Edhe im atë”, tundi kokën ajo. “Ai thotë se Partia ka gabuar rëndë.”

“Për çfarë?”

“Për gjithçka. Si thua ti, do të ketë gabuar edhe për Zotin?”

Unë u mendova për disa çaste. E njihja kuptimin e asaj pyetjeje dhe nuk doja ta turbulloja Elonën. Po edhe të vërtetën përvëluese nuk mund t’ia fshihja dot. Pas një heshtjeje të shkurtër, i thashë se nuk e besoja se Zoti ekzistonte. Pastaj s’di pse u pendova për fjalët e mia dhe u mundova ta ndreq disi atë pakujdesi. “Nuk e di”, fola prapë. “Që Partia ka bërë shumë gabime, kjo nuk mohohet. Prandaj tani kemi pluralizëm politik. Kjo do të thotë se do të kemi parti sa të duam dhe zgjedhjet do të bëhen të lira, që njerëzit të votojnë për partinë e tyre të zemrës. Në fund zbulohet kush ka të drejtë. Ma ka shpjeguar babi.”

“Prandaj pra edhe mësuese Nora na paska thënë se feja është opinioni i popullit,” foli Elona. “Nuk e paska pasur gabim Partia aty”.

“Kjo nuk më kujtohet. Më kujtohet vetëm pjesa kur thoshte se feja ishte zemra e një bote pa zemër. E pyeta prapë Ninin për Zotin. Ajo thotë se nuk e di, i beson vetëm ndërgjegjes së saj. Ec e merre vesh.”

“Mbase ka dashur të thotë që në pluralizëm politik, disa parti thonë se Zoti ekziston, disa të tjera thonë se ai nuk ekziston, dhe partia që del fituese në zgjedhje përcakton se ku qëndron e vërteta,” tha Elona.

“Epo këtë nuk mund ta ndryshojnë sipas qejfit sa herë t’u teket partive”, u përgjigja unë. Përndryshe çfarë i pengon partitë të fitojnë zgjedhjet duke bindur njerëzit se edhe Zeusi, madje edhe Athinaja ose ndonjë perëndi tjetër ekziston dhe se ne duhet t’ia fillojmë nga flijimet, njësoj si Grekët e lashtë?”.

“Asgjë nuk i ndalon,” ma ktheu Elona. “Tani jemi të lirë. Secili thotë atë që do“.

Unë tunda kokën me mosbesim. “Atëherë i bie që të anullohen e të rikrijohen edhe Krishtlindjet edhe Viti i Ri, sa herë që bëhen zgjedhjet, në varësi të fitores. Unë them se duhet të ketë fakte. Në socializëm, njeriu mbështetet tek shkenca, nuk shpik teori pallavrash kot më kot. Shkenca ka baza, sepse për të vërtetuar hipotezat mund të bëhen eksperimente dhe të nxirren përfundime të sakta. Nuk e di se si mund të vërtetohet ekzistenca e Zotit.”

“Unë prapë se prapë i besoj Zotit”, tha Elona. “I besoj shkencës, por ama i besoj edhe Zotit. Po ti pse nuk i besoke? Ç’të keqe ka pse i beson edhe Zotit edhe shkencës?” u habit ajo.

“Nuk e di”, vazhdova unë e pasigurtë. “Nuk di çfarë të mendoj. Unë edhe socializmit i besoja. Mezi prisja të hynim në komunizëm. Besoja se kishim të drejtë ta luftonim shfrytëzimin e klasës punëtore dhe të mbështetnim pushtetin popullor. Tani prindërit e mi kanë nxjerrë ca teori të reja, thonë se ne paskëshim qenë nga ana tjetër e barrikadës së luftës së klasave.”

“Askush nuk beson më në socializëm. As vetë klasa punëtore”, tha e sigurtë Elona.

“Po babai yt beson?” pyeta unë. “Nga cila anë e luftës së klasave i bie të jenë ata të tutë?”

“Babi…” Elona kruajti kokën. “Them se jo. E kam fjalën, ai është shofer autobusi, është pjesë e klasës punëtore. Çdo vit dilte me kolektivin për paradën e 1 majit. Kurse tani sa herë që sheh ndonjë sekretar partie në televizor, turfullon me fjalë të turpshme. Nuk e ke idenë sa nevrik është bërë. Pi shumë. Vetëm bërtet e mezi qetësohet. Motra është akoma në jetimore. Më kishte premtuar që do ta merrnim Mimin në shtëpi pas gjashtë muajsh. Tani thotë se nuk ia dalim dot. Ai kur dehej ishte i lumtur, tani e kap pija me inat të madh. Nuk e besoj ta ketë dashur ndonjëherë me gjithë mend socializmin ai, jo”.

“Edhe prindërit e mi kanë ndryshuar fare. Ata kurrë nuk zemëroheshin për punë uji e korenti, tani e humbin durimin për hiçgjë. Sa ikin dritat fillojnë edhe ata papritur të bërtasin “O mizerje! O mizerje!” Ama po të vonohem unë nga shkolla, nuk kujtohen fare si përpara, vetëm Nini e vë re që nuk jam kthyer në orar. Të paktën ajo ka mbetur njësoj, nuk ka ndryshuar fare”.

“Gjyshi im thotë se ai gjithmonë e ka besuar Zotin”, vazhdoi Elona. “Që kur Partia çrrënjosi besimin fetar i festonte Krishtlindjet fshehurazi, dhe pse ka qenë partizan. Ai thotë se Partia i ka bërë ca punë të mira, u ka mësuar njerëzve shkrim e këndim, ka ndërtuar spitale, ka sjellë dritën elektrike e kështu me radhë. Por ama ka bërë sipas tij edhe ca gjëra të llahtarshme, ka vrarë njerëz, ka shkatërruar kishat. Ai thotë se është socialist dhe i krishterë dhe se kur je i krishterë është e lehtë të jesh edhe socialist. Është ende në Parti – nuk e ka grisur teserën e kuqe”.

“Edhe gjyshi im socialist ishte,” ia prita unë. “Ama Partia e plasi pesëmbëdhjetë vjet në burg. Kurse prindërit e mi nuk kishin asnjë shans të pranoheshin në Parti.”

“Çudi e madhe”, tha Elona. “Gjyshi thotë se tani që kemi pluralizëm politik me siguri do të rindërtohen edhe kishat. Për mamin është i sigurtë se ka shkuar në parajsë dhe lutet për të. Po më mëson edhe mua se si të lutem.”

“Ne jemi myslimanë”, i thashë unë. “Duhet të shkojmë në xhami. Ta kam fjalën, ne tani nuk kemi xhami, por nuk e di a do të shkonim po të rindërtoheshin xhamitë. Mami thotë se në familjen e saj, njerëzit e kanë ruajtur besimin tek Zoti.”

“Nuk më duhet fare nëse do t’i quajnë Krishtlindje, Vit i Ri, apo ndonjë gjë tjetër që nuk e kemi dëgjuar akoma” ma priti Elona. “Të festojnë kë të duan. Kë të votojë populli. Zgjedhjet do të bëhen në ditë të dielë. Të paktën si ditë nuk e kanë ndryshuar. E dije ti që të krishterët e kanë zakon të shkojnë në kishë të dielave?“

Unë mblodha supet. “Ne jemi myslimanë”, përsërita. “Nuk e di fare ku na bie të shkojmë të dielave. Të shohim”.

———

Kur familja ime u bind se koha për të votuar kishte ardhur, qendrat e votimit pothuajse ishin mbyllur. Nxituam jashtë dhe pamë njerëz të përshëndeteshin duke ngritur dy gishta në formë V-je, simboli i sapoardhur i lirisë dhe demokracisë. Unë dhe im vëlla e patëm çuditërisht të lehtë të zëvendësojmë grushtin e mbledhur fort afër kokës, me dy gishtat e ngritur lart drejt qiellit. Ime më dukej sikur ishte stërvitur që kohë më parë. Im atë ngurronte. Gjyshja, që kurrë nuk i kishte braktisur sjelljet aristokratike, që edhe unë tani i vija re dukshëm, ndoshta e shihte veten si të tepërt karshi manifestimeve të entuziazmit demokratik. Ose ndoshta, sepse njësoj si forcat e shumëpritura aleate që e kishin shpikur atë, ajo shenjë V nuk kishte zbarkuar në Shqipëri më 1946-ën.

Në rrugë, aktivistë të ndryshëm na dorëzuan ca ngjitëse blu me logon PD, një P për fjalën parti e strukur brenda D-së së demokracisë, sikur demokracia po i lutej partisë për strehim politik. Nuk kisha parë kurrë ngjitëse me logo më parë. Disa i vura në gjoks, disa i ngjita nëpër vitrina dyqanesh, si për të krijuar një iluzion optik se aty kishte mbetur diçka për të shitur. Nja dy të tjera i vura në dyert e makinave të rralla parkuar përgjatë rrugës. Kur hymë në qendrën e votimit, im vëlla u mundua të vendoste një ngjitëse mbi kutinë e kuqe të votimit. Duke qenë se ky gjest u prit me mosmiratim, iu desh të mjaftohej duke e mballosur tinëz nën tryezën e komisionit zgjedhor.

Rezultatet u shpallën mëngjesin tjetër. Humbja e opozitës ishte dërrmuese. Komunistët kishin fituar më shumë se gjashtëdhjetë përqind të votave. Ime më deklaroi se zgjedhjet nuk kishin qenë as të lira dhe as të drejta. E gjithë fushata, nguli këmbë ajo, ishte organizuar nga Partia. Ishte absurde të prisje që ajo, Partia, të drejtonte një garë të barabartë mes vetes dhe konkurentëve të saj, pa e futur më parë fitoren në xhep. Mashtrim fund e krye, i vuri pikën ajo.

Ky verdikt u gjykua rreptaz nga ai grup turistësh allasoj të cilët ndërkohë kishin zbarkuar në vendin tonë, të armatosur me fletore shënimesh dhe aparate regjistrimi, e që u pagëzuan me emrin imponues “bashkësia ndërkombëtare”. Shpjegimi i tyre zyrtar, hodhi themelet e të gjitha shpjegimeve zyrtare, të cilat aty e tutje do të quheshin serioze vetëm po të shoqëroheshin nga vula e opinionit të huaj. U shprehën se partive të opozitës u kishte munguar koha për të përgatitur fushatën në zonat rurale. Se disidentët e vjetër, që kishin përplasur pas vetes dyert e burgjeve vetëm pak muaj më parë, nuk kishin pasur mundësi të paraqiteshin si kandidatë. Shkurt, të gjitha pengesat drejt fitores, kishin qenë të një natyre administrative.

Në vijim trazirat u shtuan. Në veri, të shtëna të ardhura nga drejtime të paditura gjatë një prej demonstratave të shumta, sollën vrasjen e katër aktivistëve demokratë. Tranzicioni tani kishte njolla gjaku. Demokracia kishte martirët e saj. Disa javë më vonë, minatorët e organizuar tashmë në sindikata të pavarura shpallën grevë urie. Natyra e kërkesave të tyre ishte më shumë ekonomike sesa politike. Si Partia, ashtu edhe opozita, tani përputheshin rreth nevojës për reforma; ndryshimi qëndronte vetëm në mënyrën e zbatimit të tyre. Në vend të parullave të vjetra socialiste, u shfaq një formulë e re, qëllimi i së cilës ishte të shpjegonte dhe të qetësonte, të paralajmëronte dhe të përshkruante, të zgjonte mendjen dhe të ringjallte shpirtin. Formula ishte githëpërfshirëse; kishte aftësinë të shpjegonte si realitetin tragjik të mungesës së ushqimit dhe mbylljes së fabrikave, ashtu edhe entuziazmin përligjës të reformave politike dhe liberalizmit të tregut. Një recetë magjike me dy fjalë të thjeshta: shock therapy.

Termi vinte nga psikiatria: terapia e shokut synon dërgimin e rrymës elektrike në trurin e pacientit me qëllim lehtësimin e simptomave të një sëmundjeje të rëndë mendore. Në këtë rast, i çmenduri, sipas autorëve të recetës çudibërëse, ishte ekonomia e planifikuar e shtetit. Mjekimi mishërohej në një politikë monetare që premtonte ndryshime rrënjësore: vetëekuilibrimin e buxhetit, liberalizimin e çmimeve, uljen deri në eliminim të subvencioneve shtetërore në ekonomi, privatizimin rrënjësor të sektorit shtetëror, lulëzimin e tregtisë së jashtme dhe lumenj investimesh të huaja të drejtpërdrejta. Tregu i lirë, rrëfenin ekspertët, do të dinte ta bënte përsosmërisht përmes dorës së tij të padukshme, atë që shteti kishte bërë aq keq deri aty me dorën e tij të hekurt. Institucionet e reja kapitaliste shumë shpejt do të arrinin efikasitetin më të madh të imagjinueshëm, me ndërhyrjen më të vogël të mundshme nga shteti. 

Natyrisht që do të kishte krizë – kjo ishte e lehtë të parashikohej sepse krizat në kapitalizëm ishin pjesë e natyrës. Por një ditë mëngjesi do të zbardhte papritur dhe begatia do të ishte aty, para syve tanë. Tamam për atë ditë, njerëzit kishin kaluar një jetë të tërë me sakrifica. Tani duhej dhe një përpjekje e fundit. Edhe pak durim e vullnet. Me masa shokuese të marra pa ngurrim, pacienti shumë shpejt do të vraponte i shëruar dhe tronditja terapeutike do të harrohej. Trajtimi do të funksiononte për mrekulli. Ama duhej vepruar, ishte koha për operacion të guximshëm, fjalët boshe vetëm vononin. Shpejtësia ishte thelbësore. Ja pse me ngut marramendës, u larguan nga skena fantazmat e Karl Marksit e Fridrik Engelsit dhe u thirrën në të shpëtimtarët Milton Fridman e Fridrik von Hajek.

“Fridom works”, – deklaroi me një zë mesianik sekretari amerikan i shtetit James Baker para një turme prej qindramijëra njerëzve të mbledhur në sheshin e pritjeve historike të kryeqytetit, për të festuar zbritjen e tij në Shqipërinë e lirë. Peshkun do ta gjuani vetë, ne do t’ju mësojmë si kapet, tha i ardhuri nga qielli i lirisë. Fryma e ligjeve të reja, theksoi ai, duke premtuar mbështetjen e plotë të Shteteve të Bashkuara, ka rëndësi po aq sa hedhja e tyre në letër. Si qeveria e zotit Bejkër, ashtu edhe organizatat private amerikane nuk do të ngurronin të jepnin ndihmën e tyre. Do të na ndihmonin të ndërtonim “demokracinë, tregjet dhe rendin e ri kushtetues”.

Qeveria e re nuk zgjati shumë. Presioni nga bashkësia ndërkombëtare, rritja e plaçkitjeve e dhunës nëpër rrugë si edhe ankthi e zemërata popullore kur kryeministri i kohës deklaroi se buka mjaftonte vetëm gjashtë ditë, e detyruan Partinë të shpallte zgjedhje të reja. Pa u tharë mirë boja e fletëve në kutitë e kuqe, kishim hyrë sërish në një fushatë të egër. Këtë herë, forcat e ndryshimit të rrufeshëm, patën më shumë kohë për t’u përgatitur.

Një pasdite, Bashkim Spahia, një mjek i lagjes, ish-anëtar i Partisë që tani garonte në zgjedhje si kandidat i opozitës demokratike, trokiti në derë i prishur në fytyrë. Kishte veshur një xhaketë brezhnjeviane ngjyrë qymyri dhe nën të mbante një bluzë tutash ngjyrë vjollcë stampuar me një shkrim bojë rozë: “sweet dreams my lovely friends”.

“Mos ke ndonjë palë çorape gri të errëta të m’i japësh borxh për ca javë?”, pyeti tim atë, me një zë lutës. “S’kam lënë derë pa kërkuar”. Ai sqaroi se për fushatën elektorale, Departamenti Amerikan i Shtetit kishte shpërndarë broshura me këshilla të rëndësishme mbi garderobën elektorale të deputetëve të ardhshëm. “Vetëm çorapet e errëta pranohen”, tha ai. “Gri ose të zeza, po më mirë gri të errëta”, shtoi me fytyrë të pikëlluar. “Unë kam vetëm të bardha. Kanë thënë edhe se duhet sponsur për fushatën. Ku ta gjej sponsurin unë i ziu? Unë as çorape gri s’kam për të veshur!”, pothuajse u shkreh ai në vaj.

Prindërit e ftuan brenda për kafe. U përpoqën t’i shpjegonin se këshillat me siguri nuk vinin drejtpërdrejt nga Departamenti i Shtetit; më e shumta nga ambasada amerikane. Me siguri edhe ambasada mund ta bënte një përjashtim, në fund të fundit ne ishim shoqëri në tranzicion. Bashkimi mohonte me vendosmëri. Ishte i pangushëllueshëm. I biri i kishte përkthyer fletëpalosjet me shumë kujdes, nguli këmbë ai, dhe s’kishte pike dyshimi se ato mbanin vulën e Departamentit të Shtetit. E kishte bindje të dhimbshme se kurrë nuk do t’i fitonte dot zgjedhjet kundër këlyshëve komunistë, pa veshur çorape në ngjyrën e duhur.

Në mbrëmjen kur u shpall fitorja e tij, vumë re gjatë një debati televiziv se Bashkimi kishte veshur çorapet e trasha gri prej leshi, të cilat gjyshja ime ia kishte thurur me shtiza babait. Familja ime ishte shumë krenare që kishte dhënë një ndihmë, sado modeste, për fitoren e deputetit të ndryshimit. Nuk i mbajti kurrë mëri Bashkimit: as që dikur, e shoqja, Vera, kishte thënë në këshillin e lagjes se prindërit e mi pastronin shkel e shko të dielave, e as që tani, Bashkimi nuk i ktheu kurrë çorapet që kërkoi borxh. Brenda një periudhe kohe rekord, mjeku i lagjes sonë u kthye jo vetëm në një politikan jashtëzakonisht karizmatik, por edhe në një biznesmen tepër të suksesshëm. Shumë shpejt, ai kaloi nga “sweet dreams” te një orë Rolex dhe nga xhaketa si Leonid Brezhnjev te një Hugo Boss. Me siguri edhe çorapet tashmë i vishte luksoze prej mëndafshi. E shihnim rrallë dhe vetëm nga larg, teksa përplaste fort derën e Mercedesit të tij të zi e plot shkëlqim, i rrethuar nga truproja muskuloze. Si mund t’i qaseshim për ta akuzuar se kishte përvetsuar çorapet e tim eti? Kjo jo vetëm që do të tingëllonte fort e pabesueshme, por mund t’i hapnim vetes telashe jo të vogla.