“Lulet e Srebrenicës”, një libër për të mos harruar
E kaluara të kuptohet dhe të mos përsëritet.
Në maj të këtij viti udhëtova drejt Prishtinës ku po mbahej Festivali Ndërkombëtar i Letërsisë “Polip”. Në mbrëmje u gjenda në një ambient paksa hipi, nën shëllungat e tymit të duhanit, avujve të birrës “Peja” dhe bisedave energjike mes shkrimtarëve dhe publikut përpara se të rreshtoheshim në shkallaren e vogël dhe të errët të teatrit “Oda” për të dëgjuar pjesë të shkurtra letrare.
Mbrëmja u hap me recitimin e disa poezive lirike në serbisht e vazhdoi me lexime në gjermanisht, kroatisht, shqip dhe anglisht nga autorë të ndryshëm nga rajoni dhe Evropa. Po të mos ishte leximi i dy fragmenteve nga libri “Lulet e Srebrenicës” i Aidan Hehir dhe David Frankum, kohët kur binin predha në rrugicat e Sarajevës dhe hapeshin varre masive në Srebrenicë do të dukeshin si një film fiction.
“Lulet e Srebrenicës”, i botuar në qershor të këtij viti, nuk është një libër i zakonshëm mbi krimet çnjerëzore në Bosnjë. Aidan Hehir, studiues i prokupuar prej vitesh me ndërhyrjet ndërkombëtare dhe krimet e luftës në Ballkan, ka shkruar një reflektim të thellë dhe tronditës mbi përvojën e tij personale pas vizitës në Srebrenicë në vitin 2019.
Libri është shkruar si reflektim mbi vendet e kujtesës së krimeve kundër njerëzimit në Bosnje, aty ku forcat serbe të Ratko Mladić masakruan mbi 8,000 boshnjakë myslimanë brenda pak ditëve në korrik 1995. David Frankum, artist me bazë në Britani të Madhe, rrëfimin e Hehir e vizualizuar me ilustrime që provokojnë mendimin të thellë dhe shërbejnë si një hartë për lexuesin.
Personazh i librit është vetë Hehir dhe shoqëruesi i tij turistik, Mustafa, një ish-luftëtar boshnjak, i cili i kishte mbijetuar konfliktit të përgjakshëm në fillim të viteve të ‘90-ta në ish-Jugosllavi. Në fillim të librit, atmosfera është çliruese. Sapo lënë pas rrugicat e ngushta të Sarajevës dhe makina më të cilën udhëton Hehir dhe Mustafa fillon të dredhojë në rrugët e hapura drejt Srebrenicës, shfaqet natyra e gjelbëruar dhe e paprekur e zonave rurale të Bosnjës. Përshkimi i peisazheve, shpateve dhe fushave të bleruara drejt Srebrenicës duket se të grish në një aventurë natyralistësh.
Por pas disa kilometrash, me thyerjen e akullit mes studiuesit-turist dhe Mustafës, i cili kishte njohur tmerret e konfliktit në Bosnjë, ngadalë fillon të përvijohet një ndarje e thellë mes gjenocidit në Srebrenicë dhe pafuqisë së vëzhguesve të jashtëm për të kuptuar dimensionin e masakrës me të madhe në tokën evropiane pas Luftës së Dytë Botërore.
Dialogjet mes Hehir dhe Mustafës zbulojnë me pak fjalë sesi Bosnja rrëshqiti në gjakderdhje ndërsa Perëndimi humbiste kohë në bisedime diplomatike me Slobodan Milošević, Radovan Karadžić dhe Ratko Mladić. Sarajeva, rrëfen Mustafa, “ishte një oazë bashkëjetese mes myslimanëve, ortodoksëve dhe katolikëve”.
Por, gjërat ndryshuan me me rënien e regjimit komunist në vitin 1991, kur Milošević filloi të villte helm shovinist kundër shqiptarëve dhe boshnjankëve.
“Shoku im i ngushtë e dinte që lufta po vinte”, tregon Mustafa. “Ai ishte ortodoks, nënkupto serb, dhe ne shkonim në shkollë bashkë”. “Një fundjavë ai më tha se po shkonte në Novi Sad, në Serbi, dhe se do të kthehej të hënën”, vijon tregimin Mustafa. “Ai nuk u kthye kurrë. E dinte se lufta po vinte sepse më vonë zbulova së babai i tij ishte anëtar në partinë e Karadžić. Ai e dinte që ne do të vdisnim, por nuk më tregoi. Unë do t’i kisha thënë”, e mbyll me pezm Mustafa.
Serbrenica nuk ndodhi brenda natës. U deshën vite të gatuhej një holokaust i dytë në kontinentin evropian.
Hehir nuk e kursen revoltën ndaj pafuqisë dhe hipokrizisë së Perëndimit për të ndaluar gjenocidin në Srebrenicë. Ai shpërthen në të shara ndaj ndërkombëtarëve ndërsa shikon një video shpjeguese në Qendrën e Kujtesës në Srebrenicë, ku paraqitet largimi i trupave holandeze nga baza e Organizatës së Kombeve të Bashkuara (OKB) dhe festimi me arka me birrë Hajneken në Zagreb.
Megjithëse një studiues i krimeve të luftës, Hehir ndihet tërësisht i dorëzuar përpara kësaj llahtarie. “Kam shpenzuar rreth 20 vite duke lexuar, shkruar, menduar, hulumtuar, kritikuar dhe dhënë zgjidhje për mizori si kjo. Por tani më duket se njëfarë force e jashtme po qesh me mua”, shkruan Hehir.
Mirëpo, mes revoltës dhe pafuqisë intelektuale dhe njerëzore të Hehir për të kuptuar braktisjen e Srebrenicës dhe Mustafës, që qëndron në këmbë përpara tij me lot në sy ka një hendek të madh moral. Viktima qëndron stoike përballë të gjithë atyre që vepruan dhe nuk vepruan në Bosnjë, ndërsa akademiku zbulon përmasat e ‘tradhëtisë’ së politikës evropiane ndaj boshnjakëve.
Rrëfimi i Hehir është denoncues dhe rrënqethës njëkohësisht. Ai na e përplas në fytyrë racizimin e vrazhdë të Perëndimit në Srebrenicë kur tregon për mbishkrimet denigruese ndaj boshnjakëve të shkarravitura nga ushtarët ndërkombëtarë në bazën e OKB-së. Përshkrimi i varrezës masive ku shfaqen shtyllat e bardha me të njëjtin vit vdekjeje, ndërsa varre bosh presin të humburit e gjetur rishtas, e bënë Srebrenicën një akt gjenocidal në veprim edhe sot e kësaj dite. Sipas Hehir “të gjithë, të gjallë dhe të vdekur janë futur në kurth. Ata që u varrosën nga vrasësit e tyre, dhe ata që nuk kanë akoma vendprehje ku t’i qajnë nënat”.
Në pjesën e fundit të librit, rrëfimi i Hehir është utopik dhe distopik njëkohësisht. Ai “ëndërron” për çka kishte parë dhe dëgjuar në Srebrenicë, se si të rënët ngrihen dhe përqafohen nën shiun e luleve të Srebrenicës, si shenjë e triumfit të jetës dhe dashurisë. Ndërsa, fill pas kësaj atmosfere, në kapitullin e fundit, toni i rrëfimit bëhet i zymtë dhe mbytës. Përpara syve të Hehir shfaqet Mustafa duke qarë, baza e OKB-së, koloneli holandez që pi verën e Mladić ndërsa ky i fundit qesh dhe bërtet “gratë dhe fëmijet në të majtë, burrat në të djathë”. Gjithçka duket se kërcet dhe thyhet, por askush nuk dëgjon, derisa autori zgjohet dhe na zgjon edhe ne nga makthi i tij.
Mbi të gjitha, “Lulet e Srebrenicës” është një libër për të mos harruar. Siç me të drejtë thotë historiani Alexander Etkind, “nëse dështojmë të vendosim drejtësi për krimet kundër njerëzimit, nuk ia mbërrijmë të kuptojmë se çfarë ka ndodhur, dështojmë të mbajmë zi për krimet, atëherë në gjendemi në post-katastrofë. Në një botë të tillë, e shkuara na përndjek, na përçan dhe vret të ardhmen”.
Më shumë se dy dekada nga spastrimet etnike dhe gjenocidi në Bosnjë, ka një tendencë të hapur për të mohuar krimet kundër njerëzimit në Ballkan, për të revizionuar historinë dhe për të paraqitur faktet në mënyrë alternative. Presidenti serb Aleksandar Vučić është kujdesur personalisht për të udhëhequr fushatën e mohimit të gjenocidit në Ballkan. Në këtë kurth, mesa duket përsëritës, ka rënë edhe Perëndimi. Jo shumë kohë më parë, shkrimtari austriak Peter Handke, i cili ka mohuar gjenocidin serb në Srebrenicë u vlerësua më çmimin Nobel në letërsi.
Pavarësisht gjenocidit në Ballkan, dënimeve nga Gjykata Ndërkombëtare për Krime Luftë në ish-Jugosllavi dhe mijëra artikujve, raporteve dhe librave shkencorë mbi masakrën në Srebrenicë, duket se harresa është një sëmundje e pashërueshme edhe për qytetërimet me kujtesë të fortë historike. Kësisoj, “Lulet e Srebrenicës” është një përpjekje për të dekonstrukuar edhe njëherë kuptimin tonë mbi krimet kundër njerëzimit, të shkuarën dhe harresën.
Hehir dhe Frankum kanë shkruar një libër për rëndësinë dhe fuqinë e vendeve të tragjedisë njerëzore mbi kujtesën. Nuk mund të kujtosh masakra si Srebrenica pa kuptuar shkallën e vërtetë të gjenocidit ndaj boshnjakëve myslimanë. Në këtë kuptim, autorët kanë gdhendur një rrëfim për të ardhmen, në mënyrë që e shkuara të kuptohet dhe të mos përsëritet.
Imazhi i ballinës: Atdhe Mulla / K2.0
-
- Ky artikull fillimisht është shkruar në shqip.