Mbrëmjen e 4 gushtit, muri në hyrje të Kinos “Lumbardhi” në Prizren gati sa çel e mshel sytë mori pamje të re. U hoqën shkallët, u shpërndanë njerëzit, që punuan krejt qetësisht e shpejt dhe mbeti veç muri me prapavijë të zezë e një grusht ngritur lart në të. Anash grushtit që është në ballë të qindra protestave kudo nëpër botë shkruhet: Dokufest. 

Më shumë se çdo gjë tjetër, ngjyrosja e murit sado qetësisht që bëhet, në mënyrë gati ceremoniale tregon se Festivali Ndërkombëtar i Filmit Dokumentar dhe të Shkurtër, Dokufest është këtu dhe gati. 

Të nesërmen, teksa ngjyra në mur u tha, Kino “Lumbardhi” ia çeli dyert si përvjet ngjarjes së hapjes së edicionit të 21-të të Dokufestit. Gjallërinë e menjëhershme që ky festival ia dhuron çdo vit Prizrenit e shtojnë edhe më fort vullnetarët, me bluzat e verdha me mbishkrim të zi, që gati sa nuk fluturojnë lehtësisht bash si bleta nëpër shtëpinë e Dokufest, Prizren. 

Me 109 filma në garë, Dokufest këtë vit duket i përkushtuar për të ngadhënjyer si kahera, pas dy vitesh izolim e organizim të festivalit kryesisht online për shkak të pandemisë Covid-19. Nëpër flamujt që valviten dhe kudo tjetër ngritet një pyetje: How to survive…? (Si të mbijetojmë…?) që sivjet është tema rreth së cilës sillen aktivitetet e Dokufest, që në këtë edicion përfshinë ekspozita, diskutime, punëtori e programin e veçantë për të vegjlit, Dokukids. 

Sipas drejtorit artistik të Dokufest, Veton Nurkollari, sivjet situata është alarmante –– planeti po sfidohet rëndë nga kriza e ngrohjes globale, luftërat, dhuna e shkatërrimi. Për të, Dokufest është platformë përmes së cilit duan ta përçojnë këtë urgjencë, e mbi të gjitha nevojën për mobilizim. 

Nurkollari, që është me Dokufest prej që ka Dokufest, në këtë bisedë me Kosovo 2.0, në prag të mbylljes së një tjetër edicioni të suksesshëm të Dokufest, vë në qendër përpjekjet e Dokufest për të shtruar pyetje për çështjet që preokupojnë planetin dhe qeniet e tij. Pos kësaj, Nurkollari vë në pah edhe vetë përpjekjet e Dokufest, që përkundër madhështisë që i sjell Prizrenit me zemërgjerësi, ende nuk mirëpritet nga ky qytet kur është fjala për mbështetje. 

K2.0: Këtë vit, për dallim prej edicioneve tjera, tema shtrohet në formë të pyetjes. Për disa mbase si pyetje duket fataliste, sepse nuk flet përtej mbijetesës. Ju shtroni pyetje: Si të mbijetojmë…? 

Nuk mendoj që është fataliste, është alarmiste. Më shumë kemi pasë qëllim të alarmojmë sepse mendojmë që situata është alarmante. Dhe natyrisht kemi pasë qëllim ta shfrytëzojmë këtë potencial dhe platformë të Dokufest, që mundet me ndiku së paku te dikush, që me u ndalë me mendu se çka jam tu bo, çka duhet me bo për me mbijetu se nëse nuk bajmë atëherë pyetja ka me mbërri në një nivel ose në një moment që do të jetë fataliste. Tash është alarmiste. 

Mendoj që shumë njerëz nuk janë deri në fund të vetëdijshëm, ose po e marrin me shumë lehtësi, “hajt se kalon”, “hajt se kjo nxehtësi është qashtu”, po ne po e shohim që së paku 10-20 vitet e fundit po bohet ma nxehtë e ma nxehtë e kërkush nuk po bon kurgjo e nëse nuk bojmë kurgjo… Tash unë s’po di çka me bo, unë çka di me bo është me tentu me shfrytëzu këtë send që e kemi për me mujtë me alarmu. Ma mirë mundem me e pranu me më qujtë dikush alarmist, nëse ajo bjen deri në diçka që mundet me i ndryshu sjelljet. 

Duhet me ndryshu sjelljet. Shumë njerëz po mendojnë që duhet një njeri lart atje me e shtypë një sustë dhe më nuk ka me qenë nxehtë. Por, në esencë, varet prej shumë njerëzve. Varet prej sjelljes në shtëpi, në shoqëri, a e ndalë dritën kur shkon me flejt, me harxhu pak ma pak rrymë e mos me ardhë deri te nevoja për me prodhu qaq shumë energji. Shumë sende, lufta, inflacioni, krejt këto na kanë shqetësu kapak dhe në vend se me qitë një temë që është ndoshta jo relevante shumë, ne në një moment vendosëm, okej po qesim diçka, me tentu me i marrë do përgjigje.

Si duket, me pyetjen tuaj, po iu jepni njëfarë lirie njerëzve që me e vendos fjalën pasuese, për shembull: Si t’i mbijetojmë…homofobisë. Pra, që njerëzit të vendosin se çka i shqetëson ata dhe nga çka u duhet atyre të mbijetojnë.

Nëse e ke vërejtë janë tri pika para pikëpyetjes sepse është shumë e qartë që mundet me u kuptu në shumë forma dhe ai ka qenë qëllimi. Nuk është që ne kemi përgjigje. Të kishim pasë përgjigje, ndoshta kishim qitë diçka tjetër. Edhe kur i pamë filmat – edhe filmbërësit janë të preokupar, të shqetësuar me atë se çka po ndodh, sidomos filmbërësit e filmave dokumentarë. 

Ka filma prej xhunglave të Amazonës, nga lufta në Ukrainë –– mbijetesa të vogla, mbijetesa të mëdha, prandaj njëfarë motivi i një pjese të programit është mbijetesa dhe ishte e natyrshme që ne me tentu me e qitë ata. Përveç që janë disa filma atje që po flasin për forma të ndryshme të mbijetesës, ne si shoqëri, ky planet, është në njëfarë faze kritike të mbijetesës. Dhe nëse vazhdohet kështu, po më vjen keq me thanë, po s’i kemi punët mirë.

A mendoni që filmat dhe festivali si tërësi po arrijnë t’i alarmojnë vërtetësisht njerëzit, sidomos ata që kanë fuqi të bëjnë ndryshime më rrënjësore rreth çështjeve që ky edicion i Dokufest i vë në pah?

Nuk jam edhe qaq optimist që filmat dhe festivali munden me arritë në atë nivel që me ndiku ose me i bindë ata lart që duhet me bo shumë sende apo diçka. Ndoshta po them prap, qëllimi është që njerëzit e rëndomtë, që vijnë në filma, debate, ligjërata, ta kuptojnë që ka mundësi që edhe vetë mund të jenë pjesë e një hallke të madhe, tepër të madhe që munden me i bo disa ndryshime. Ndryshimet janë te ne, nuk janë te kryetari i Amerikës, apo Rusisë, apo Kinës, apo Indisë, edhe nëse ata vendosin me bo [ndryshim], sendet kanë me ndryshu rrënjësisht menjëherë. Nuk është ashtu. 

Për mbeturinat në lumë, ne jemi përgjegjës. Ne nuk duhet me gjujtë. Nuk duhet me ardhë kryetari i Amerikës me i thanë Aulonës apo Vetonit “mos gjuj”. Ne mundemi me bo shumë. Nëse shkojmë në piknik, mirë është mos me e lanë bërllogun aty, po ne po e lajmë. Aty janë disa hapa që njerëzit e rëndomtë mujnë me i bo për me pasë një dobi më të madhe e mos me bo dëm, sepse po bojmë dëm. 

Dokufest vazhdimisht është qujtë festival i njerëzve. A është ky edicion pra, mbi të gjitha përpjekje për t’i mobilizuar pikërisht njerëzit që i keni përditë përreth vetes?

Festivali është platformë e mirë. Se ka shumë mënyra, të cilat ti mundesh me përçu diçka, qoftë sikur me ty në intervista, qoftë në debate, ligjërata, shfaqje të filmave, qoftë edhe në sjellje të ekipit, vullnetarëve, mundesh me e përqu njifarë mesazh për çka je, apo qysh je. Ne e kemi pastru lumin para 15 vjetve, kemi pasë aksion me pastru lumin. Lumi është i yni, nuk ka kush me e pastru. Dikush thotë duhet me e pastru një kompani, nuk e pastron, çka me bo? Ka mënyra të aktivizmit qytetar që është i dobishëm e që nuk është i randë. Edhe ne shpesh tentojmë me bo asi sende. 

Edhe përtej ditëve të festivalit?

Ne kemi kinemanë solare. Ne promovojmë energji të pastër. Me atë se çka bëjmë. Ne nuk prodhojmë panele solare, por ne e kemi kinemanë me panele solare.

Kosova është momentalisht nikoqire e plot festivaleve, Manifesta po ndodh, Sunny Hill, Anibar. Tash Dokufest. Si ka ndikuar kjo prani e madhe e festivale dhe eventualisht prania e shtuar e publikut, te Dokufesti. A ka pasur ndërveprim midis gjithë këtyre festivaleve, iniciativave?

Me Anibar kemi bashkëpunim qe së paku 10 vjet. I kemi edhe miq edhe bashkëpunojmë dhe shkëmbejmë. Por sivjet çka ka ndodh edhe falë Manifesta e edhe Sunny Hill është një interesim i shtuar nga jashtë për Kosovën, ashtu që ka pasë kuratorë, njerëz që merren me art bashkëkohor që kanë ardhë për Manifesta dhe kanë vazhdu të jenë në Kosovë edhe për disa ditë, që ta vizitojnë Dokufest, dikush edhe prej Sunnyhill besoj. Por ne çka kemi vërejt është një interesim nga skena e artit bashkëkohor për Dokufest sepse një pjesë e programit tonë ka disa ndërlidhje, sidomos me skenën vizuale, artin vizual. 

Kështu që kemi mjaft filma eksperimental, ekspozita, artistë që janë diku ndërmjet artit vizual dhe filmit. E mendoj që krejt këto kanë qenë arsyet që një pjesë e njerëzve që kanë ardhë për Manifesta kanë ardhë në Dokufest por edhe njerëzit që kanë ardhë në Dokufest, kanë shku në Manifesta. Njoh njerëz që kanë shku prej këtu, së paku një gjysmë dite apo një ditë për t’i vizitu ekspozitat e Manifesta.

Në fjalimin e hapjes, u tha që edhe Dokufest vuan për mbijetesë. Po më intereson qysh ka qenë mbështetja e sivjetme edhe e kalume e institucioneve dhe qysh është tu u mbajtë Dokufest për kaq gjatë.

Mu më duhet ta përsëris, gjërat që i përsëris shpesh sepse jam i detyruar t’i përsëris. Më duhet ta përsëris që, për fat të keq, mbështetja nuk është e pritshme ose e knaqshme. Sivjet është sidomos zhgënjyese, por ne ende nuk e kemi bo publike që jemi refuzuar nga Ministria e Kulturës, për shkaqe administrative dhe për gabime teknike në software të tyre. 

Kemi dërguar ankesë, po presim që do të shqyrtohet dhe shpresojmë që të shqyrtohet pozitivisht sepse përndryshe do të ishte një skandal i jashtëzakonshëm. Natyrisht nuk jemi të kënaqur me mbështetjen e qytetit dhe brengën kryesore e kemi me mosmbështetje të mjaftueshme nga strukturat e këtij qyteti, sepse ne i japim më së shumti këtij qyteti, ky qytet është përfituesi kryesor nga Dokufest dhe nuk e them atë vetëm në aspektin ekonomik, por edhe në aspekte tjera të provomimit. Sidomos ne sjellim këtu mijëra, mijëra njerëz, për një ambient dhe atmosferë, që është vështirë i replikueshëm, që qyteti nuk mund ta bëjë edhe nëse do edhe sikur të kish investu shuma dhjetë-fish, pesëdhjetë-fish më shumë se sa që marrim ne nga ky qytet. 

Ne i japim shumë ma shumë edhe për shkak që i japim shumë ma shumë dhe promovojmë. Unë mendoj dhe shumë tjerë mendojnë që e promovojmë denjësisht këtë qytet dhe e kemi të pakuptueshëm nivelin e ulët të mbështetjes nga ky qytet. Zhgënjimi më i madh është me këtë qytet, ose me strukturat e tij. Me ministrinë kemi një mirëkuptim që është në proces tranzicioni për tu digjitalizu dhe kemi disa informata që do të shqyrtohet ankesa, se nuk është që vetëm Dokufest nuk ka marrë por edhe festivalet dhe organizata tjera. Prandaj mendojmë që është problem teknik që mund të zgjidhet. 

Por mendimi im personal, unë mendoj që ngjarjet si Dokufest nuk kanë nevojë të jenë aplikues në thirrje publike sepse Manifesta na tregoi se ka mundësi. Manifesta nuk ka aplikuar në asnjë thirrje publike. Manifesta i ka marrë 800,000 euro nga Ministria e Kulturës, disa miliona nga fondet tjera publike të Kosovës pa asnjë thirrje publike. Na duhet çdo herë të vërtetojmë se jemi në gjendje [të organizojmë festival]. 

Këtë vit jemi refuzu sepse ndonjë burokrat nga Ministria na e ka kthyer përgjigjen se nuk kemi ofruar dëshmi që jemi të aftë për t’i organizu aktivitetet. Po ju lutem, çfarë dëshmie duhet, si duhet t’i dëshmojmë ministrisë apo këtij qyteti që ne jemi të aftë të organizojmë. Ne edhe pa fondet e ministrisë do të jemi të aftë të organizojmë. Do të jemi në humbje 100,000 – 150,000 euro, me gjasë, por ne e bëmë këtë festival. Këto janë dëshpërimet. 

Dy vitet e kaluara, jeni detyruar ta organizoni festivalin në mënyrë hibride. Me siguri ka shumë mësime por edhe humbje. Si e ka gjetë Dokufestin ky vit?

Ka qenë vështirë, jo vetëm për neve, po për krejt shoqërinë. Ne kemi mësuar disa gjëra. Së pari, kemi kuptuar që mund të bëhen shumë gjëra në forma të tjera, për të cilat përpara nuk kemi mendu, sepse nuk kemi qenë të detyruar. Shpikja e [platformës] Zoom, para pandemisë askush as nuk ka mendu, ka qenë njëfarë Skype, por askush s’ka mendu për Zoom dhe menjëherë të gjithë përdorin Zoom. Kështu që edhe ne u detyrum me i mësu, ose me kuptu se si funksionon diçka përtej Zoom, si mund të bëhet një festival i qasshëm online, qoftë për këtë vend dhe përtej. 

E mësuam shpejt, nuk ishte ndonjë problem i madh. Natyrisht kërkoi pak angazhim, por ne ka mësu edhe disa sende tjera, për të cilat kemi pasë ide, por nuk kemi pasë kohë ose s’i kemi mendu deri në fund. Kemi kriju një platformë online për mësimdhënës, për gjithë Kosovën, bile edhe më shumë, e kemi dizajnu, popullu, mbush me filma, me manuale se si mund të përdoret filmi në klasa, shkolla – jashtë kurrikulës. Na ka dhanë kohë mjaftueshëm [izolimi gjatë pandemisë] për me ndërtu, dizajnu dhe lansu dhe tash është online, 150-200 filma janë në të dhe manuale se si të përdoret filmi. Edhe sende tjera kemi mësu, përveç që kemi mësu se si bëhet festivali online, kemi mbrri me e digjitalizu komplet një platformë që është e jona dhe jemi duke punu në digjitalizimin ose në forma tjera të menaxhimit jo vetëm të organizatës, por edhe festivalit.

Kur bohet fjalë për lëvizjet e njerëzve, artit nuk mund të mos flasim për regjimin e vizave në Kosovë –– çështje që Dokufest e ka trajtuar në edicionet e mëparshme. Sot po shohim festivalet që po e integrojnë këtë çështje edhe për ju si festival, si institucion çka do të thotë bllokimi i njerëzve?

Ai problem është problem i përbashkët. Ne kemi tentu me trajtu edhe prap me qenë pak si alarmant për nevojën dhe ende folim. Unë isha folës para tri ditëve në një panel ku e nxora prapë në pah nevojën për liberalizim dhe mundësi sidomos për të rinjt për të udhëtu, sepse është nevojë elementare, e drejtë elementare. Ish dashtë me qenë e pacenueshme e drejta për liri të lëvizjes. 

Ende e kam problem ta kuptoj se si mundet dikush me ta cenu atë të drejtë, se është cenim. Austriakët, apo gjermanët mund të udhëtojnë kudo e sido. Ne kemi pengesa e probleme të hatashme. Ato pengesa janë pastaj burim edhe i çështjeve dhe problemeve tjera. Njerëzit janë të izoluar këtu. Rrijnë gjithë ditën në Facebook apo televizion, burimet e informacioneve dhe pjekuria e tyre varet prej asaj se çka shohin qoftë në Facebook, qoftë ndonjë burim tjetër. Nuk kanë takime personale, nuk kanë mundësi të shohin një muze, të shohin një vepër arti diku. Për atë është fascinimi kaq i madh me “Manifesta”, sepse njerëzit nuk kanë pa dhe duhet me i sjellë. 

Sikur që Dokufesti është një dritare për ta për me e pa botën, takohen me disa njerëz, është kontakt i vetëm. Ne mujmë me shku deri në Shqipëri, Mal të Zi, Maqedoni ose në deti për Turqi. Përtej kësaj? Ndoshta the lucky ones munden me marrë vizë dhe me udhëtu. Duhet me udhëtu krejt. Ai 15-vjeçari të shkojë në Finlandë, a po në [Muzeun] Louvre.

A po trajtohet në filmat e sivjetëm kjo?

Jo edhe aq. Problemi tash është i izolum te ne. Nëse filmbërësit tanë nuk e trajtojnë, ai gjermani nuk ka nevojë ma me trajtu lirinë e lëvizjes sepse nuk e ka problem, problemi është te ne e ne mendoj që kemi traju deri diku mjaftueshëm. Ka pasë filma për mungesë të lëvizjes së lirë qysh prej fillimeve të Dokufest, nuk është që nuk është trajtu, por topi tash është në Evropë. 

Nuk e di se çka mujmë ne me bo për me i bindë ata që nuk është rrezik nga as 2 milionë shqiptarë/kosovarë  për të udhëtu, kur nuk ka rrezik prej, ku ta di unë, milionave të Kolumbisë për shembull. Ata munden me ardhë në Evropë pa viza, por ne nuk mundemi me shku në Gjermani pa viza. Është absurde. Dhe mendoj që ky absurd duhet të përfundojë sa më shpejt që është e mundur sepse është në dobi edhe të Evropës. Ukrainasit mund të udhëtojnë në Evropë, kanë mujtë me udhëtu edhe para luftës. Ukraina i ka sa banorë? 80 milionë? Pse janë 2 milionë kosovarë problem? Unë ende nuk e kam përgjigjen për këtë pyetje.

Meqenëse Dokufest është pyetje por më shumë urgjencë dhe alarmim, a ka ndonjë shpresë me u gjetë ndonjë gjysmë e përgjigjes ndaj pyetjeve që i ngritni?

Unë mendoj që disa përgjigje, sado të vogla, do të dalin deri në fund të festivalit sepse ka pasë mjaftueshëm dhe ka mjaftueshëm njerëz ndoshta më të mençur se ne, që e kanë marrë me seriozitet këtë pyetje, kemi pasë një numër bisedash, debatesh që e kanë prekë këtë pyetje madhore, ekzistenciale. 

Unë nuk di çka do të bëjmë ne me atë pyetje. Nuk është që ne e kemi shtru pyetjen për me marrë një përgjigje dhe me thanë “kjo është përgjigje përfundimtare, tash kjo ka me e ndryshu krejt”. Jo, ideja ka qenë ta shtrojmë pyetjen edhe të tentojmë me marrë ndonjë përgjigje. Po, komplet njëfarë konstelacioni i atyre përgjigjeve me qenë njëfarë ndihmese për shumë prej ne. Kaq. Kjo ka qenë njëfarë ambicie. Nuk është që ne presim një përgjigje definitive, me thanë “qe Dokufest ka nxjerrë përgjigje”. Mbase [përgjigja] nuk ekziston…

Imazhi i ballinës: Agon Dana / K2.0