Pika më e lartë emocionuese e filmit dokumentar të regjisorit kroat Srđan Kovačević “Fabrika për punëtorët” arrihet kur drejtori i fabrikës së makinerisë ITAS zëvendësohet nga Dragutin Varga, udhëheqësi i gjeneratës së vjetër të punëtorëve. Teksa Varga qëndron përballë kolegëve të tij si drejtor i ri, u premton punëtorëve të pakënaqur se në qoftë se nuk arrin t’u sigurojë të ardhura të qëndrueshme dhe t’ua paguajë pagat në kohë, do të hyjë në grevë urie i vetëm, për të kërkuar ndihmë nga shteti. Qëndrimi parimor i Varga dhe autoriteti i vendosur prej kohësh i bind punëtorët t’u kthehen punës dhe ta vazhdojnë prodhimin.
Grevat dhe format tjera të protestës nuk ishin diçka e re për Varga, i cili në vitin 1973, kur ishte ende gjimnazist, filloi të punonte në fabrikën ITAS, që ndodhet në qytetin verior kroat të Ivanec. Tridhjetë e dy vjet më vonë, në vitin 2005, e udhëhoqi okupimin e fabrikës nga punëtorët për ta parandaluar privatizimin e saj. Kjo ishte marrja e vetme e suksesshme e një fabrike në ish-Jugosllavi dhe historia u bë burim i ëndrrave aspiruese për utopitë që drejtoheshin nga punëtorët.
Kur Kovačević erdhi 10 vjet më vonë, në vitin 2015, për t’i dokumentuar përpjekjet e fabrikës për vetë-menaxhimin, e gjeti atë në një situatë komplekse, në të cilën puna e përditshme dhe mosmarrëveshjet në mes gjeneratave të punëtorëve ishin ngatërruar me realitete më të mëdha ekonomike dhe politike. Ndonëse punëtorët morën përsipër mjetet e prodhimit, keq-menaxhimi, makineritë e vjetra dhe tregu tejet konkurrues neoliberal e bënë gati të pamundur mbijetesën e fabrikës.
Rrëfimi etnografik i filmit mbulon pesë vjet të hulumtimit dhe xhirimeve të Kovačević dhe ofron një portret të nuancuar dhe jopartiak të agjencisë së punëtorëve brenda dhe jashtë fabrikës.
Në Dokufestin e këtij viti, filmi fitoi çmimin Best Balkan Dox për aftësinë e tij, siç tha juria, për ta “zbuluar dinamikën komplekse dhe universale të një mikrokozmosi ku solidariteti njerëzor sfidohet nga forcat brutale shoqërore, duke përdorur një qasje të ndjeshme dhe kamerë të saktë vëzhguese”.
Pas shfaqjes së parë të filmit në Dokufest, K2.0 bashkë me Kovačević u ul për të folur për procesin e tij të punës, idenë e krijimit kolektiv dhe dokumentar.
K2.0: Si u njoftuat fillimisht me historinë e punëtorëve të fabrikës ITAS dhe çka ju shtyu ta përcjellni përpjekjen e tyre? Si ishte procesi i xhirimeve në terren dhe si u pritët nga punëtorët?
Srđan Kovačević: Mendoj se historia më ra në sy në vitin 2012, pasi lexova një intervistë të gjatë të publikuar në një platformë të majtë online në Kroaci, të quajtur “Slobodni Filozofski”, që do të thotë “Filozofiku i Lirë”. Është faqe interneti që u krijua pas përpjekjes për arsim falas në Kroaci, e cila filloi në Fakultetin Filozofik në Zagreb, në vitin 2009.
Kjo faqe publikoi një intervistë të gjatë me Dragutin Vargan, personazhin kryesor të filmit dhe udhëheqësin e këtij rebelimi, që ndodhi në vitin 2005. Intervista ishte me të vërtetë interesante. S’ka asnjë shembull tjetër të marrjes së suksesshme të një fabrike nga ana e punëtorëve në Kroaci apo në të gjithë ish-Jugosllavinë. M’u duk se do të ishte vërtet interesante të shkoja dhe të përpiqesha të kuptoja se çka po ndodh atje tani. Cilin model të sistemit të aksioneve të punëtorëve kanë? Si funksionon? Si marrin vendime?
Shkova aty pa para. Ia dola ta bëja një sistem të lirë përmes të cilit mund ta xhiroja vetë edhe audion edhe videon. E kam xhiruar filmin me një Canon 6D që është një nga kamerat fotografike më të lira. Asnjëra prej xhirimeve nuk janë inskenime. Ishte proces pesëvjeçar, 180 ditë xhirime. Pak a shumë, një herë në javë shkoja aty.
Varga ishte vërtet mbështetës për xhirimet. Më tha: “Po, mos u brengos! Shko dhe bëj çfarë të duash”. Punëtorët nuk janë masë homogjene. Janë një grumbull njerëzish të ndryshëm. Kështu, disa prej tyre donin shumë të flisnin me mua dhe ta bënin një lloj kontakti. Disa nuk donin. Disa prej tyre frikësoheshin nga kamera, gjë që është krejtësisht e kuptueshme. Por pas një kohe, e gjeta vendin tim në fabrikë. Shumica e punëtorëve nuk e kishin problem që të xhiroja dhe Varga e drejtori i fabrikës u pajtuan që unë t’i përcillja nëpër fabrikë dhe të xhiroja çfarëdo që doja.
Më duket se filmi, nga njëra anë, është një histori e fitores dhe utopisë së punëtorëve, ndërsa nga ana tjetër, një histori e disfatës, e dëshpërimit dhe luftës kundër vështirësive ekonomike. Si i bashkuat këto shtresa të tregimit?
Historia thjesht u zhvillua para meje. Kur shkova atje, nuk e kam ditur se çka do të përcjellja. Pak a shumë, ishte si hulumtim. Thjesht i kam përcjellur gjërat në dhomën e redaktimit ashtu siç ndodhnin. Nuk na u desh të imagjinonim asgjë gjatë këtij procesi.
Patëm një grumbull vërtet të madh materialesh të mira. Thjesht i bënim bashkë skenat e mira dhe po krijonim një histori, e cila, do të thosha, është e sinqertë dhe e vërtetë, në një farë forme.
Ndonëse nuk artikulohet drejtpërdrejt nga punëtorët, në prapavijë, filmi lexohet si një kritikë e mprehtë ndaj procesit të privatizimit.
Sigurisht. Ngado që të shikojmë, bota rreth nesh po shembet. Proceset ekonomike janë, do të thosha, themeli i një shoqërie. Në rastin e ITAS, disa individ tentuan t’i bënin gjërat të funksionojnë ndryshe, ta ndajnë kapitalin e fabrikës dhe ta bënin një hap të vogël drejt një bote më të mirë, do të thosha, një shoqërie më të mirë. Dhe mund ta shohësh se kapitalizmi nuk humbet asnjë rast. Janë përpjekur në çfarëdo mënyre ta shkatërrojnë atë — shteti, komuniteti lokal, elitat politike po bëjnë vërtet gjithçka për t’ia bërë më të vështirë punën fabrikës.
Varga është protagonist shumë intrigues — personifikim i përpjekjes për ta mbajtur fabrikën në funksion. Çfarë roli ka luajtur personazhi i tij në formësimin e narrativës?
Në dokumentar kam dashur t’i shfaq disa nivele të mikrokozmosit të fabrikës. Njëri prej tyre është padyshim Varga, i cili edhe sot është një lloj drejtuesi i fabrikës. Niveli tjetër është perspektiva biznesore apo ekonomike e drejtorit. Ai ballafaqohet çdo ditë me shumë gjëra të ndryshme. Më pas, në nivelin e tretë janë punëtorët, të cilët kanë interesat e tyre, kryesisht për pagë më të lartë.
Pra, Varga padyshim se e formësoi se si do të rridhte ngjarja. Në fund të fundit, ai e largoi nga puna drejtorin dhe kjo ishte një pikë kthese në film, të cilën nuk e kam parë aty, derisa ndodhi. Kjo e ndryshoi tërësisht rrjedhën. Pastaj, ngjarja e mori një kahje tjetër, e cila ishte vërtet interesante për mua gjatë xhirimeve dhe krijoi një vijë narrative në film. Në qoftë se kjo s’do të ndodhte, nuk e di se çka do të bënim me rrjedhën e ngjarjes.
Në disa nga diskutimet mes punëtorëve, shfaqen elemente të Jugonostalgjisë. A mund të flisni për atë se si e keni reprezentuar këtë sentiment në film?
Me të vërtetë kam dashur ta vija në pah këtë. Jam socialist dhe pashë që kujtimet e socializmit jugosllav ishin të pranishme në disa aspekte te punëtorët.
Një e katërta apo një e treta e punëtorëve të moshuar kishin qëndrim përkrahës për atë periudhë. Shumica e punëtorëve sot janë të zhgënjyer nga situata e tanishme dhe nuk e kujtojnë me të vërtetë atë që ndodhi 30, 40, 50 vite më parë, por [disa nga punëtorët] donin vërtet ta shfaqnin këtë shtresë të kujtesës aty. Nëse nuk ekziston kujtesa për kohët e kaluara, të cilat e bënë fabrikën të funksionojë, s’mund të diskutojmë për asnjë lloj të ardhme kolektive, do të thosha.
Sot në fabrikë nuk ka njohuri për veprime kolektive. Dhe jo vetëm në fabrikë, por do të thosha, në shoqëri, në tërësi. Duhet t’i arsimojmë njerëzit se si të mendojnë ndryshe, njerëzit janë arsimuar në një mënyrë kapitaliste liberale. Dhe nëse mendojmë kështu, s’ka të ardhme jo vetëm për shoqëritë tona, por ndoshta për tokën në tërësi.
Përgjatë filmit, shfaqen mosmarrëveshje — mund të thuhet ideologjike — mes gjeneratës së vjetër dhe të re të punëtorëve që fillojnë ta gërryejë ndjenjën e tyre të kolektivitetit dhe përpjekjen e përbashkët për fabrikën.
S’e di çka të them për idenë e një kolektivi, sepse është diçka me të vërtetë e ndërlikuar.
Madje dhe kombi është ide për një kolektiv, por kur i sheh realisht marrëdhëniet mes njerëzve, e kupton se të gjithë punojnë për veten e tyre, jo për ndonjë lloj kolektivi.
Pak a shumë është e njëjta gjë në fabrikë. Gjatë kohëve të vështira kur nuk marrin rroga, një pjesë e punëtorëve përpiqet të mendojë kolektivisht, por s’kanë mjete. S’dinë çka të bëjnë. Janë një grup njerëzish që përpiqen të bëjnë diçka, por zor se bëjnë diçka.
Për shkak të asaj se sa të pafuqishëm janë në raport me forcat më të mëdha të tregut?
Po. Por edhe kur luftojnë brenda fabrikës për rrogat e tyre, mund ta shohësh [në atë skenë] se si të gjithë frikësohen të dalin para mikrofonit.
Për këtë arsye e kam mbajtur skenën me mikrofon, për të reflektuar rreth idesë së zërit kolektiv të punëtorëve. Disi, duhet të jesh vërtet i guximshëm për të dalur përpara punëtorëve të tjerë, por ata nuk duan ta bëjnë këtë, sepse secili mendon se: “Ndoshta është më mirë për mua të mos dalë publikisht. Të gjithë do ta dinë se isha unë ai që fola”.
S’e di çfarë të mendoj më për kolektivin. Është një ide disi fluide, e njëjtë me atë të kombit. Njerëzit me të vërtetë duhet t’i shohin interesat e tyre të reflektuara në një kolektiv, në mënyrë që të ndihen pjesë e tij.
Filmi duket se lë të nënkuptohet se kur e tashmja është e pasigurt, bëhet tërheqëse romantizimi i së kaluarës.
Sigurisht. Dikush ka thënë se në këto zona, kurrë nuk e di se cila është e ardhmja e së shkuarës.
S’kam menduar për këtë aq shumë gjatë realizimit të filmit, por mendoj se është vërtet e pranishme kudo rreth nesh. Projekti i radhës që do të doja ta punoja është një lloj filmi që trajton arkivat e zhvillimit të socializmit në Jugosllavi.
Është vërtet një pikëpyetje se si i t’i qasesh kësaj ideje të madhe, këtij materiali të dendur? Dhe cila është në thelb e vërteta? Asnjë pikë s’është e qëndrueshme, sepse këndvështrimet janë të ndryshme për gjërat që kanë ndodhur. Dhe secili grup në shoqëri mendon se e di të vërtetën dhe vetë i formësojnë narrativat.
Nëse flasim për vetë-menaxhimin në Jugosllavi, disa gjëra ishin të mira, ideja ishte e mirë. Disa fabrika, do të thosha, ishin vërtet të suksesshme në zbatimin e vetë-menaxhimit. Por, nga ana tjetër, ideja ishte që nga zbatimi i vetë-menaxhimit në kompani dhe fabrika, të kalohej në nivelin më të lartë të shtetit, të sistemit politik.
Por kjo nuk ndodhi. Vetë-menaxhimi ndodhi vetëm në mes të piramidës dhe më pas u ndal dhe u zhbë. Ky fakt s’përmendet aq. Në qarqet majtiste, zakonisht dëgjon se si kemi pasur vetë-menaxhim. Po, e kemi pasur, por vetëm në një nivel dhe s’është menduar kështu që nga fillimi.
ITAS tash ka një sistem tjetër, është një lloj sistemi i aksioneve të punëtorëve. Disa gjëra janë vërtet të rëndësishme që kjo lloj kompanie të ketë sukses. Së pari, duhet të kesh bilanc ekonomik pozitiv, duhet ta drejtosh biznesin dhe t’i paguash pagat. Së dyti, duhet t’i edukosh politikisht punëtorët. Dhe së treti, duhet ta zhvillosh një sistem të ri. Në Kroaci, ende nuk kemi asnjë lloj sistemi në të cilin punëtorët janë pronarët e një kompanie sepse askush nuk e ka zhvilluar një sistem të tillë me sukses.
Ka disa shembuj në Slloveni, por edhe ata janë ende në zhvillim e sipër të një modeli kooperativ. Në Kroaci s’ka asgjë; me gjasë është e njëjta situatë në Bosnjë dhe në Serbi. Pra, që ky lloj biznesi të funksionojë, vërtet duhet ta kemi një model të mirë që bazohet në ligj.
A e keni përcjellur se si po i ecë puna fabrikës që kur e keni përfunduar filmin?
Ende kanë vështirësi, por situata është pak më e mirë. Tani Varga është drejtor. Po përpiqen t’i përmirësojnë çmimet e tyre, koston e punës dhe gjëra të ngjashme. Rrogat e vonuara i kanë paguar, kjo është diçka pozitive. Dhe tani pagat i marrin në kohë.
Duke qenë se kemi pasur disa shfaqje të filmit nëpër Slloveni dhe Kroaci, kemi krijuar një lloj kontakti fillestar me Institutin për Demokraci Ekonomike në Lubjanë, i cili po ndërton këto modelet kooperative në të gjithë Slloveninë dhe janë vërtet të interesuar të bëjnë diçka me ITAS.
Do të ishte diçka shumë e mirë nëse do të ndodhte. Do ta shohim nëse do t’i gjejnë mjetet dhe nëse punëtorët janë të interesuar në programe edukimi dhe gjëra të tilla, por kjo do të ndodhë në një ose dy vitet e ardhshme. Fabrika është ende aty — 120, 130 punëtorë po punojnë. Po ua paguajnë pagat.
Në fillim të filmit, shfaqet një shënim i shkurtër që thotë se fitimi i filmit do të ndahet mes punonjësve të filmit dhe protagonistëve të filmit. Mund të na tregoni se si do të funksionojë kjo?
E bëmë një marrëveshje të re filmike që e quajmë Marrëveshja e Film Solidaritetit.
E zhvilluam me avokatë dhe arritëm një marrëveshje sipas së cilës kompania e prodhimit të filmit i ndan fitimet e filmit me punonjësit e filmit, autorët e filmit dhe protagonistët, në aksione të ndryshme.
Po i ndajmë fitimet e filmit. Po i themi “fitim”, sepse me filmat dokumentarë është e vështirë të bësh ndonjë fitim. Kjo qe ideja ime sepse sa herë që punoja në filma të tjerë dhe e njëjta ndodhi edhe me kolegët e mi, nuk merrnim kurrë asgjë nga filmi, vetëm paratë që na paguanin për punën tonë. Kështu, mendova, kur ta bëj filmin tim, do të përpiqem t’i bëj gjërat ndryshe.
Çfarë do të punoni më pas?
Në filmat e mi punoj rreth gjërave që me të vërtetë më interesojnë. Filmi tjetër që më duhet ta përfundoj lidhet me një sindikatë të vogël në Lubjanë që merret me punëtorët emigrantë. Po bëjnë punë të jashtëzakonshme. Po punojnë ballë për ballë me njerëzit, duke i bërë gjërat aty për aty, duke i telefonuar punëdhënësit, duke ua kërkuar rrogat, duke u përpjekur ta zgjidhin çfarëdo lloj vështirësie që kanë këta punëtorë. Bëhet fjalë për persona nga Bosnja, Kosova, Serbia, të cilët vijnë në Slloveni për të gjetur një punë të denjë dhe pastaj aty trajtohen pothuajse si kafshë.
Si vendosët ta sillni filmin “Fabrika për Punëtorët” në Dokufest?
Kam qenë në Dokufest para 10 viteve, në vitin 2012, por si vizitor. Dokufesti njihet si një festival me të vërtetë i rëndësishëm, kështu që vërtet dëshironim të vinim këtu. E kontaktuam Veton Nurkollarin [drejtorin artistik të Dokufestit] dhe ia dërguam filmin dhe ai e pëlqeu shumë. Prandaj vendosëm të vinim.
Mezi prisja ta vizitoja Prizrenin përsëri, të shihja se çka ka ndryshuar dhe si po zhvillohet festivali tash, sepse dy vitet e fundit, mendoj se për të gjitha festivalet në botë ishin vërtet të vështira.
Ky artikull është redaktuar për gjatësi dhe qartësi. Intervista u zhvillua në gjuhën angleze.
Imazhi i ballinës: Agon Dana / K2.0
