Ndërtesat që digjen, mbuluar në tym të dendur dhe njerëzit që ikin nëpër relieve të vrazhda malore në radhë zigzage të kthejnë menjëherë tek disa nga skenat më të zakonshme të luftës së viteve 1998-1999 në Kosovë. Pastaj, një skenë tipike e përditshmërisë së Prishtinës së pasluftës: një autobus i vogël, zhurma e një kënge popullore dhe fytyra të njohura të fëmijëve që shesin kikirikë dhe cigare, të gjithë të përgjumur dhe të rraskapitur në fund të autobusit.

Besniku, njëri prej këtyre fëmijëve, e shikon kamerën thellësisht teksa thotë: “Çohem dhe shkoj në shkollë. Pas shkollës vjen kushëriri dhe më sjell cigare. Hipi në autobus për në qytet dhe filloj t’i shes. Kthehem në shtëpi në mëngjes dhe të gjitha paratë ia jap nënës që ajo të blejë bukë për vëllezërit dhe motrat e mia”.

Gjersa ai flet, bëhet e qartë se regjisorja synon ta ballafaqojë audiencën, duke sfiduar ndjenjën e tyre të vetëkënaqësisë dhe idenë se të ndiesh keqardhje i bie të ndërmarrësh veprim.

Filmi “Afterwar”, (shqip: Paslufta) me regji të autores dhe regjisores daneze, të njohur ndërkombëtarisht, Birgitte Stærmose, përcjell Besnik Hysenin, Gëzim Kelmendin, Xhevahire Abdullahun dhe Shpresim Azemin përgjatë 15 viteve. Filmi u realizua në bashkëpunim me ta dhe ndërthur realizmin e papërpunuar dhe performancën skenike, gjersa ata rriten para syve tanë, duke u ballafaquar e mbijetuar, si dhe duke na treguar se si pasojat e luftës janë më të ndërlikuara se vetë lufta, sepse nuk përfundojnë kurrë. Filmi e pati premierën në Festivalin Ndërkombëtar të Filmit në Berlin (Berlinale) në fillim të vitit 2024 dhe është pjesë e garës “Balkan Dox” në edicionin e vitit 2024 të Dokufest, festival ndërkombëtar i filmit dokumentar dhe të shkurtër, që mbahet në Prizren.

Stærmose realizoi intervista të gjata me ta, duke krijuar monologje ballafaquese, bazuar në informacionet që ata dhanë, të cilat patën mundësi t’i rishikonin. Ky proces rezultoi në rrëfime të ndërlidhura me jetën private të personazheve, por në një formë të trilluar.

Xhevahirja është e rrethuar nga nëna e saj e vërtetë dhe kunata në shtëpinë e tyre të vërtetë. Gëzimi kishte marrëdhënie shumë të ngarkuar dhe shpesh të pakëndshme me të atin në jetën reale dhe nuk deshi të xhironte në shtëpinë e tij apo me të atin, por gjithsesi deshi që historia e tij të tregohej. Foshnja që është pjesë e filmit, është djali i tij i vërtetë dhe rreshtat rap, që ai i këndon janë të tijat. Personazhi i babait të tij në film është aktor profesionist dhe vendndodhjet e xhirimeve nuk janë në shtëpinë e tij e vërtetë.

“Filmi është xhiruar si një film trillim. Jam regjisore e filmit trillim. Ata performojnë; e kanë një skenar, e mësojnë dhe realizojnë skenën. Nuk e xhirojmë jetën e tyre të vërtetë; jeta e tyre mbetet private dhe jo pjesë e filmit. Është e rëndësishme të theksohet se të gjithë janë interpretues të shkëlqyeshëm, që interpretojnë histori që bazohen në jetën e tyre dhe të njerëzve të tjerë”, tha Stærmose. “E përfaqëson një të vërtetë kolektive”.

Fillimisht, Stærmose bëri filmin e shkurtër të vlerësuar me çmime “Out of Love” (2009) me katër personazhet që takoi kur ishin fëmijë, tek shisnin kikirikë dhe cigare në Prishtinë. “Out of Love” u shfaq premierë në Berlinale 2009. Në vitet në vijim, mbajti kontakte me disa nga personazhet dhe përcolli jetët e tyre. U fascinua nga mënyra se si u shpalosën jetët e tyre. Si rezultat, filmi “Afterwar” nisi të merrte formë.

Viteve të fundit, Stærmose ka punuar gjithashtu ndërkombëtarisht, si regjisore kryesore në seritë dramatike për shtëpitë prodhuese si HBO, Starz dhe Netflix. Filmi i saj artistik më i fundit, “Camino”, u shfaq premierë si filmi përmbyllës në Festivalin Ndërkombëtar të Filmit në Gjenevë (GIFF) në 2023 dhe u publikua në kinema të përzgjedhura dhe në platformën Viaplay në prill të vitit 2023.

“Afterwar” u shfaq në Dokufest më 5 gusht 2024 në orën 20:00, në hapësirën “Lumbardhi Bahçe”, si dhe më 10 gusht 2024 në orën 15:00.

K2.0 u takua me Stærmose për të diskutuar bashkë-krijimin e filmit me Gëzimin, Xhevahiren, Besnikun dhe Shpresimin, xhirimin përgjatë15 viteve dhe atë se çfarë nënkupton të jetosh pas luftës.

K2.0: Hera juaj e parë në Kosovë ishte kur ishe mysafire në Dokufest, rreth dy dekada më parë. Kishin kaluar vetëm pak vite pas luftës, megjithatë ishe pjesë e një atmosfere të gjallë filmike në Dokufest dhe efektet e luftës dukeshin të largëta. Në Prizren, shkatërrimet dhe dëmet që u shkaktuan nga lufta, ishin më pak të dukshme krahasuar me qytetet dhe fshatrat e tjera. Cilat ishin elementet apo ngjarjet që ju lanë përshtypje gjatë vizitës suaj?

Birgitte Stærmose: Nuk ishte një përvojë e ngarkuar e pasluftës, por dukej qartë se ky ishte një vend i pasluftës, edhe në Prizren. Atmosfera e bënte të qartë. Varet nga personaliteti, por unë jam mjaft intuitive dhe mund ta ndiej emocionalisht. Mund ta ndiesh atë te njerëzit me të cilët flisje. Ndonëse njerëzit ishin shumë energjikë dhe të lumtur, prania e pasluftës ishte e dukshme. Nuk bëhej fjalë për shkatërrim apo tragjedi të dukshme; kishte më shumë të bënte me vërtetësinë e situatës. Kishte një energji të vërejtshme që ishte e papritur, magjepsëse dhe interesante. Kjo më zgjoi kureshtjen për të bërë një film. Gjithçka ishte praktike dhe në tranzicion. Njerëzit dhe situata ishin shumë reale, gjë që më bëri kureshtare se si ta përçoja këtë përmes një forme të inskenuar dhe aty nisi interesimi im.

Si u njohët me Gëzimin, Xhevahirën, Besnikun dhe Shpresimin?

Ishte proces i gjatë. Kam punuar me [regjisoren nga Kosova] Kaltrina Krasniqi dhe ajo më ka ndihmuar shumë. Ajo ka punuar me mua dhe Gëzimin e kam takuar përmes Vetonit [Nurkollari] të Dokufestit. Po përpiqeshim t’i takonim disa nga fëmijët dhe më tha: “E njoh këtë djalë që është njëmend i mahnitshëm”. Pra, fëmijët e ndryshëm i takuam në mënyra të ndryshme; disa i kemi takuar në Prishtinë. I kontaktonim, flisnim pak me ta dhe pyesnim nëse donin të flisnin me ne. Kaloi një vit apo një vit e gjysmë para se të xhironim.

S’ishte sikur, i takuam një ditë dhe i xhiruam menjëherë të nesërmen të xhironim. Ishte proces shumë i ngadaltë i njohjes dhe fitimit të besimit, për t’u siguruar që besimi ishte aty para se të xhironim çkado.

Fëmijët që punojnë si shitës/e kikirikësh dhe cigaresh kanë qenë veçanërisht të pranishëm në kulturën e pijetoreve/kafeneve të Kosovës. Prapavija e pafavorshme socio-ekonomike e tyre është veçanërisht e dukshme kur ata bëjnë punën e tyre, në kontrast me të tjerët që shijojnë birrat në mjedise të rehatshme sociale. Pse u interesuat për këto profile?

Natyrisht, më interesonin situatat e pafavorshme në të cilat ishin, por isha më e interesuar në idenë që ata nuk shiheshin, se ne priremi ta shpërfillim mjerimin e të tjerëve. Doja ta ballafaqoja publikun me atë që personazhet ndienin dhe kishin përjetuar, rrëfyer përmes monologjeve të tyre në kamerë. Filmi është strukturuar rreth kësaj ideje.

Për shembull, kur i takova për herë të parë, kthehesha në shtëpi dhe i tregoja familjes dhe shoqërisë për përvojën time. Njerëzit shpesh ma kthenin prerazi dhe më thoshin, “Oh, sa e tmerrshme dhe e trishtë për ta”, dhe pastaj vazhdonin të flisnin për atë se çka kishin ngrënë për darkë mbrëmë. Kjo ideja e keqardhjes ndaj dikujt si mënyrë për t’i ikur parehatisë më zgjoi interes. Pra, filmi është bërë për të të vënë në një pozitë ku s’mund ta bësh këtë. Nuk je në gjendje të thuash, “Ah, mjerë ata, ndihem shumë keq”, që është mënyrë e privilegjuar për të reaguar ndaj dikujt që vuan më shumë se ti.

Mendoj se shumë filma, veçanërisht dokumentarë, shpesh krijojnë atë reagim tek publiku: “O Zot, çfarë situatë e tmerrshme”.

Por kur i takova, ndieva se ishin personazhe jashtëzakonisht të forta. Kështu ndihem edhe sot. Janë jashtëzakonisht të fortë. Nuk mendoj se paraqiten aty që të tjerët të ndiejnë keqardhje për ta. Është e rëndësishme të shikohen rrethanat që i vënë ata në situatë të pafavorshme, por kjo s’është çka ata po e luftojnë. Janë luftëtarë/e dhe mbijetues/e të mëdhenj/a, në një shkallë të paimagjinueshme për shumë njerëz. I konsideroj si individë shumë të fortë.

Mendoj se forca që e përmendët është veçanërisht e dukshme kur ata flasin drejtpërdrejt me kamerën. Është sikur ata po të ballafaqojnë, duke të të ndaluar t’i viktimizosh apo të ndihesh keq për ta. Në momentin që fillon të ndiesh keqardhje për ta, të tërheqin ose lart ose poshtë, duke e treguar vazhdimisht agjencinë e tyre në ndërveprimin tënd me ta.

Po, jam jashtëzakonisht e lumtur që ke pasur këtë përvojë. Në fakt filmin e bëra më shumë për publikun evropiano-perëndimor sesa për atë vendas. Si publik danez, publik i Evropës Perëndimore, shpesh nuk jemi të vetëdijshëm për privilegjin tonë dhe e konsiderojmë të natyrshëm faktin që jemi në një pozitë më të mirë. Desha ta vendosja këtë audiencë në një pozitë paksa të palakmueshme, nga e cila s’mund të ikësh. Monologjet janë shkruar në bazë të intervistave me fëmijët dhe me stil ballafaques. Sa ishin fëmijë, ndoshta nuk kishin sigurinë për të qenë aq ballafaques, por kishin thellësinë dhe të menduarit. Ti mund të mos i shikosh kur ata hyjnë në kafene, por ata të shikojnë ty. E dinë se çka po ndodh. Ata i përjetojnë të gjitha dhe ka shumë të të kuptuar dhe të të menduar që ndodh aty.

Pas titrave hyrëse, menjëherë pas emrit tuaj, katër emrat e personazheve shfaqen si bashkë-krijues, që sugjeron se ndajnë bashkë-autorësinë me ju. A është kjo përpjekje për t’ua kthyer atyre mikrofonin dhe për t’i lejuar ata të vendosin rreth përfaqësimit të tyre, kështu që ata të zgjedhin se si të përfaqësohen?

Sigurisht, sigurisht. Është bashkë-krijim, marrë parasysh që unë dhe producenti i ekipit, Gazmend Bajri, i intervistuam ata gjerësisht dhe filmi është i strukturuar rreth këtyre intervistave dhe qëllimeve të tyre. Pjesa më e madhe e asaj që buroi nga intervistat ishin gjëra për të cilat ata donin të flisnin. Pra, filmi është i strukturuar rreth asaj që doli nga intervistat dhe asaj që kam vëzhguar gjatë kohës që rrija me ta dhe bisedoja apo i vizitoja.

Për shembull, kur takuam Shpresimin për herë të parë, tha se feja e tij ishte shumë e rëndësishme për të. Donte të merrte pjesë në film, por donte që feja e tij të portretizohej sepse ishte pjesë shumë qenësore e jetës së tij nga e cila donte që njerëzit e tjerë të frymëzoheshin. Pra, një pjesë e madhe e historisë së tij në film përqendrohet në jetën e tij fetare.

Gjatë bisedës me Xhevahiren, nëna e saj u shfaq si person shumë i rëndësishëm në jetën e saj. E diskutuam shumë këtë dhe e vizituam nënën e saj. Rrjedhimisht, një pjesë e rëndësishme e historisë së saj në film ka të bëjë me marrëdhënien e saj me nënën e saj.

Kur u lidha prapë me ta disa vite më vonë, më bëri përshtypje që të gjithë, nëse jo vetë, kishin dikë në familjen e tyre që ishte larguar. Tema e ikjes ishte e përhapur, qoftë në të kaluarën, të tashmen ose si një shpresë e së ardhmes.

Filmi u krijua përgjatë disa viteve, i xhiruar me hapa të vegjël. Çdo herë bisedonim gjerësisht se çka do të xhironim, cili do të ishte teksti dhe si do të portretizohej. Ishte një bisedë e vazhdueshme për t’u siguruar që kishte rehati gjatë procesit. Teksa unë jam regjisore dhe kuptoj filmin, ata merrnin pjesë në këtë proces në një mënyrë apo në një tjetër. Qëllimi ishte që filmi ta pasqyronte përvojën e tyre.

A do të vepronit ngjashëm nëse fëmijët apo të rinjtë/rejat do të ishin danezë/e dhe filmin ta realizonit në Danimarkë? A buroi ky kujdes nga të qenit e huaj që po merr përsipër një histori vendase? A do të kishin pasur personazhet e ngjashme daneze të njëjtën hapësirë ​​për të kontribuuar dhe formësuar rrëfimin?

Mendoj se, sigurisht, [të qenit e huaj] e bëri atë edhe më të rëndësishme. Por nëse ata do të ishin fëmijë në Danimarkë në një situatë të ngjashme, do të bëja të njëjtën gjë. Fakti që filmi është realizuar gjatë 15 viteve e bën shumë të vështirë ndarjen e realizimit të filmit nga koha dhe gjithçka që ndodhi gjatë asaj periudhe. Ekziston një marrëdhënie paralele mes meje dhe atyre, apo anëtarëve të tjerë të ekipit dhe tyre. Është i ndryshëm nga filmat e tjerë, madje edhe ata të realizuar gjatë tre viteve, sidomos pasi përfshin dokumentimin e rrugëtimit të tyre që nga fëmijëria në moshën madhore.

Është si dëshmi në shumë forma. I gjithë ekipi realizues dhe unë kemi qenë dëshmitarë/e të procesittë rritjes së tyre dhe ata kanë qenë dëshmitarë ndaj nesh gjatë realizimit të filmit. Ky bashkëpunim afatgjatë kontribuon ndjeshëm në film. Nuk mund ta përsërisësh këtë bashkëpunim pa marrë parasysh kohën e përfshirë. 15 vitet janë qenësore. S’ka të bëjë vetëm me punën; ka të bëjë me marrëdhënien që zhvillohet në një periudhë kaq të gjatë. Të jesh me dikë për 15 vjet krijon një marrëdhënie ndryshe në krahasim me atë që krijohet për vetëm dy vite. Është pjesë e rëndësishme e jetës së tyre dhe tonës.

Është më i gjatë se filmi i [Richard Linklater] “Boyhood”, i cili u xhirua përgjatë 12 viteve. Pse vendosët t’i përcillni këto personazhe për 15 vjet? Pse vendosët të vazhdoni të ktheheni sërish dhe ta përcillni procesin e rritjes së tyre për një periudhe kaq të gjatë? A mjaftoi ta kishim një pikëpamje në jetesën pas luftës?

Me disa kam mbajtur kontakte ndër vite, disa nëpërmjet njerëzve të tjerë dhe disa i ndiqja në rrjetet sociale. Isha kureshtare. Doja ta shihja se çka po ndodhte në jetën e tyre teksa po rriteshin. Më interesonte shumë se si po zhvillohej jeta e tyre.

Për mua dhe për të gjithë ekipin, xhirimet me ta në vitin 2007 ishte një përvojë e rëndësishme. Lanë gjurmë të pashlyeshme te të gjithë ne. Takimi me ta ishte i paharrueshëm dhe pati një ndikim të thellë emocional. Në mënyrë kreative, ishte po ashtu një film shumë emocionues për t’u realizuar. Ka pasur arsye të ndryshme, por në radhë të parë kam qenë shumë kureshtare për ta.

Çka ishte më tërheqëse për dallim se çka mund të tregonte filmi i parë, ishte mundësia për të treguar se problemet e tyre nuk mbaruan. Në rrëfimtarinë hollivudiane, nëse diçka s’shkon mirë, do të përmirësohet dhe mundimet mbarojnë. Por mundimet e tyre nuk mbaruan, gjë që ishte dëshpëruese. Kështu që mendova se ishte mundësi për t’i thënë audiencës më saktësisht se të rritesh në këtë lloj situate të pafavorshme dhe në padrejtësi nuk përfundon aq thjesht.

Ishte mundësi për të treguar një histori i të qenit në një situatë të pafavorshme dhe të prekur nga varfëria, por edhe për efektet afatgjata të luftës. Flasim për luftën dhe paqen, por nuk flasim shpesh për pasojat. Mediet përqendrohen te lufta, drama dhe pastaj si mbaroi drama, por për ata që përjetuan një luftë, ndikimi mund të zgjasë me breza. Me këto personazhe, ishte e mundur të tregohej një histori për ndikimin e gjatë të luftës për shkak të strukturës kohore të zgjatur.

Migrimi duket si zgjedhja e vetme kur jeton në një vend të pasluftës. Të jetosh me pasojat e luftës ka përmasat e një tragjedie greke, ku rrugëtimi jetësor është tashmë i paracaktuar. Nuk është domosdoshmërisht dështues, por s’ka shumë zgjedhje. A është ky fundi që do ta kishit imagjinuar 15 vjet më parë?

Ky është bashkë-krijim që buron nga ajo që kishin në mendjet e tyre. Një pjesë e madhe e filmit ka të bëjë me mbijetesën, përpjekjen për të mbijetuar dhe krijimin e një jete të denjë për veten dhe familjen. Ka të bëjë me këmbënguljen për të pasur mundësinë për një jete të denjë. Përfundimi s’e kishte për qëllim ta jepte një qëndrim; buroi nga mendja e tyre. Monologu i fundit i Xhevahires bazohet në gjërat për të cilat ajo foli në intervistat e saj. Nuk është fundi im; pasqyron atë që thanë dhe atë që vëzhgova.

Ky artikull është redaktuar për gjatësi dhe qartësi. Biseda u zhvillua në gjuhën angleze.

Imazhi i ballinës: Pamje nga “Afterwar”.

Dëshironi të mbështetni gazetarinë tonë? Anëtarësohuni në “HIVE” ose konsideroni një donacion. Mëso si këtu.