Kohëve të fundit isha e ftuar të flas në një konferencë në Prishtinë për historitë e suksesit të aktivizmit, si fushata mbi vaksinën HPV dhe projekti i të të shkruarit për gratë në Wikipedia. Në mes të fjalimit tim kryesisht të qetë, ku shpalosa plot përvoja të mrekullueshme, deklarova: “Të gjithë do të vdesim!” Ishte ironike, veçanërisht të thuash diçka të tillë midis gjithë atyre historive të suksesit. Por kishte një kuptim, njerëzit shpesh kanë problem të gjejnë diçka që është më e keqe se vdekja.

Secili fëmijë që ka parë filmin e Disney, “Coco”, e di se të harrohesh është më keq.

Teksa shtjellohen traditat e Ditës meksikane të të Vdekurve, ngjashëm me disa tradita në Ballkan — Meshat e Rekuiemit, Dita e të Gjithë Shenjtorëve — filmi i animuar trajton temën e rëndësishme të vdekjes, pas vdekjes. Që do të thotë se vdekja e përjetshme e shpirtit ndodh kur nuk mbetet askush nga të gjallët të na kujtojë.

Premtimi gjithnjë i papërmbushur i jetës së përjetshme

Teknologjitë e reja dikur na premtonin të gjithëve jetë të përjetshme. Tani duket se është e kundërta: harresa shumëfishohet çdo ditë në nivel drastik. Do të provoj ta shpjegoj se çka nënkuptoj me shembullin e “Digital Majority”, [shqip: Shumica Digjitale], një projekt që e kam nisur bashkë me redaktoren letrare dhe aktivisten e paqes, Ana Pejović. Projekti përmban idenë utopike se një ditë gratë do të bëhen shumicë në botën digjitale.

Posa u krijuan, interneti dhe teknologjitë e tjera bashkëkohore filluan të premtojnë demokratizim, ndërsa platformat me burime të hapura, si Wikipedia, dukeshin si diçka imagjinare — që dija të ishte falas dhe e qasshme për të gjithë. Por gjërat nuk dolën kështu, ndonëse gjithçka është në dorën tonë. Ekziston një tweet/reagim mbresëlënës në Twitter në serbisht që thotë diçka pak a shumë kështu: Përkundër faktit se tërë njohuria e botës është në majë të gishtave tonë, se ne mund të mësojmë gjuhë, programim dhe historinë e lashtë, ne prapëseprapë kyçemi në internet dhe debatojmë me njerëz të zakonshëm.

Në Wikipedia u qasa për herë të parë në vitin 2002 gjatë një ligjërate për teknologjinë informative. Ndonëse kam ndjekur disa trajnime bazë, nuk kam postuar kurrë asgjë. Rreth 91% e redaktorëve në Wikipedia janë burra, ndërsa vetëm 8% janë gra ose jobinare, një pakicë e qetë. Edhe pse gratë lexojnë në internet më shumë se burrat, ato përbëjnë më pak se 47% të lexuesve në Wikipedia.

Arsyeja për këtë është relativisht e lehtë për t’u kuptuar — ka pak përmbajtje që na drejtohet neve.

Është botë burrash, burrash, burrash

Gratë nuk shkruajnë, nuk shkruhet për to dhe nuk ka mjaftueshëm përmbajtje që atyre iu duket interesante.

Vetëm 17% e biografive të Wikipedias janë rreth grave. Prej tyre, 41% janë nominuar për t’u fshirë për shkak të mungesës së supozuar të rëndësisë. Kujt nuk i duken mjaftueshëm të rëndësishme? Anëtarëve të komunitetit të Wikipedia, 91% e të cilëve janë burra? Me këtë boshllëk të madh gjinor Wikipedia humbet shumë besueshmërinë e saj.

Kjo asimetri do të thotë se Wikipedia nuk mund ta përfaqësojë veten si objektive, neutrale ose si depoja më e madhe e njohurive në botë, megjithëse teknikisht ende është. Wikipedia është komprometuar nga fakti se ata që marrin pjesë në demokracinë e diskutimit, votimit, shkrimit, fshirjes janë 91% burra.

Pavarësisht pabarazive gjinore dhe dhunës me bazë gjinore, raporti global i grave ndaj burrave është pothuajse i barabartë: 101 me 101.8. Pra, offline, të paktën, ne ekzistojmë.

Wikipedia është test i madh për demokracinë në internet dhe themeluesit e saj e dinë këtë; organizata ka ndihmuar një sërë studimesh dhe fushatash mbi këtë temë. Një prej tyre është “Gender Gap” [shqip: Hendeku Gjinor], një projekt që synon t’i reduktojë pabarazitë gjinore në komunitetin redaktues. Teksa politikanët konkurrojnë për pushtet para zgjedhjeve, gratë nuk arrijnë ta shohin se po humbasin një garë që ka ndikim në jetën tonë të përjetshme. Ne jemi pakicë digjitale pa e ditur fare. Përditë bëhemi më pak të dukshme. Dhe kjo do të vazhdojë derisa të vdesim të gjitha, bashkë me arritjet tona.

Hapa modest drejt fitores

“Shumica Digjitale” pati fillime modeste. Filluam duke shtuar 25 biografi të grave në Wikipedia, duke përzgjedhur gratë për të cilat kishim informacione të mjaftueshme. Morëm mbështetje nga Nevena Rudinac dhe Ivana Madžarević nga Wikimedia Srbije, të cilat na ofruan trajnime falas. Thirrjes sonë publike iu përgjigjën rreth dhjetëra gra dhe një burrë i ri. Të tjerat u bashkuan gjersa rriteshim, pasi kishin dëgjuar për ne përmes shoqeve. Shumë shpejt, lista u rrit në 140 gra.

Shumë gra për të cilat shkruajmë janë ende gjallë. A e di se çka thonë ato? “S’jam aq e rëndësishme, ka shumë gra tjera më të rëndësishme”. Pastaj ne i shtojmë ato “më të rëndësishmet” në listë. Deri tani kemi redaktuar më shumë se 250 artikuj, gjysma e asaj që kemi planifikuar ta bëjmë deri tani. Por kjo është vetëm njëra pjesë e historisë.

Prej kur ChatGPT ka filluar të përdorë informacione nga Wikipedia, situata është bërë edhe më urgjente. Me ardhjen e inteligjencës artificiale dhe proceseve të mësimit të makinave, nëse gratë nuk gjenden sot në Wikipedia, nesër s’do gjenden askund.

Nuk mjafton nëse ekzistojmë vetëm në rrjetet sociale, në gazetat vendore dhe në arkivat e qytetit apo arkivat kombëtare. Nëse këto janë të vetmet dosje në të cilat regjistrohen historitë tona, do të zhdukemi. Edhe më keq, do të zhdukemi brenda kohës së jetës sonë. “Të gjitha do të vdesim!” nuk tingëllon aq e frikshme me këtë në mendje. Gratë do të zhduken para se ne të vdesim.

Ne zgjedhim se kë do ta mbajë mend historia

Filluam duke i mbuluar historitë e grave që ishin aktive në lëvizjet e paqes dhe kundër luftës gjatë viteve të ’90-ta. Duam ta bëjmë të qartë se jo të gjithë ishin pro luftës. Dhe jo vetëm, por disa individë, shpeshherë gra, rrezikuan jetën për t’i ndalur luftërat. Këto ishin artiste, akademike, aktiviste, politikane dhe, veçanërisht, gra të zakonshme.

Nënat shtriheshin para autobusëve për t’i ndaluar ata t’i çonin fëmijët e tyre në vijat e frontit; tri gra, arkitektja Sonja Prodanović, majorja rezervë në Ushtrinë Jugosllave Neda Božinović dhe kolonelja Marinka Romanov Arneri e Akademisë Mjekësore Ushtarake u takuan me shefin e Shtabit të Përgjithshëm të Ushtrisë Veljko Kadijević, për të diskutuar dhe parandaluar izolimin e Dubrovnikut. Studentët e Universitetit të Beogradit — përfshirë Olga Kavran —  shkuan në Kroaci, ku negociuan me serbët lokalë për t’i dhënë fund luftës.

Në librin e përkujtimit të Jelena Šantić dhe momentin kur gratë vunë trupat e tyre para ndërtesës së Ministrisë jugosllave të Mbrojtjes për të protestuar kundër Luftës së Kosovës, Štefica Ivljev shkroi:

E dëgjoj një zë: “Çohu, grua — përndryshe do të ta tregojmë qejfin!” Më shtyjnë, më godasin dhe më tërheqin; Unë u them t’i heqin duart e tyre të pista nga unë. Trupi im ngrihet, por shpirti im është ende aty poshtë në tokë. Ngrihem në këmbë. Nën këmbët e mia, shoqja ime aktiviste, Jelena Šantić, ia ngul thonjtë asfaltit përvëlues, duke u bërë një me të teksa shtrihet përmbys. I Vlon nga të nxehtit. I them të ngrihet, por ajo s’ngrihet. Policia na shkel me këmbë dhe heq trupat tanë nga asfalti.

I them Jelenas se e gjithë kjo është e kotë sepse do ta kapin dhe do ta thyejnë para se ta flakin tutje. Do të lëndohet. Ata janë gjithmonë më të fortë se ne. Ulem për ta prekur, duke e lutur të ngrihet në këmbë. “Do të të shtypin!” Ajo qan: “Nuk ngrihem! Nëse duan të më shtypin, ashtu qoftë…” Dy zyrtarë policor zgërdhihen: “Oh, ti qenke!” E kapin trupin e saj të brishtë, e ngrenë lart. E ngrenë si një objekt dhe e lëshojnë në skaj të rrugës, përtej një hijeje peme drejt së cilës vrapojnë të gjithë. “Oh, ti qenke!” do të thotë “Të njohim”. E identifikuan kundërshtaren e tyre.

Shumica refuzuan ta ligjëronin ose ta mësonin urrejtjen. Balerinat dhe profesoret e universitetit, infermieret dhe mësueset e shkollave, punëtoret dhe amviset, nënat, gjyshet, lezbiket dhe ushtaret. Por ku janë regjistruar historitë e tyre? Kjo histori e pashkruar është plot disfata, tmerre dhe vdekje që i dhanë fund kërkimit të lirisë dhe paqes. Lydia Sklevicki na tregoi të vërtetën e hidhur: Në tekstet e historisë ka më shumë fotografi të kuajve sesa të grave.

Ne i kujtojmë emrat e kriminelëve, e të grave?

Shtatë gra në fshatin qendror serb Trešnjevac filluan protestën kundër luftës — protesta më e gjatë e këtij lloji në vitet e ‘90-ta në rajon. Shumica e njerëzve në zonat përreth nuk kanë dëgjuar asnjëherë për atë vend.

Pasi më shumë se gjysma e burrave të fshatit u thirrën për në ushtri në maj 1992, gratë vendosën të bënin diçka. Klara Balint, Veronika Gazdag, Eržebet Kanjo, Laura Kavai, Ildiko Bata (née Mesaroš), Ester Pekla dhe Gizela Teslić organizuan protestë jashtë shkollës së fshatit.

Ato patën katër kërkesa: përfundimin e shërbimit ushtarak të detyrueshëm, kthimin e rekrutëve, amnisti të përgjithshme për dezertorët e luftës dhe krijimin e një Lidhjeje të Paqes.

Më 10 maj 1992, pasi filloi protesta, Trešnjevac shumë shpejt u rrethua nga tanket e Ushtrisë Jugosllave, me armët e tyre drejtuar fshatit. Flitej se ato ishin të mbushura dhe gati për të sulmuar në rast trazirash. Sipas numërimit të fshatarëve, ishin 92 tanke.

Dhe kështu lindi Republika Shpirtërore e Zicer  — protesta më e gjatë kundër luftërave të viteve të ’90-ta në ish-Jugosllavi. Megjithatë, jo të gjitha përrallat kanë fund të lumtur. Kjo protestë e grave të zakonshme, fshatareve dhe punëtoreve nuk mjaftoi për ta ndalur konfliktin. Rreth protestës së Trešnjevac mund të lexoni më shumë këtu në Wikipedian serbe.

Në konferencën në Prishtinë i pyeta të pranishmit nëse kishin dëgjuar ndonjëherë për Trešnjevac. Vetëm një person ngriti dorën. Ishte Darko Šper, një gazetar nga Shoqata e Pavarur e Gazetarëve të Vojvodinës, të cilit i thashë se nuk llogaritet pasi ai ka bërë të paktën dy dokumentarë për protestën e Trešnjevac dhe demonstratat e tjera që u organizuan në të gjithë Vojvodinën. Filmat e tij janë dëshmi se disa njerëz e kundërshtuan luftën dhe luftuan për paqe. I di përmendësh këta filma, skenë për skenë. Pjesa më e paharrueshme është një skenë ku një nënë thotë: “Pse vetëm fëmijët tanë — fëmijët e punëtorëve — shkojnë në luftë, e jo fëmijët e politikanëve?”

Kjo është botë grash, kjo është bota ime

Për hir të grave dhe përpjekjeve që na frymëzojnë, por edhe për hir të neve, që morëm përgjegjësinë e shkrimit dhe redaktimit të artikujve në Wikipedia, desha ta tregoj këtë histori edhe në Prishtinë.

Këtë vjeshtë, në bashkëpunim me organizata nga Mali i Zi dhe Kosova, do të përpiqemi t’i nxisim të tjerët të gjejnë histori të rëndësishme dhe gra, në mënyrë që t’i shpëtojmë nga harresa — në mënyrë që të mund t’i ndajmë të gjitha strategjitë të rezistencës kundër luftës dhe kundër dhunës.

Shpresojmë se të mund të ndërtojmë komunitete që bazohen në solidaritet, punë kolektive, mbështetje reciproke dhe dijes së përbashkët.

Disa prej nesh kanë fëmijë, ndërsa të tjerat janë studente — ose këtu ose në universitete prestigjioze jashtë vendit. Ndonjëherë ke ndonjë ekspozitë që duhet ta organizosh ose je duke kursyer për pushime verore, por ne po ia dalim. Disa prej nesh janë të mira në shkrim, disa prej nesh nuk dinë gjuhën angleze, disa prej nesh ndonjëherë kanë fëmijë të sëmurë ose kanë orar të ngjeshur për shkak të testeve. Por ne të gjitha ia dalim.

Gjithçka filloi me një listë dhe gatishmërinë për të bërë diçka; tani po na bashkohen një numër i madh individësh dhe organizatash. Ka shumë për t’i radhitur, por gjithsesi do t’i përmend disa: forumZFD, Nisma e Rinisë për të Drejtat e Njeriut, muzeu90, Fondi Evropian për Ballkanin, Fondi i Grave për Rindërtim, Qendra e Zhvillimit Lokal dhe Rajonal, Befem, Združene…

Gratë nga i gjithë rajoni na kontaktojnë për të na pyetur nga t’ia fillojmë, si të bashkohemi. Ne u përgjigjemi me durim pyetjeve të tyre, duke ofruar inkurajim dhe shkëmbim njohurish.

Dhe gjaku im rrjedh, përmes çdo burri dhe çdo fëmije

Jetët e grave janë të pandashme nga jetët e të gjithëve. Megjithatë, emrat dhe historitë e grave shpesh lihen të parrëfyera. Por do të rrëfehen. Pos që mësojmë për të kaluarën, mësojmë edhe për të tashmen. Mbi të gjitha, mësojmë se si të rezistojmë. Me anë të shkrimit dhe rrëfimit të historive, ne ndërtojmë komunitet.

Ne i ofrojmë mbështetje njëra-tjetrës, por edhe flasim e qeshim bashkë. Menduam se do të jetë thjesht një projekt tjetër, por ia dolëm të ndërtojmë një komunitet që bazohet në kujdes, etikë dhe llogaridhënie.

Sot, ne jemi shoqe — udhëtojmë nëpër rajon së bashku, duke rrëfyer historinë tonë. Këtë vjeshtë po e shpërndajmë nismën në Mal të Zi dhe Kosovë, me qëllim që të inkurajojmë autorë/e të rinj/eja dhe të mbledhim artikuj të rinj, që të mund ta shkruajmë një faqe të re të historisë sonë të përbashkët.

S’ka të bëjë më thjesht me Wikipedia. Diskutimet e jetës reale kanë rëndësi, por rëndësi kanë edhe rrjetet sociale, podkastet, punimet shkencore, librat, filmat dhe tregimet. Duam të besojmë se mund ta ndryshojmë botën pak nga pak duke shkruar për gratë — veten tonë — në histori. Sot, ka shumë forma për të ecur përpara, por hej — zonjat të parat.

Imazhi i ballinës: K2.0.

Përmbajtja e këtij artikulli është përgjegjësi vetëm e K2.0. Pikëpamjet e shprehura në të janë të autorit/es dhe nuk pasqyrojnë domosdoshmërisht pikëpamjet e K2.0.

A jeni kurreshtarë ta dini se si financohet gazetaria që prodhojmë? Klikoni këtu për të mësuar më shumë.