Dialogu. Për këdo në Kosovë, por edhe në Serbi, kjo fjalë ka kuptim shumë specifik. Në dekadën e fundit ka qenë një dialog i pafundmë, dialogu. Ky pra, padyshim, është dialogu i Brukselit në mes të Kosovës dhe Serbisë, apo siç edhe njihet zyrtarisht, dialogu i lehtësuar nga BE-ja në mes të Beogradit dhe Prishtinës.

Para se të rinisin diskutimet në nivel të lartë, K2.0 ju sjell biseda informuese me njerëz me perspektiva unike dhe të ndryshme mbi dialogun. Bisedat u zhvilluan nga fillimi deri në mes të shtatorit, para ndezjes së fundit të tensioneve në veri të Kosovës.

Kjo është pjesa e tretë e intervistave të përbëra prej tri sosh. Në dy intervistat e para, biseduam me raportuesit e BE-së për Kosovën dhe Serbinë dhe dy gazetarë vendas të cilët kanë mbuluar dialogun. Tani, kthehemi tek mendimi i ekspertëve nga kryeqytetet, analistë politikë, karriera e të cilëve i ka vendosur në qendër të debateve rajonale.

Sonja Licht është presidente e Fondacionit BFPE për një Shoqëri të Përgjegjshme. Ajo ka shërbyer në Këshillin e Politikës së Jashtme të Ministrisë së Punëve të Jashtme të Serbisë, dhe udhëhequr një numër nismash dhe organizatash të shoqërisë civile në Serbi.

Agon Maliqi është analist politik dhe aktivist i shoqërisë civile i vendosur jashtë Prishtinës. Ai është bashkëthemelues i Sbunker, një portal në gjuhën shqipe që mbulon fushën e politikës dhe politikat. Është komentues i shpeshtë në mediat vendore dhe ato ndërkombëtare.

K2.0: Ku do të thoni se qëndron tani dialogu mes Kosovës dhe Serbisë? A do ta cilësonit procesin deri tani si të suksesshëm?

Sonja Licht: Tani për tani, dialogu mes Prishtinës dhe Beogradit, për fat të keq, ka ngecur. Kjo është më tepër për keqardhje pasi gjithçka që mbështet kontaktet njerëzore dhe mundësitë për bashkëpunim biznesi — gjërat që ndihmojnë qytetarët të kenë një jetë më të mirë nga dy anët — mund të kuptohet si sukses.

Kishte një sërë zhvillimesh të tilla disa vite pas fillimit të dialogut, dhe nuk është ekzagjerim të thuhet se gjatë atyre viteve ishim rrugës drejt normalizimit.

Edhe pse kjo rrugë pati pengesa, madje edhe disa ndalesa serioze, pas nënshkrimit të Marrëveshjes së Brukselit në vitin 2011, niveli i komunikimit u përmirësua për njëfarë kohe në nivelet që nuk i kishim parë më parë, apo që nga ajo kohë.

Nuk do ta etiketoja procesin si një sukses, por as si dështim. Për shumë gjëra është rënë dakord tashmë, ndonëse ka mungesë të dukshme të vullnetit politik për t’i zbatuar disa gjëra për të cilat është rënë dakord vetëm pjesërisht.

Beogradi po përballet me problemin që procesit të dialogut po i vjen fundi dhe se njerëzit në Serbi po mendojnë se nuk po përfitojnë asgjë, kështu që mbështetja për njohje eksplicite ose të nënkuptueshme është në nivel shumë të ulët. Prishtina nuk është e gatshme për asnjë hap të mëtejshëm, bazuar në refuzimin e tyre të ashpër ndaj Asociacionit të Komunave Serbe, i cili është pjesë e rëndësishme e Marrëveshjes së Brukselit.

Sipas mendimit tim, BE-ja duhet të angazhohet më shumë në ndërmjetësim dhe jo vetëm në lehtësimin e dialogut, por për këtë qasje duhet të krijojë, së bashku me shtetet anëtare, një sërë incentivash.

Agon Maliqi: Dialogu është në një ngërç nga i cili nuk po shoh se mund kthehet, të paktën për vitet e ardhshme. Kjo po ndodh për shkak të momentumit politik në të dy vendet, si dhe mungesës së incentivave të qarta nga jashtë.

Procesi arriti njëfarë suksesi deri rreth viteve 2017 apo 2018. Pavarësisht opinionit publik, shumë nga marrëveshjet janë zbatuar, më e rëndësishmja prej të cilave është çmontimi zyrtar i strukturave paralele si ato në gjyqësor.

Procesi megjithatë ka dështuar të paktën që nga viti 2018, pasi iu afrua zgjidhjes përfundimtare politike. Dhe në shumë mënyra marrëdhëniet etnike janë përkeqësuar që nga atëherë.

Raportet tregojnë se shumica e qytetarëve në të dy vendet mendojnë se nuk kanë përfituar nga dialogu. Dhe një numër më i madh janë ankuar se nuk dinin mjaftueshëm rreth tij. Dialogu është përcaktuar si proces lart-poshtë dhe i drejtuar nga elita. A do të pajtoheshit me këtë perceptim? A ka vend për qytetarët dhe shoqërinë civile në proces?

Maliqi: Jam pjesërisht dakord me ndjesinë se dialogu do të duhej të shoqërohej me një proces shoqëror të angazhimit për pajtim. Megjithatë, jam i vetëdijshëm se negociatat politike janë shumë komplekse dhe kërkojnë diskrecion dhe fshehtësi të konsiderueshme.

Mendoj se në demokraci, elitat politike gëzojnë të drejtën, përgjegjësinë dhe mandatin politik për të negociuar në emër të qytetarëve që i kanë zgjedhur. I tillë ishte procesi midis Greqisë dhe Maqedonisë së Veriut, për shembull. Në fund të fundit, ata nuk mund t’i shpërfillin preferencat publike në arritjen e marrëveshjeve pasi që do t’u duhet t’i kalojnë në parlament dhe të validohen nga ana e publikut në njëfarë referendumi.

Ajo që e shoh si problematike me elitat tona politike, veçanërisht me qeverinë aktuale në Kosovë, është se ata nuk kanë qenë të sinqertë me publikun sa i përket shpjegimit realist të opsioneve, implikimeve dhe kostove, përkatësisht për ta përgatitur publikun për zgjedhje të vështira. Në vend të kësaj, ata kanë preferuar t’i drejtohen moralizimit dhe përdorimit të dialogut si një mjet për fuqi politike në vend.

Licht: Sipas mendimit tim është e pamundur që negociatat që ndodhin pas dyerve të mbyllura të bëhen plotësisht transparente. Nuk mendoj se ka ndodhur ndonjëherë në histori. Sidoqoftë, të dyja palët duhet të jenë shumë më të vëmendshme në komunikimin e rezultateve të dialogut.

Disa ekspertë besojnë se duhet të ketë deklarata të përbashkëta për shtyp pas raundeve të negociatave në Bruksel. Kjo do ta parandalonte komunikimin e mesazheve plotësisht të kundërta nga pjesëmarrësit pas largimit nga i njëjti takim, siç po bëjnë shpesh.

Kjo sjellje po kontribuon në faktin se qytetarët ose nuk e dinë se çfarë po ndodh vërtet me dialogun, ose nuk kanë besim se diçka e prekshme mund të arrihet. Kësisoj, edhe rezultatet e arritura po minimizohen.

Pajtohem se dialogu ka qenë proces nga lart-poshtë dhe i drejtuar nga elita politike, çka është e nevojshme pasi vendimmarrësit janë ata që kanë fuqinë për t’i zbatuar marrëveshjet, por që nuk duhet të ndalet në atë nivel. Nëse procesi nga poshtë-lart mungon, qytetarët do të lihen jashtë gjatë tërë procesit dhe  mund të manipulohen lehtë. Ne gjithashtu rrezikojmë të humbim besimin dhe shpresën e qytetarëve se dialogu mund të japë rezultate, rezultate të rëndësishme për jetën dhe të ardhmen e tyre.

Por ka pasur organizata të shoqërisë civile që janë përpjekur ta mbushin atë boshllëk, siç është Grupi i Politikave dhe Avokimit i Kosovës dhe Serbisë, një konsorcium i OJQ-ve që është përpjekur t’i informojë qytetarët rreth dialogut dhe të gjenerojë ide të reja për normalizimin mes Kosovës dhe Serbisë.

Do të shtoja gjithashtu se Forumi i Sigurisë i Beogradit gjatë dhjetë viteve të fundit organizoi panele të shkëlqyera diskutimesh rreth marrëdhënieve Kosovë-Serbi, duke vënë një theks të veçantë sesi të forcohet procesi i normalizimit dhe të rritet besimi mes aktorëve kryesorë.

Fatkeqësisht, duket se mbështetja politike dhe financiare për komunikim mes njerëzve dhe bashkëpunimin thelbësor mes organizatave të shoqërisë civile dhe grupeve të ekspertëve po zvogëlohet gjithnjë e më shumë. Sipas mendimit tim, kjo po dëmton dialogun dhe perspektivën e normalizimit.

Derisa shpesh dëgjojmë se Serbia ka shansa të mëdha për t’u bërë shtet anëtar i BE-së, udhëheqësit evropianë janë jashtëzakonisht të kujdesshëm kur flasin për “perspektivën evropiane” të Kosovës. Çfarë duhet të kuptojmë nga kjo? A ka të ardhme për Kosovën në Bashkimin Evropian?

Maliqi: Mendoj se për momentin perspektiva e BE-së është diskutabile për të gjitha vendet e Ballkanit Perëndimor, përfshirë Serbinë, të paktën për 10-15 vitet e ardhshme. Kjo kryesisht ka të bëjë me lodhjen nga zgjerimi brenda BE-së dhe faktin se Serbia ka bërë kthim mbrapa sa i përket standardeve demokratike.

Nuk ka oreks për të shtuar në tryezë një tjetër Hungari me prirje pro-ruse. Vendimmarrja e BE-së është tashmë mjaft e paralizuar me 27 anëtarët aktualë dhe kjo është e dukshme në rastin e Shqipërisë dhe Maqedonisë së Veriut. Serbia është e vetëdijshme rreth kësaj dhe po vepron në përputhje me rrethanat.

Duke pasur parasysh atë kontekst, anëtarësimi është pothuajse i pamundur edhe më e tepër për Kosovën për shkak të pesë vendeve mosnjohësve, por edhe paragjykimeve të thella. Për shembull, vetëm rreth 15 përqind e qytetarëve në Francë do ta mbështesinin anëtarësimin e Kosovës.

Prandaj perspektiva e BE-së është vetëm teorike, mund të rihapet në të ardhmen dhe ndonjë formë e angazhimit me BE-në, si integrimi i tregut, mund të propozohet si alternativë e ndërmjetme.

Megjithatë, ajo çka duket qartë është se Kosova nuk duhet ta bazojë vendimmarrjen e saj aktuale në ekzistencën e një perspektive drejt BE-së. Duhet t’i japë përparësi synimeve të tjera që do të konsolidonin shtetësinë dhe ekonominë e saj, të tilla si anëtarësimi në NATO dhe një treg i përbashkët rajonal.

Ndoshta për herë të parë që kur filloi dialogu i Brukselit, ka shumicë të qëndrueshme politike në të dy vendet. A e konsideroni këtë situatë si një mundësi apo një pengesë? Si mund ta përdorë BE-ja këtë për ta çuar procesin përpara?

Licht: Këto ditë dëgjojmë presidentin Vučić ashtu edhe kryeministrin Kurti tek përsërisin se duan ta vazhdojnë dialogun mes Prishtinës dhe Beogradit. Të dytë i kanë kushtet e veta.

Mendimi im është se do të ishte më e mençur të vendosen në tryezën e negociatave vetë njerëzit, siguria dhe ekzistenca e të cilëve është në diskutim dhe ta rifillojnë dialogun në atë mënyrë.

Ata gjithashtu duhet ta stimulojnë aktivisht bashkëpunimin dypalësh dhe rajonal, sepse është e nevojshme për ekonomitë tona dhe rruga për ta bindur, ndër të tjera, BE-në, se mbetemi në rrugën tonë evropiane.

Paqja pozitive është fundi për të cilin duhet të përpiqen të dy elitat politike nëse vërtet shqetësohen për të ardhmen e shoqërive tona.

Maliqi: Do të varet nëse Kurti do të dojë ta përdorë nivelin e lartë të besimit dhe legjitimitetit publik ta arrijë një lloj zgjidhje.

Meqë ka ndërtuar karrierën e tij si kundërshtar i dialogut, dyshoj se Kurti do të dëshirojë t’i afrohet çfarëdo marrëveshjeje që edhe nga larg mund të duket si një kompromis, posaçërisht në mandatin e parë. Mendoj se ai do të dojë ta ngecë dhe ruajë status-quon dhe ta vazhdojë praktikën e abuzimit të dialogut për pushtet të brendshëm.

Dialogu po vazhdon të paraqitet si lloj kërcënimi për ekzistencën e Kosovës dhe jo si një mjet i ofruar nga aleatët për Kosovën për ta zhbllokuar ngecjen e saj ndërkombëtare.

Më parë keni argumentuar se Kosova është në një pozitë të vështirë negociuese. A shihni ndonjë ndryshim në këtë drejtim në fazën e re të dialogut mes Kosovës dhe Serbisë?

Maliqi: I vetmi ndryshim momental është se qeverisë Kurti mund t’i jepet pak kohë dhe hapësirë nga disa partnerë perëndimorë, sepse për disa dialogu dhe shqetësimet e sigurisë nuk janë prioriteti i vetëm.

Disa gjithashtu vlerësojnë rëndësinë e reformave të brendshme. Por besoj se kjo periudhë do të kalojë së shpejti dhe presioni për dialogun do të vazhdojë sepse Ballkani është një shqetësim evropian i sigurisë.

Strukturalisht pak ka ndryshuar në pozicionin e Kosovës, ndërsa problemi kryesor është se, ndryshe nga çka mendojnë ata që preferojnë status-quon, koha nuk është në anën tonë. Kosova vazhdon të jetë e mbushur me iluzione për botën e jashtme.

Bilanci i fuqisë në botë, ose qendra e saj e gravitetit, po zhvendoset drejt Lindjes. Perëndimi do të vazhdojë t’i mbështesë aspiratat tona, por nuk ka më fuqi, fokus dhe interes për të investuar kapital politik tek ne. Sidomos nëse vazhdojmë të sillemi çrregullt dhe të përvetësojmë qasje të ashpër sovraniste në marrëdhëniet tona me aleatët.

Sa i përket marrëdhënieve midis shqiptarëve dhe serbëve brenda Kosovës, realiteti në terren është stabilizuar që nga viti 2011. Megjithëse ka shpërthime periodike të krizës politike, tensionet në tërësi janë më të ulëta dhe një numër i strukturave serbe në Kosovë janë integruar në kornizën kombëtare. A mendoni se qasja aktuale e reflekton situatën në ditët e sotme? A është e përshtatshme për objektivat e dialogut?

Licht: Kjo është një nga pyetjet më të vështira, jo vetëm sa janë integruar serbët në strukturat e Kosovës por në shoqëri. Njëra pa tjetrën është e pamundur.

Integrimi kërkon kohë, shumë vullnet të mirë si dhe vepra nga të gjitha anët. Dhe përgjegjësia më e madhe është gjithmonë tek shumica dhe ata që janë në pushtet.

Ekziston një pritshmëri e përgjithshme në Kosovë që dialogu mund të përfundojë vetëm me njohjen nga Serbia, por ky nuk është qëllimi i diskutimeve. A mundet kjo kundërthënie ta ndikojë ose kufizojë legjitimitetin e marrëveshjes përfundimtare te njerëzit në të ardhmen?

Maliqi: Njohja është dhe duhet të jetë qëllimi përfundimtar pasi që është e vetmja mënyrë e qëndrueshme për ta zgjidhur mosmarrëveshjen. Problemi është se Serbia ka vendosur një çmim të lartë për këtë —  shumë më të lartë nga çka është e mundshme për Kosovën ta pranojë.

Shoh hapësirë për ta çuar çështjen përpara përmes një marrëveshjeje të përkohshme me koncesione simbolike dhe vetëm një njohje të nënkuptuar, e cila do të lejonte që Kosova të paktën të njihej nga pesë vendet mosnjohëse të BE-së dhe t’i bashkëngjitej NATO-s brenda pak vitesh.

Por nuk shoh interes tek qeveria jonë për ta përdorur atë hapësirë — kryesisht po shoh një interes në ruajtjen e status-quos për arsye të brendshme.

Në të kaluarën, ka pasur kundërthënie mes veprimeve të qeverisë serbe dhe paraqitjeve të tyre për konsum të brendshëm. Shpesh shohim zyrtarë të lartë që diskutojnë kompromise me homologët e tyre evropianë dhe më pas e paraqesin dialogun si një lojë ku Serbia përfiton dhe Kosova humb, ku qëllimi bëhet “shënimi kundër Kosovës”. A mendoni se ky fenomen do të ketë efekt në realizueshmërinë e ndonjë marrëveshjeje të re potenciale?

Licht: Shumë shpesh kjo lojë luhet nga të dyja palët kur duan të “shënojnë pikë” në shtëpi. Në planin afatgjatë, nëse ekziston një shqetësim i vërtetë për të ardhmen e të dy shoqërive — dhe veçanërisht duke pasur parasysh se si të parandalohet ikja e mëtejshme e të rinjve — politikanët duhet t’i përdorin zgjedhjet për të zhvilluar programe gjithëpërfshirëse.

Këto duhet të fokusohen në atë se si të kontribuojnë në zhvillimin e sundimit të ligjit dhe institucioneve të forta demokratike në vend se të thellojnë mosbesimin dhe tensionet në Ballkanin tonë.

Në shtator të vitit 2020, Kosova dhe Serbia nënshkruan një “Marrëveshje Ekonomike” në Shtëpinë e Bardhë. Cili mendoni se duhet të jetë roli i ShBA-së në këto bisedime?

Licht: ShBA do të vazhdojë të ketë rol shumë të rëndësishëm në të ardhmen. Kur punojnë krah për krah me BE-në, e përforcojnë njëri-tjetrin.

Kjo nuk do të thotë që ShBA-të nuk do të kenë interes të mbajnë vetë ndikim në nivel të konsiderueshëm. Gabriele Escobar, i dërguari i ri për Ballkanin Perëndimor, theksoi se Marrëveshja e Washingtonit është ende e vlefshme për sa i përket qeverisë amerikane.

Ka disa ekspertë nga rajoni ynë të cilët kanë pohuar që në fillim se ky dokument është i rëndësishëm për ShBA-të në periudhë të gjatë po ashtu, përtej Trump-it dhe administratës së tij.

Maliqi: Administrata e re amerikane është akoma shumë e paangazhuar. Janë shumë më të fokusuar në Kinë dhe ka gjasa t’u japin terren fuqive evropiane që ata ta marrin drejtimin në Ballkan.

Megjithatë, nuk mund të shoh asgjë që ecën përpara pa rolin e fortë të ShBA-ve. Deri më tani nuk ka asnjë shenjë të qartë se ShBA-të janë të gatshme të përfshihen aq sa ne duam. Jo vetëm sepse i ka përparësitë e tjera, por edhe sepse njerëzit në Departamentin e Shtetit nuk e shohin qeverinë tonë të re si të përkushtuar apo të interesuar seriozisht në dialog.

Çfarë ndryshimesh nevojiten në qasjen e BE-së për të shënuar një pikë kthese në dialogun mes Kosovës dhe Serbisë? A ka Kosova alternativë ndaj dialogut?

Maliqi: Kosova ka shumë pak hapësirë për të dalë nga bllokimi aktual jashtë dialogut. Në klimën aktuale, nuk mund të varet në mbështetjen aleate për të fituar njohje në institucionet multilaterale dhe nuk mund ta bëjë këtë e vetme.

Ajo që BE duhet të ndryshojë është të ofrojë incentiva për Serbinë në mënyrë që ta zvogëlojë barrën për Kosovën në çdo kompromis të mundshëm. Mungesa e qartësisë se cila është perspektiva e BE-së për rajonin, është me të vërtetë pengesa kryesore për një marrëveshje.

Në këtë kontekst, nisma e Ballkanit të Hapur ngre shumë shqetësime, por gjithashtu mund të ofrojë disa mundësi për Kosovën, të cilat i kishte mbyllur ngërçi në procesin e anëtarësimit në BE.

Serbia është pala më e interesuar në tregun rajonal dhe Kosova mund ta përdorë atë si levë për ta marrë atë që dëshiron. Mendoj se Kosova po bën një gabim duke refuzuar hapur Ballkanin e Hapur. Ka arsye për t’u shqetësuar, por mund ta kthejë atë në avantazhin e saj.

Ky artikull është redaktuar për gjatësi dhe qartësi. Intervista u zhvillua në gjuhën angleze.

Imazhi i ballinës: K2.0.