Prishtina nuk është një qytet veçanërisht tërheqës. Ai nuk është as monumental, as madhështor, dhe forma e tij urbane nuk të jep shpresë për një plan të madh. Hapësirat e tij të mëdha publike janë të pakta, kurse objektet e tij të njohura janë të vogla dhe të shpërndara. Rrugët e tij janë të ngushta, ndërsa lagjet e tij janë të rrëmujshme. Marrë në përgjithësi, kryeqyteti i Kosovës është kaotik. Kjo është fuqia e tij më e madhe.

Shekulli i 20-të nuk ka qenë kohë e mirë për qytetet, dhe Prishtina – e cila është zhvilluar nga një qytet i mbase 20.000 banorëve në një kryeqytet të gati gjysmë-milion banorëve në atë kohë – është pothuajse krejtësisht një qytet i shekullit të 20-të. Ndonëse ai është neglizhuar nga një varg qeverish të dobëta, dhe më pas është margjinalizuar nga varfëria e tij relative, qyteti që në fund u bë kryeqytet i një Kosove të pavarur shfaq pak nga shenjat (parkingjet e përmasave oqeanike; sheshet e mëdha boshe; mega-strukturat e çmendura të betonit) që i karakterizojnë qytetet e epokës së tij. Ndonëse rrethanat prapa kësaj gjendjeje nuk janë fatmira, ato kanë qenë të rastësishme. Prishtina i është shmangur një plumbi – në mënyrë metaforike, kuptohet.

Planifikimi urban në shekullin e 20-të ka qenë disiplinë paradoksale. Planifikimi që bëhej shpesh dukej i motivuar nga një urrejtje e të gjitha gjërave urbane: nga urrejtja e turmave, e dendësisë, e vetë qyteteve. Krijimet kryesore urbane të asaj periudhe – vendet si Kanberra, Brazilia, apo dhe Podogorica (ose po deshët, Titogradi) – duken të vendosura për t’u dukur si parqe apo kopshte skulpturore. Askund nuk mund të gjesh intensitetin kaotik që i karakterizon kryeqytetet më tradicionale, si Stambolli apo Parisi.  Në fakt, më 1925, arkitekti zviceran dhe pionieri modernizmit Le Corbusier ka sugjeruar që Parisi “të përshpejtohet” nëpërmjet zëvendësimit të krejt qendrës së saj historike me një rrjet ndërtesash shumëkatëshe, secila prej tyre e izoluar në hapësirë të gjelbëruar, si gurët e varreve në varreza. Si një artefakt i dëshpërimit të epokës industriale, ky vizion rivalizon “Britmën”.

Në Prishtinë, rrugët e lagjeve si “Vellusha” dhe “Dodona” mund të jenë të mbushura me ndërtesa jo më të vjetra se këpucët tuaja të preferuara, por plani i tyre është mesjetar. Ato shoqërohen nga shtretër të dikurshëm lumenjsh, rrugë të shkurtra dhe shtigje të vjetra të ecjes. Zonat përreth rrugës “Bajram Kelmendi”, me përjashtim të arkitekturës, do të mund të ishin në një qytet kodrinor italian. Rrugët kthehen, lakohen e gjarpërojnë në atë mënyrë të lashtë. Është kaos, dhe i pazakontë bile.

Kryeqytete fqinje të Prishtinës, ndonëse mbase më të pasura dhe me më pak telashe, nuk janë aq me fat, dhe nga një pikëpamje urbane janë më “të parregullta”. Në Shkup, për shembull, tërmeti i 1963-ës mund t’ia ketë humbur qytetit madhështinë e tij historike, por është plani i tij i rindërtimit, i mbështetur nga UNESCO dhe i dizajnuar nga Kenzo Tange, që ka siguruar se shkëlqimi nuk do t’i kthehet kurrë më këtij qyteti.

Është vështirë për një person që i do qytetet që të shikojë këtë plan rindërtimi. Ai përmban fotografi të vjetra bardhezi të Shkupit që ka qenë – shtëpi elegante, nuanca të Vjenës dhe të Sen-Zhermen-de-Presë së Parisit – ndërsa fotografitë më të reja zbulojnë, në vend të tyre, një varg ndërtesash si baraka. Kur shikon së pari fotografitë e vjetra dhe më pas të rejat kupton mundësitë e humbura të tij: një zonë që mund të ishte përbërë nga tri apo katër distrikte tradicionale, secila me karakterin  vet dhe institucionet e veta. Por, në fotografitë më të reja, vështruesi sheh një fushë të çuditshme gjigante, në të cilën ndërtesat shtrihen si gjarpërinj.

Këto ilustrime vijnë me fjalët si “vlerësim ndërkombëtar” dhe “qytet model”, dhe të bëjnë të gulçosh. Linjat e transportit mund të jenë përmirësuar, dhe “zonat e reja industriale” (për të përdorur atë lloj të emrave të lagjeve që ishin të popullarizuara asokohe) mund të jenë dëshmuar produktive, por ndjesia e vendit në zonat “shembull”, si ajo rreth bulevardit “Jane Sandanski”, është zhdukur krejtësisht.

Kur një popull e humb një pjesë të historisë së tij – në këtë rast, të historisë së ndërtuar – shoqëria përpiqet ta kompensojë atë. Kjo nis të shpjegojë tufën e ndërtesave aktuale publike përgjatë lumit të Vardarit, që i ngjasojnë kazinove dhe që janë imitim i dobët i klasikes, bashkë me statujat e mëdha të heronjve të epokës së hekurit. Por, një qytet i humbur si rezultat i një masterplani nuk do të ringjallet nëpërmjet zbatimit të një masterplani tjetër. Mbase është e padrejtë të thuhet kjo për qytetet që kanë përjetuar katastrofa, por zonat më të njohura dhe më joshëse urbane në botë janë ato që janë ndërtuar gradualisht.

Edhe në Nju-Jork, atë qytet ikonë të shekullit të 20-të, rrugët dhe avenytë e të cilit kanë numra në vend të emrave, zonat më të mira – të matura sipas qirasë për metër katror, siç i ka hije bastionit të madh të kapitalizmit – janë lagjet gjarpëruese nën “Rrugën e 14-të”: “TriBeCa” me rrugë kalldrëmi, “SoHo” me ndërtesa gize, “West Village” me rrugë dredhuese. Në Nju-Jorkun e vjetër, Nju-Jorkun e paplanifikuar, njerëzit paguajnë shuma të mëdha për vendet e vogla të çuditshme që shfaqen rastësisht.

Planifikimi i qyteteve në kohën e Jugosllavisë, dhe planifikimi i qyteteve në shekullin e 20-të në përgjithësi, nuk lejonte shumë gjëra që të ndodhnin. Pasi Podgorica gati u rrafshua në Luftën e Dytë Botërore, Republika Socialiste Federale e Jugosllavisë ngriti radhë të shumta të ndërtesave të banimit në bregun e djathtë të lumit Moraça. Ndonëse zonat e vjetra si “Stara Varos” nuk u zëvendësuan, planifikuesit e pasluftës nuk inkorporuan kurrfarë normat urbane të këtyre lagjeve të vjetra në qytetin e rindërtuar. Thjesht nuk u bë. Dhe duhet të thuhet se tipologjia ndërtesë pas ndërtese që njerëzve iu duket aq joshëse – prapë, e vlerësuar sipas qirasë dhe vizitave të turistëve – nuk ishte praktikë socialiste.

Po të kishte qenë Prishtina mjaftueshëm e pafat për t’u shkatërruar, apo mjaftueshëm e rëndësishme për t’u riplanifikuar, ajo do të ishte rindërtuar kësisoj. Forma urbane e Prishtinës është rezultat i rastësisë; ajo nuk ka rezistuar sepse udhëheqja e vlerëson këtë lloj gjëje. Po të kishte qenë e leverdishme, e nevojshme apo e përshtatshme që të rrafshoheshin rrugët e “Vellushës”, ato do të ishin zëvendësuar nga diçka si “Ulpiana”. Por, kjo s’ka ndodhur, dhe sikur shumë gjëra në këtë qytet, kjo paraqet një mundësi, megjithëse shumë të brishtë.

Sapo një grup rrugësh të rrëmujshme dhe të paplanifikuara hiqen nga një qytet, ato nuk kthehen më. Është e vështirë të qarkullosh nëpër një kaos të tillë, dhe automjetet e rëndësishme, si zjarrfikësit, e kanë të vështirë të bëjnë kthesa të plota. Ato nuk janë të përshtatshme për llojet moderne të ndërtesave; ato nuk mundësojnë dysheme të gjera, apo parkim të përshtatshëm. Ato pamundësojnë ndërtimin e rrokaqiejve, dhe nuk ofrojnë qasje në rrugë magjistrale.

Në nivelin institucional, ato nuk kanë shumë kuptim, prandaj edhe nuk ndërtohen më në përgjithësi. Por, ne i vizitojmë ato. Dh, meqë ato po bëhen të rralla, ne garojmë, ekonomikisht, për privilegjin e të jetuarit në to. Duhet të jetë e vështirë, për shembull, të ngasësh një kamion nëpër “Lagjen latine” të Parisit, apo të hapësh një qendër të madhe telefonike në “Marais”. Mais bof – ani çka? Kush dëshiron të jetojë në “La Defensen” e hapur apo në ndonjë lagje tjetër tregtare? Një qytet i madh është shpërblimi i vetvetes.

Teksa Prishtina po vazhdon të zhvillohet nga një qytet rajonal në një kryeqytet shtetëror, kërkesat për infrastrukturë të përmirësuar dhe institucione më të mëdha do të dëmtojnë formën e saj urbane. Udhëheqësit e komunës meritojnë të lavdërohen që kanë vendosur që projektet e mëdha të shkojnë në zonën industriale të “Lakrishtes”, ku ato me shpresë do t’i shtojnë gjallërisë së “Pejtonit” të afërt. Për sa i përket dëshirës (së kuptueshme, ndonëse ekstravagante) për monumente në qendër të qytetit, Prishtina ka treguar përmbajtje të admirueshme. Zgjerimi i hijshëm i bulevardit “Nënë Tereza” tani e bën qytetin me dy sheshe të gjera të reja publike në secilën anë të shëtitores, ndonëse ai mbetet më shumë si Cyrihu se Dubai – më i kufizuar sesa madhështor – në aspektin hapësinor.

Kryeqytetet e reja nuk janë gjithmonë aq modeste. Në vendet si Abuxha, Astana dhe Putraxhaja, versionet institucionale të rripit të Las Vegasit janë të ndërtuara pa përfillur historinë, kontekstin apo këmbësorinë, dhe ato gjithmonë duken paksa absurde. Kjo nuk mund të thuhet edhe për ndërtesën modeste të parlamentit në Prishtinë.

Siç e di kushdo që jeton në kryeqytet, Prishtina është larg të qenit e përkryer, dhe kaosin vetë nuk e bën një kryeqytet që funksionon mirë. Por, ajo mund të vë ndërtesa në vende të duhura. Do të ishte përmirësim, për shembull, të shihje trotuare dhe semaforë në rrugën “Bajram Kelmendi”; do të ishte me vend të krijohej një linjë tramvajesh në rrugën “Agim Ramadani”; do të ishte mrekulli nëse pronari i pompës së benzinës “Kosova Petrol” te “Qafa” do ta kuptonte natyrën unike të vendit të tij, për të ndërtuar aty një version ballkanik të ndërtesës së famshme njujorkeze “Flatiron”. Por, këto janë vetëm skica: mendime dhe vegime.

Është më e rëndësishme që prishtinasit ta balancojnë emocionimin e tyre për të ardhmen me çmuarjen e asaj që e kanë sot. Ajo nuk është e përkryer, dhe shpesh është e papërshtatshme, por Prishtina është qytet i shehërlinjve. Është qytet i mundimshëm, dhe kaotik, që të provokon ndjenjat. Dhe kjo është një pikënisje e mirë.

Foto: Majlinda Hoxha