Njëzet e pesë vjet më parë, filmi debutues “Para Shiut” (“Pred Dodjdot, 1994”) e vendosi Milčo Mančevskin në maje të kineastëve të botës. Filmi mori më shumë se 30 çmime, ndërsa New York Times e renditi në listën e 1,000 filmave më të mirë të realizuar ndonjëherë.

Në tetor të vitit 2019, Mančevski e solli në premierë filmin e tij të gjashtë me metrazh të gjatë, “Vrba” (Shelgu). Ai i zhvendosi kufijtë edhe një herë dhe bëri një film që tashmë po merr kritika pozitive. Ky film shënon rikthimin e tij në Ballkan dhe në vendin e tij, ku ishte në listë të zezë që nga viti 2010, pas publikimit të filmit të tij “Majke” (Nënat).

“Shelgu” u shfaq për herë të parë në edicionin e 14-të të Festivalit të Filmit në Romë, dhe aktualisht është duke u shfaqur në kinema në tërë Maqedoninë e Veriut. Gjatë vitit të ardhshëm do të shpërndahet kudo në Ballkan. Në film, Mančevski merret me tema të tilla si shtatzënia, mëmësia, birësimi dhe aborti si reagim i ashpër ndaj traditës, paragjykimet dhe miti rreth grave “që duhet të jenë edhe nëna”.

Thelbi i interesit të tij mbetet akoma i lidhur me çështjet universale të ekzistencës njerëzore. Aktualisht, regjisori është me njërën këmbë në New York e me tjetrën në Shkup.

“Njerëzit janë të njëjtë kudo. Idetë thelbësore nga filmi mund të ndodhnin në ndonjë vend dhe kulturë tjetër, dhe filmi do të ishte pak më ndryshe”, tha Mančevski në një intervistë me K2.0.

Si përgjigje për diskutimet aktuale në Maqedoninë e Veriut në lidhje me pretendimet se “Shelgu” është film feminist, Mančevski insiston se interesat e tij u takojnë njerëzve dhe qenies së tyre. “Unë nuk punoj me motive të fshehta dhe nuk besoj në qëllime dhe agjenda,” thotë ai, duke shtuar se shpeshherë ka “njerëz femra” si personazhe kryesore.

“Është interesante se si aktorja kryesore thotë se është film feminist, ndërsa disa kritikë besojnë se nuk është, të paktën jo në kuptimin histerik. Unë kam punuar në të mjaft intuitivisht”, thekson ai.

Foto: Arkivi personal i Milčo Mančevskit.

K2.0: Dy vjet më parë, keni filmuar “Bikini Moon”(Hëna Bikini), filmin tuaj të parë të prodhuar në Amerikë. Pse u kthyet në Maqedoninë e Veriut?

Milčo Mančevski: Për mua personalisht është e çuditshme, dhe tashmë jam ndalur së pyeturi veten pse vazhdoj të kthehem në Maqedoni. Unë as nuk e di se ku jetoj: shkoj në New York, më pas në Shkup, dhe pastaj në ndonjë vend tjetër.

Nuk insistoj të filmoj në Maqedoni. Ishte më e lehtë për mua të krijoja “Hëna Bikini” në Amerikë, sepse në atë kohë më kishin vendosur në listën e zezë të qeverisë maqedonase. Sa për “Shelgu”, idenë e kam pasur qe disa vjet dhe mundësia më erdhi vetëm tani.

Por dua të them se ku jam nuk është aspak e rëndësishme. Pavarësisht nëse unë banoj në Amerikë apo Maqedoni, thelbi i tregimit, qasja dhe shija janë identike. Është e drejtë që një film të përmbajë një portretizim besnik të komunitetit ku është i vendosur. Gjëja më e rëndësishme është të hulumtosh tregimin sa më shumë që të jetë e mundur, jo të shpikësh propagandë dhe naivitet të Hollivudit, por filmi ta pasqyrojë realitetin.

Filmi nuk është raport i CNN-it, as doktoraturë historike, por vepër arti. Për këtë arsye, kur një autor krijon një botë ku funksionojnë ide të caktuara, nuk është e rëndësishme se ku shpaloset historia.

Kjo për çka po flas nuk është shumë e popullarizuar, veçanërisht në festivale dhe me financues të filmave. Pata një situatë me një producent austriak, i cili më tha: “E di çfarë ?! Ky skenari juaj nuk është mjaft maqedonas. “Ekziston tendenca se filmi pasqyron kulturën dhe vendin të cilin dikush e kishte imagjinuar më parë, që është racizëm de fakto.”

Që në fillim kam luftuar me producentët, shpeshherë në mënyrë të pamëshirshme. Sa i përket filmit, ose është ose s’është i mirë.

Thelbi nuk është që të përfaqësojë ndonjë vend ashtu si dëshironi ta shihni. Ka producentë dhe shpërndarës që janë të vetëdijshëm për këtë, kështu që ta pranojnë propozimin. Për shumë njerëz është shumë më e lehtë të shesësh përmbajtje ekzotike. Por si mund të jetojnë njerëzit me veten e tyre kur e dinë se çfarë kanë bërë?

Keni luajtur me përmbajtje ekzotike kur filmuat “Pluhuri” (Prašina, 2001). Folët për zhanrin “lindor” — Ballkani si Lindje e Egër kundër Perëndimit të Egër.

Më duket shumë interesante të demaskosh klishetë. Ekziston klisheja se Ballkani është një lloj i Perëndimit të Egër, një Perandori Osmane, Freud, vëllezërit Wright dhe avioni që qëndrojnë atje, dhe e gjithë kjo që ndodh njëkohësisht. Ndonjëherë, njerëzit madje i përziejnë krejt. Doja të ndihmoja për ta shkatërruar këtë nocion.

Kur e hulumton ndonjë temë historike dhe zbulon se çfarë ka ndodhur në të vërtetë, atëherë e sheh se e vërteta është shumë më e pabesueshme dhe interesante sesa miti. Është interesante të mësosh se nganjëherë klishetë imponohen “nga jashtë”. Për shembull, kishte shumë indianë kauboj, ndërsa thuhet se një e katërta e të gjithë kaubojve ishin të zi . Asnjëherë nuk e shohim këtë në filma.

Idetë për filmin “Pluhuri” u shfaqën vizualisht në fillim, kur kuptova ngjashmëritë e mëdha midis Komitas dhe revolucionarëve të Pancho Villas. Mjekrrat, kuajt, gjithçka ishte shumë e ngjashme. Gjithçka pak a shumë ndodhte në të njëjtën kohë. Mirë, sombrero është dallim i madh.

Është interesante që ky imazh ka lëvizur shumë, ndërkohë që lind në mënyrë të pavarur në të dy vendet. Kjo më ka frymëzuar për t’i sjellë ato në një situatë ku do të takoheshin. Pjesa tjetër po e përmirësonte tregimin: Çfarë do të ndodhte nëse do të vazhdonit me këtë deri në fund.

Nganjëherë ju prezantoheni si maqedonas, dhe herë të tjera si regjisor amerikan. Si e vendosni veten në mes të kategorive etnike?

Unë jam ose regjisor i mirë ose i keq. Kutia ku më vendosin është plotësisht e parëndësishme.

Unë besoj se kjo këmbëngulje ndaj kombësisë, veçanërisht në festivale, përbën një lloj racizmi të nënkuptuar që shumë njerëz po e përdorin mirë. Për 25 vitet e fundit ose mbase edhe më gjatë, jam i detyruar të trajtoj faktin që duhet të përfaqësoj një “produkt maqedonas”. Nga njëra anë, është gjë e mirë, nga ana tjetër — është barrë.

Një revistë japoneze publikoi kritika për një nga filmat e mi, si dhe një hartë që tregon një qark rreth Maqedonisë. Pranë saj ka një shpjegim se si të shqiptohet emri i vendit, ndërsa gjithashtu e futën një foto nga Maqedonia. Kështu që, unë kam detyrim ndaj shikuesve dhe lexuesve në Japoni, si dhe ndaj njerëzve tanë që presin t’i “përfaqësoj” ata.

Nuk më shqetëson as ta përfaqësoj veten, e lëre më dikë tjetër. Kjo është dukuri shumë interesante: nga njëra anë, kur njerëzit shikojnë filmat e mi në Brazil, Kinë dhe Evropë, ata formojnë mendim pozitiv për kulturën tonë falë kësaj pjese të vogël arti.

Mes nesh ka njerëz që e kuptojnë se është diçka e bukur për t’u bërë, por janë të zemëruar që paraqitemi duke jetuar në fshat, se si një autobus rrënohet dhe prishet, si jemi të varfër, dhe ata mendojnë se e gjithë kjo është e turpshme. Kjo nuk thotë asgjë për filmin, por për sistemin e vlerave. Ata janë të përqendruar te varfëria, dhe jo te fakti se ka njerëz të përshkruar në film që kanë qëndrime morale shumë të forta, gjë që është më e rëndësishme sesa numri i deleve që dikush i zotëron.

Nuk ishte qëllimi im të numëroja dele, por maqedonasit e kuptuan në atë mënyrë, ndërsa ka nga ata që thonë se do të donin t’i veshin kompletet më të mira kur ju vijnë mysafirë. Do të dëshironin që filmi të ishte një reklamë, por pastaj shndërrohet në realizëm shoqëror, dhe një film i mirë pothuajse kurrë nuk mund të vijë nga ajo.

Foto: Arkivi personal i Milčo Mančevskit.

Pse nuk u pëlqeni institucioneve kulturore dhe politike të Maqedonisë së Veriut?

Sepse gjithmonë e them atë që e mendoj. Qeveria e mëparshme kërkoi nga unë t’i mbështes haptazi. I mbështeta në gjërat që mendoja se ishin të mira, dhe nuk ofrova mbështetje për ato që nuk më pëlqyen. Thjesht dhashë mendimin tim.

Megjithatë, emri juaj nuk është më në listën e zezë.

Po, për momentin! Ish-qeveria filloi të kërkojë gjithnjë e më shumë mbështetje nga personazhet publike. Prandaj, e panë filmin “Nënat!” (2010) si kritikë ndaj partisë së tyre. Ky është vetëm pasqyrim i paranojës së tyre, sepse filmi nuk kishte të bënte me asnjë parti. Mendoj se ata thjesht u provokuan nga neveria që krijon ky film.

Ata më dhanë një ofertë për të bërë një film për  Klementin, Naumin, Kiririn dhe Metodin, të cilën e refuzova. Unë e dua historinë, por nuk më pëlqejnë mitet e redaktuara në mënyrë kritike. Ai film ndoshta do ta kërkonte një qasje të tillë. Unë punoj në bazë të tregimeve të mia, ndërsa ky projekt duhej të ishte në përputhje me një fill të konstruktuar nga politikanët.

Ju shpesh punoni me mite.

Historia, legjendat dhe përrallat më duken interesante. Më ka mbetur që nga fëmijëria, nga periudha kur njeriu lexon libra me aventura dhe komikë.

Mbaj mend që xhaxhai im sillte disa botime të vjetra me përralla për kauboj, me siguri nga Beogradi. Megjithatë, kurrë nuk punoj mbi baza të qëllimshme, por duke dëgjuar dhe shijuar. Kur ka një simbol, ua lë spektatorëve të japin shpjegim për të.

“Nënat”, “Hëna Bikini ” dhe “Shelgu” nuk janë qëllimisht filma femërorë. Për mua gratë janë gjithmonë karaktere të pasura dhe të forta, madje fizikisht të guximshme kur është e nevojshme. Gratë janë thjesht më interesante për artin e narracionit.

Në të njëjtin kuptim, te “Shelgu” dhe filmat e tjerë, nga njëra anë kemi një mit, ndërsa nga ana tjetër kemi natyralizëm si kundërvënie. Është interesante për mua të shoh se si këto dy gjëra zmbrapsin njëra-tjetrën: jehona, hartimi dhe plotësimi. Më duket e mërzitshme të bëj vetëm një tregim.

Te “Shelgu”, e kemi një histori prototip të shekullit të 17-të, e cila fillon në mënyrë mjaft lineare dhe të thjeshtë. Sa më shumë që vazhdon narracioni, aq më i ndërlikuar bëhet tregimi, me hedhje përpara dhe kthime mbrapa. Marrëdhëniet mes njerëzve gjithashtu po bëhen më të komplikuara – kurse marrëdhëniet e sotme midis njerëzve me siguri janë më komplekse sesa para 600 ose 1,000 vjetëve.

Si e mendoni faktin që miti i kombësisë në Ballkan është ende shumë i rëndësishëm?

Të gjitha kombet kanë mitet e tyre. Është në pyetje vetëm nëse janë të gatshëm të vrasin për mitin e kombit të tyre, apo nëse i referohen atij kur vrasin për arsye të tjera: le të themi për pasuri të paluajtshme.

Sa më shpejt që fillojmë të merremi me të tashmen në mënyrë të ndershme, aq më mirë. Mitet nuk do të ikin; është mirë t’i kesh ato si histori, madje si pjesë të identitetit, por nuk mendoj se duhet të jenë përbërësi kryesor i një identiteti. Është më e rëndësishme se çfarë lloj personi jeni.

Shpresoj që njerëzit në Ballkan po i tejkalojnë tensionet, dhe se nga njëra anë po merren më shumë me çështje të bukës e gjalpit, ndërsa nga ana tjetër me luftimin e krimit. Askush nuk është imun ndaj asnjërës prej tyre.

Kur ktheheni prapa për 25 vjet, me disa filma pas jush, çfarë mendoni se e bëri aq të suksesshëm “Para shiut”?

Nuk kam asnjë ide. Shpesh e pyes veten, sidomos kur takoj njerëz që më tregojnë sa domethënës ishte filmi për ta, dhe ata njerëz vijnë nga kultura të ndryshme… Një zonjë nga Brazili po qëndronte në Evropë, kështu që erdhi në Shkup për të më takuar, sepse filmi kishte shumë rëndësi për të. Dy javë më parë isha në Tajlandë, ku u njoha me një zonjë tjetër që është antropologe. Ajo tha se “Para shiut” ia ndryshoi jetën kur ishte 16 vjeçare.

Unë mendoj se ky film nuk ka të bëjë me të qenët shumë i suksesshëm ose shumë i pëlqyer. Puna është se “Para shiut” ndikoi në mënyrë pozitive emocionalisht te shumë njerëz.

Nuk e di se çfarë është kjo dhe jam i kënaqur që është kështu, sepse nëse do ta dija, do ta keqpërdorja.

Ndoshta prodhimi i këtij filmi ishte i mbushur me energji të fortë. Ishte në atë kohë kur shumë gjëra përkuan: një kthim emocional në shtëpi, sepse përpara studioja në ShBA, kështu që erdha në Maqedoni për ta bërë një film si i huaj.

Prodhimi i filmit ishte i vështirë, sepse askush nga producentët, përveç Simon Perry, nuk besoi në këtë film. Producentët humbnin kohë, shumë refuzonin të punojnë në film, ndërsa kishte betejë të përditshme për redaktimin e disa skenave. Shpesh zbuloja se ata kishin fshirë disa skena nga plani i xhirimit sepse producenti mendonte se nuk kishte kohë mjaftueshëm.

Mundimi për ta realizuar filmin ndoshta u bë pjesë e tij, kështu që njerëzit e ndiejnë një dashuri të ethshme. Ashtu si tani, edhe atëherë kam punuar me dëgjimin dhe shijen time në mendje, në mënyrë plotësisht intuitive. Nuk e di si, por funksionoi.K

Biseda është redaktuar për gjatësi dhe qartësi. Intervista u zhvillua në gjuhën serbe/kroate/boshnjake.

Foto kryesore nga arkivi i Milčo Mančevskit.