“Reflektim për procesin e perceptimit”
A mund të ndihmojnë teknologjia dhe dizajni në të të kuptuarit e kohëve të konfliktit?
Në fillim të dhjetorit 2024, Muzeu i Artit Bashkëkohor në Shkup çeli ekspozitën “War of the Senses/War on the Senses” (shqip: Luftë e ndjenjave / Luftë kundër ndjenjave), duke prezantuar vepra të Lawrence Abu Hamdan, Qendrës Urbante të Beirutit, Qendrës për Teknologjitë Hapësinore, Arkitekturës Forenzike, Kumjana Novakova, YoHa dhe Matthew Fuller.
Ekspozita shqyrton luftërat në vende si Libani, Gaza, Ukraina dhe ish-Jugosllavia. Artistët/et përdorin teknologjinë digjitale — si arkivimin digjital dhe me burimet e hapura — për të analizuar ngjarje që lidhen me aktet e dhunës. Ekspozita i kushton rëndësi të veçantë rajonit të Ballkanit, ku, përmes teknologjisë, trashëgimia e luftës dhe dhunës vazhdon të ndikojë në kujtesën kolektive dhe identitetin.
Përmes ndërveprimit të ndërlikuar midis teknologjive digjitale dhe krijimit, interpretimit dhe përdorimit të imazheve të luftës, ekspozita shtjellon ndërthurjen mes estetikës dhe dhunës. Ekspozita gjithashtu hulumton metodat e kundërvënies ndaj pushtetit, duke na kujtuar se lufta, pavarësisht sa e largët, na prek thellësisht dhe sfidon të kuptuarit tonë rreth realitetit.
Me Arkitekturën Forenzike, grup ndërdisiplinor kërkimor dhe njëri nga kontribuuesit në ekspozitë, u njoha kur e publikuan një investigim novator së bashku me Amnesty International për burgun Saydnaya në Siri. Arkitektura Forenzike përdor metodologji arkitekturore dhe digjitale për t’i investiguar shkeljet e të drejtave të njeriut dhe dhunën shtetërore, duke zbuluar të vërteta që shpesh fshihen nga strukturat e pushtetit. Në një rastësi të jashtëzakonshme, pas hapjes së ekspozitës në Shkup, të burgosurit/et e Saydnaya u liruan pas rënies së regjimit të Asadit.
Fuller, njëri nga kuratorët e ekspozitës, është anëtar i Bordit Këshillimor të Arkitekturës Forenzike dhe bashkëpunon vazhdimisht me këtë organizatë. Ai gjithashtu është bashkautor i një libri me Eyal Weizman, themeluesin dhe drejtorin e Arkitekturës Forenzike, ku e shtjellojnë më tej diskursin lidhur me ndërthurjet mes arkitekturës, teknologjisë dhe drejtësisë.
Duke ndërfutur teknologjinë si mjet investigimi dhe shtjellimi artistik, ekspozita thekson se si inovacionet digjitale formësojnë perceptimin tonë për dhunën — duke ndikuar në mënyrën se si i dokumentojmë, i interpretojmë dhe, përfundimisht, i dënojmë këto ngjarje.
Në fund të dhjetorit 2024, K2.0 bisedoi me Tihomir Topuzovski, drejtorin e Muzeut të Artit Bashkëkohor në Shkup, Kumjana Novakova, regjisore që përqendrohet në kërkime dhe Matthew Fuller, autor dhe profesor në Goldsmiths, Universiteti i Londrës, rreth tematikave të ekspozitës dhe punës që ajo prezanton. Biseda është reflektim për estetikën, sfidat e projektit dhe rëndësinë e tij në dritën e ngjarjeve si luftërat në Gaza, Ukrainë dhe Liban.
K2.0: Si lindi ekspozita “War of the Senses/War on the Senses”? Çka përmban dhe cilët/at janë artistët/et e përfshirë?
Tihomir Topuzovski: Në të kaluarën, Muzeu i Artit Bashkëkohor në Shkup ka zhvilluar projekte të ndryshme që trajtojnë tema të ngjashme me ato të ekspozitës. Arkitektura Forenzike mbajti një prezantim në muze, në vitin 2018.
Bëhet fjalë për një art që mund të zhvillojë në mënyrë krijuese metodologji vizuale dhe rishqyrtojë dëshmitë e rasteve ose pasojave të raportuara në mediet më të popullarizuara.
Që nga prezantimi, si pjesë e programit ndërdisiplinor, organizuam diskutim në vitin 2020 me Eyal Weizman rreth punës së Arkitekturës Forenzike. Matthew Fuller erdhi në Shkup në vitin 2022, ku ligjëroi në njërën nga ngjarjet tona. Megjithatë, ky projekt është, deri tani, më i rëndësishmi dhe më i ndërlikuari.
Bëhet fjalë për një art që mund të zhvillojë në mënyrë krijuese metodologji vizuale dhe të rishqyrtojë dëshmitë e rasteve ose pasojave të raportuara në mediet më të popullarizuara. Kjo ekspozitë është e rëndësishme jo vetëm për Maqedoninë e Veriut, por edhe për rajonin e Ballkanit, marrë parasysh konfliktet pas shpërbërjes së Jugosllavisë.
Ky projekt ka rëndësi të madhe si model paradigmatik. Përqendrimi në estetikë, në kuptimin e etimologjik, do të thotë të perceptosh, të ndiesh ose të përdorësh. Kjo ekspozitë prezanton një metodologji vizuale që mund t’i japë rëndësi luftës, konflikteve dhe rasteve të ndryshme të saj.
Në këtë kontekst, rëndësia qëndron te publiciteti i këtyre temave. Eyal Weizman përdor formulimin “forumet e së vërtetës”, ku hapësirat e galerisë mund të rimendohen si forume për të zbuluar dhe prezantuar të vërteta. Do të thosha se kjo ekspozitë ka të bëjë me prezantimin e së vërtetës.
Bëhet fjalë për prova nga raste të ndryshme, përfshirë Ukrainën, Libanin, Gazën dhe ish-Jugosllavinë. Ekspozita përfshin artistë/e dhe kolektive të ndryshme, si Qendra për Teknologji Hapësinore nga Ukraina; Lawrence Abu Hamdan dhe Qendra Urbane e Beirutit, të cilët kanë punuar në rastet në Liban; Arkitektura Forenzike, që punon, ndër të tjera, në Gazë; dhe Kumjana Novakova, me punën e saj për luftën në ish-Jugosllavi. Gjithashtu, ekspozita përfshin vepra më abstrakte nga kolektivi artistik “YoHa”, në bashkëpunim me Matthew Fuller.
Matthew Fuller: Po përpiqemi të mendojmë për qasje të ndryshme ndaj informacionit, përvojës dhe të dhënave që ekzistojnë. Po përpiqemi të mendojmë vazhdimisht për mënyrën se si artistët/et dhe fusha të tjera të ndërlidhura po i përgjigjen luftës në kohën e tashme.
Kjo përfshin mënyra të ndryshme të organizimit të të dhënave, përvojave, njohurive dhe reflektimeve në këto projekte. Ato kanë një temë të përbashkët, por shqyrtojnë lloje të ndryshme të të dhënave, fenomeneve ose ngjarjeve në mënyra të veçanta.
Kemi vepra që janë refleksive dhe të bazuara në përvoja, duke investiguar se si ngjarjet e luftës ndodhin në raport me jetët e njerëzve. Kemi vepra që janë më diagramatike, që përpiqen të zhvillojnë qasje sistematike ndaj zhvillimeve në terma hapësinorë. Dhe kemi vepra që lidhet me aspektin e procesimit, duke u përpjekur ta kuptojmë se si format kompjuterike ndërveprojnë brenda strukturës që proceson luftën në ditët e sotme.
Krejt këto elemente janë mënyra përmes të cilave artistët/et po zhvillojnë qasje të përshtatshme për ta kuptuar botën e tashme. Janë eksperimente ose hulumtime rreth materialeve dhe ndërlikueshmërive që shfaqen, veçanërisht në një të tashme ku qëllimi mbrapa një konflikti duket se po shtohet.
Në tekstin për ekspozitën, shkruani se estetika është qenësore për marrëdhëniet e pushtetit në botën e sotme. A mund ta shtjelloni pak më shumë këtë mendim, veçanërisht lidhur me konfliktet e viteve të fundit në Ukrainë dhe me luftën vitin e fundit në Palestinë dhe Liban?
Fuller: Pyetja për estetikën është shumë e gjerë. Ndoshta kjo mund të shihet në raport me mënyrën se si artistët/et e përfshirë po zhvillojnë kuptim të zgjeruar të estetikës. Pra, estetika ka të bëjë me perceptimin, siç e përmendi edhe Tihomir, por gjithashtu lidhet me reflektimin për vetë procesin e perceptimit.
Nëse estetika mund të ndahet, fillimisht në ndijim dhe më pas në formësimin e të të kuptuarit, atëherë mund ta kuptojmë më mirë. Estetika lidhet me mënyrën se si e perceptojmë botën, por edhe me mënyrën se si i japim kuptim asaj, që është mënyra se si arsyetojmë ne me botën.
Estetika është pjesë e këtij procesi, në kuptimin që e strukturon rrugën se si këto forca emocionale hyjnë në lojë.
Në kohët e sotme, estetika ka të bëjë edhe me zhvillimin e formave të reja të ndijimit. Nga protezat e reja teknologjike te kapacitetet e reja ndijore, nga teknologjitë e ndryshme te format e reja të proceseve shoqërore — mbledhja dhe kolektivizimi i perceptimit bëhet gjithnjë e më i mundshëm.
Për këta artistë/e, procesi i ndijimit është i rëndësishëm, por estetika është bërë e rëndësishme edhe më shumë sot, në një kohë kur arsyeja shpesh mbytet nga ndjenjat. Shumë nga këto ndjenja formohen, strukturohen ose maskohen nga forca që i japin përparësi emocioneve si zemërimi, mllefi, inati, turpi dhe të tjera që shpesh udhëheqin gjeopolitikën bashkëkohore. Estetika është pjesë e këtij procesi, në kuptimin që e strukturon rrugën se si këto forca emocionale hyjnë në lojë.
E dimë që estetika nuk korrespondon domosdoshmërisht me të bukurën dhe kjo është veçanërisht e rëndësishme kur bëhet fjalë për pamjet e luftës. A mund të shpjegoni pak për këtë temë? Ndoshta Kumjana mund të flasë për punën e saj me dokumentarin “Silence of Reason” (në shqip: Heshtja e arsyes), që trajton krimin e përdhunimit të grave si mjet lufte në Foča të Bosnje e Hercegovinës.
Kumjana Novakova: Mendoj se ajo që përmendën Tihomir dhe Matthew lidhet me llojin e punës që më interesonq, veçanërisht nga hapësira ku veproj — nga Ballkani dhe nga një pikëpamje feministe. Me “Silence of Reason”, më interesonte të krijoja një arkiv estetik, që sfidon dhe rishkruan hierarkitë e arkivave ekzistuese, të cilat kanë formësuar përvojën e grave në luftën e viteve ’90-a, sidomos në Bosnje e Hercegovinë.
Pavarësisht mënyrës se si dhuna seksuale u trajtua ligjërisht nga Tribunali Penal Ndërkombëtar për ish-Jugosllavinë (ICTY), në përgjithësi, diskursi publik nuk ndryshoi. Në fakt, vendimi ligjor i Tribunalit në rastin e Kunarac et al. ishte shumë më emancipues në mënyrën se si trajtoi të mbijetuarat e dhunës seksuale, krahasuar me mënyrën se si u perceptua në hapësirën publike.
Ideja ime ishte ta nxirrja në pah trashëgiminë që kemi dhe ta rishkruaja atë nga pikëpamja e të mbijetuarave. Qëllimi ishte të krijoja një arkiv alternativ, që mund të shërbente si mjet emancipues, edhe 20 vite pas përfundimit të gjyqit.
I riarkivova të gjitha provat dhe të dhënat që u përdorën nga gjykata për ta vërtetuar përdorimin e përdhunimit si strategji lufte, por këtë e bëra nga pozicioni i të mbijetuarave, jo nga këndvështrimi i dhunës apo i autorëve të krimit. Gjatë këtij procesi, e kuptova se një parim themelor ishte të mos përdorja asnjë element nga pala mbrojtëse e autorëve të krimeve.
Historia vjen vetëm përmes zërave të të mbijetuarave, si një mënyrë për të krijuar këtë arkiv digjital. Filmi dhe instalacioni përmbledhin përvojat e vetëm një pjese të grave që dëshmuan. Shpresoj që në të ardhmen, së bashku me bashkëpunëtorët/et e mi/a, të krijoj një arkiv të plotë të të gjitha grave që mbijetuan dhe dëshmuan në gjykatë, duke sjellë lloje të ndryshme provash, që mund të prezantohen përpara drejtësisë.
Si e shihni evolucionin e mjeteve investiguese, si pamjet dhe teknologjia, në formësimin e narrativave të llogaridhënies dhe drejtësisë? Po ashtu, cilat parime etike duhet t’i udhëheqin artistët dhe studiuesit në përdorimin e këtyre teknologjive për të dokumentuar dhe paraqitur historitë e dhunës?
Topuzovski: Puna e Arkitekturës Forenzike si kundër-hulumtim apo kundër-forenzikë e shpjegon këtë mirë. Është praktikë që kërkon llogaridhënie. Përmes kësaj pune, mund të ndërtosh një pamje ose një narrativë të re të bazuar në prova, madje duke ofruar interpretime të reja në disa raste. Mund të ofrojë pikëpamje të re që nuk është e pranishme në diskursin kryesor ose në agjencitë institucionale.
Njëra nga gjërat që kjo ekspozitë bën është t’i gjurmojë veçanërisht disa nga ndryshimet në mënyrën se si teknologjia digjitale është parë lidhur me çështjen e të vërtetave publike.
Për këtë arsye, me këto interpretime të reja, mendoj se veprat e këtyre artistëve/eve dhe kolektivëve është qenësore. E zhvendos të gjithë fushën e artit bashkëkohor në një terren etik. Jemi përgjegjës, kemi situata urgjente tani, kemi konflikt dhe kemi përgjegjësinë për të punuar në këtë mënyrë.
Nuk ka një formë kuptimplote për të punuar ndryshe; përgjegjësitë dhe qëndrimi jonë etik na shtyjnë të ndërtojmë dhe të artikulojmë në këtë mënyrë. Me zhvillimin e teknologjisë, mund të ofrojmë fakte dhe prova për të rikrijuar prova të reja.
Si e trajton kjo ekspozitë, apo puna që bëni ju, rolin e teknologjive digjitale në formësimin e të vërtetave mbi luftën, si përmes pamjeve ashtu edhe përmes keqinformimit?
Fuller: Njëra nga gjërat që kjo ekspozitë bën është t’i gjurmojë veçanërisht disa nga ndryshimet në mënyrën se si teknologjia digjitale është parë lidhur me çështjen e të vërtetave publike. Në vitet e ’90-a ekzistonte ideja se interneti do të krijonte hapësirë të pakontrollueshme, një hapësirë për lirinë e fjalës apo për ta sfiduar pushtetin përmes së vërtetës.
Por ndodhi diçka tjetër. Është interesante ta ndjekësh gjenealogjinë e aftësisë për të thënë të vërtetat për konfliktet përmes medieve digjitale. Nga fundi i viteve të ’90-a deri në fillim të shekullit XXI, ekzistonte nocioni i gazetarisë qytetare.
Natyra e decentralizuar e internetit fuqizoi zëra të ndryshëm për të folur publikisht me një lloj autoriteti gazetaresk. U krijuan platforma dhe publikime të reja që synonin ta përmbushnin këtë potencial. Por kjo ndodhi më pak se që ishte menduar fillimisht.
Pas kësaj dhe pas rrënimit të parë të dot-com në vitet 2000, interneti u zhvillua përmes formateve si WikiLeaks, ku, përmes një përvetësimi radikal të softuerëve të privatësisë, një grup relativisht i vogël arriti të krijonte një hapësirë për qarkullimin e dokumenteve sekrete shtetërore pa autorizim. Ky ishte një zhvillim interesant në vazhdimësinë e zhvillimit të internetit.
Një zhvillim tjetër ishte inteligjenca me burim të hapur (open-source intelligence), përmes grupeve si Bellingcat, ku të dhëna të ndryshme mund të mblidheshin dhe të krahasoheshin në mënyrë analizuese, duke lejuar krijimin e formave të reja të gazetarisë hulumtuese dhe testimin e pretendimeve për të vërtetën.
Për më shumë se një dekadë, inteligjenca me burim të hapur është bërë mjet i ndërlikuar. Nuk është më vetëm mjet i entuziastëve/eve apo i ekspertëve/eve amatorë/e, që janë kthyer në profesionistë/e, por është gjithashtu mjet për agjencitë e inteligjencës, ushtritë, menaxherët/et e rreziqeve, etj. Ky mjet është gjithnjë e më i profesionalizuar dhe është kthyer në një hapësirë operative për konfliktet.
Arkitektura Forenzike, së bashku me rrjetin e grupeve të lidhura me ta, ka zhvilluar një sërë qasjesh të bazuara në arkitekturë. Përdorimi i modeleve gjeometrike, ku video, të dhëna vizuale, fotografi, imazhe satelitore dhe burime të tjera mund të mblidhen dhe të testohen, lejon grumbullimin dhe krahasimin e informacionit për ta vlerësuar dhe për t’i konfirmuar pretendimet për të vërtetën.
Gjatë kësaj periudhe, kemi parë gjithashtu zgjerim masiv të të dhënave të qasshme. Modeli i gazetarisë qytetare, fillimisht, ishte model që bazohej kryesisht te kompjuterët dhe laptopët.
Sot, shpërthimi i madh i të dhënave që prodhohen nga telefonat e mençur, teksa përhapen në komunitetin botëror, krijon sasi të jashtëzakonshme të dhënash të reja. Kjo ndodh sepse njerëzit — si ata që i mbijetojnë dhunës, ashtu edhe ata që marrin pjesë në të — kanë mundësinë të prodhojnë incizime, pamje dhe t’i ngarkojnë ato në internet.
Sasia e madhe e pamjeve dhe incizimeve nga konfliktet e sotme që qarkullojnë, është krejtësisht e ndryshme nga materiali që ishte i qasshëm 10 vjet më parë. Telefoni i mençur është kthyer në akter historik që ka ndryshuar jo vetëm përvojën e luftës, por edhe mënyrën se si informohemi rreth saj. Të gjitha këto teknika të ndryshme, preokupime gjeopolitike dhe ndërhyrje të veçanta nga grupe kërkimore specifike, kanë ndryshuar rrënjësisht çfarë dhe si e shohim luftën gjatë dy dekadave e gjysmë të fundit.
Susan Sontag në esenë “Regarding the Pain of Others” (në shqip: Rreth dhimbjes së të tjerëve), shkruan se arsyeja pse njerëzit bëhen më pak të ndjeshëm ndaj pamjeve të tmerreve është ndërgjegjësimi se lufta vetë nuk mund të ndalet. Sontag vazhdon duke thënë se ndjenja e dhembshurisë duhet të përkthehet në veprim, përndryshe shuhet. Si e shihni këtë interpretim dhe si lidhet me punën që bëni?
Novakova: Mendoj se po çelë një pyetje jashtëzakonisht të ndërlikuar. Sontag shkroi dhe punoi në një kohë shumë të ndryshme, veçanërisht në aspektin e ndryshimeve teknologjike dhe mënyrës se si teknologjia formëson pikëpamjet tona, për të cilën foli edhe Matthew. Por mendoj se ndryshimi, që ende nuk mund ta kuptojmë tërësisht, është vala e fundit e dhunës në mbarë botën, veçanërisht me atë që po ndodh në Ukrainë dhe Gaza.
Pamundësia për ta krijuar një narrativë ose një pozicion të qartë, për shkak të tejngopjes nga të dhënat dhe zhurmës së informacionit, është ajo që thekson rolin dhe rëndësinë e një projekti artistik investigues.
Kjo ekspozim i llojeve të ndryshme të dhunës, që formëson jetën tonë të përditshme, po ndryshon rrënjësisht gjithçka. Jo vetëm aftësinë tonë për të ndier empati dhe për ta kuptuar dhunën, por edhe pozicionin tonë ndaj saj. Mendoj se është shumë e vështirë të diskutohet në terma të përgjithshëm, pa marrë një rast specifik dhe të dhëna përmes të cilave mund ta shqyrtojmë këtë pyetje.
Por për mua, kjo është në thelb të problemit. Pikërisht këtu shoh një hyrje të rëndësishme për artistët/et që punojnë me estetikën investiugese. Pamundësia për ta krijuar një narrativë ose një pozicion të qartë, për shkak të tejngopjes nga të dhënat dhe zhurmës së informacionit, është ajo që thekson rolin dhe rëndësinë e një projekti artistik investigues.
Ekspozita është, në një mënyrë, një hapësirë ku jemi të ftuar t’u japim kuptim ngjarjeve jashtëzakonisht të ndërlikuara, veçanërisht në rastin e Gazës dhe po ashtu rastit të Ukrainës. Teksa qasja në regjistra të ndryshme të së vërtetës është bërë më e lehtë falë teknologjisë, aftësia jonë për t’i kuptuar ato si qytetarë/e të zakonshëm/me është bërë shumë më e kufizuar. Pikërisht këtu qëndron rëndësia e shtyrjes para të këtij lloji të punës në një institucion publik arti.
Fuller: Po, mendoj se Kumjana ka plotësisht të drejtë. Mendoj se këto çështje, pjesërisht, udhëhiqen nga teknologjia. Megjithatë, do ta kundërshtoja narrativën time të mëparshme, duke shtuar se shumë nga shpikjet duhet të ndodhin në nivel shoqëror. Për shembull, për t’iu kthyer pyetjes për burgun e Saydnaya dhe investigimeve që u bënë me të mbijetuarit e atij burgu. Një pjesë e madhe e punës që Lawrence Abu Hamdan dhe Arkitektura Forenzike bënë ishte shpikja e mënyrave të reja të punës për t’i analizuar kushtet që konsideroheshin si të papërshkrueshme, kushte që ishin krijuar qëllimisht për t’i errësuar dhe bllokuar aftësitë e të mbijetuarve për të folur për to.
Saydnaya është burg famëkeq që funksiononte bazuar në heshtjen absolute të imponuar ndaj të burgosurve. Ata mbaheshin në errësirë të plotë. Projekti për Saydnaya synonte ta rikrijonte një model të burgut, duke përdorur pamje satelitore dhe burime të tjera, por kryesisht përmes dëshmive të strukturuara të dëshmitarëve dhe të mbijetuarve.
Dëshmitarët, në mënyrë të kujdesshme dhe të hollësishme, rrëfenin tingujt që mund t’i dëgjonin dhe përvojat e tyre të përditshme. Duke punuar në hollësi me artistë/e për rikonstruksionin e hapësirës, u rindërtua gjendja e burgut, çka ndodhte atje dhe llojet e brutalitetit që u shkaktoheshin vazhdimisht të burgosurve.
Të punuarit me raste specifike, në mënyrë empirike, të kujdesshme dhe të ndjeshme me të mbijetuarit, si dhe krijimi i formave të përbashkëta të dëshmisë dhe aleancës, bëhet një mënyrë për të shtjelluar gjëra që në mënyrë strukturore janë projektuar për të qenë të pashtjellueshme. Në një farë mënyre, këto qasje synojnë të shkojnë përtej imponimit të pushtetit mbi njerëzit. Mendoj se këto janë pikërisht parimet e rëndësishme që Kumjana po i thekson.
Gjatë viteve të fundit kemi parë shumë zhvillime në art dhe institucione kulturore, si dhe reagime të ndryshme ndaj asaj që ka ndodhur në Ukrainë, dhe pastaj në Gaza dhe Liban. Cilat janë mendimet tuaja për mënyrën se si këto përgjigje ndryshojnë?
Fuller: Mendoj se kemi të bëjmë me disa fenomene jashtëzakonisht të ndërlikuara. Mund të flasim për mënyrat e ndryshme se si konfliktet në Gazë dhe Ukrainë trajtohen nga komuniteti ndërkombëtar. Kjo mund të jetë njëra qasje. Një tjetër mund të jetë të vëzhgonim se si rajone dhe kombe të ndryshme kanë reaguar ndaj këtyre konflikteve, me mekanizma të ndryshëm të shtypjes apo përforcimit, varësisht kontekstit.
Mund të mendojmë, për shembull, për shtypjen e zërave palestinezë në Gjermani dhe Austri, si dhe në vende të tjera, që ka qenë e tmerrshme dhe shumë e turpshme. Dikur, do të na duhet të ballafaqohemi me këtë realitet.
I shoh me më shumë ndërlikueshmëri llojet e dallimeve në mënyrën se si konfliktet ndërmjetësohen, intensifikohen dhe vlerësohen. Këto dallime nxjerrin në pah tensionet dhe dështimet e strategjive gjeopolitike mbizotëruese — dhe kjo është diçka me të cilën po ashtu duhet të përballemi.
Si e formësojmë botën tonë në raport me linjat e konfliktit dhe forcat që i lejojmë të jenë mbizotëruese? Mendoj se duhet të vihen në provë mënyrat se si formohen këto perceptime të realitetit. Do të thosha se ka edhe rrezik në analizimin e mënyrës se si këto konflikte janë paraqitur dhe pranuar në publik, si krijojmë pamje nga to dhe të ngjashme, deri në atë pikë sa ta shpërfillim brutalitetin faktik që ndodh në këto konflikte.
Mendoj se është qenësore ta vërejmë se hapësirat e solidaritetit, sado të vogla apo të thjeshta, janë të rëndësishme për ta ruajtur një gjykim të shëndosh për realitetin.
Mund të bëjmë diskutime të pafundme për format estetike që mund të marrë përshkrimi i këtyre konflikteve. Kjo nuk duhet të përdoret si maskim, apo si mënyrë për të na mbajtur të zënë me këto preokupime, të cilat, në fakt, janë të rëndësishme, por nuk duhet ta pengojnë aftësinë tonë për ta njohur realitetin e këtyre konflikteve dhe për të kërkuar përfundimin e menjëhershëm të tyre.
Novakova: Për mua, ka të bëjë edhe me njohjen e rëndësisë. Meqë vij nga rajoni i ish-Jugosllavisë dhe si e rritur në mes të luftërave, mendoj se është qenësore ta vërejmë se hapësirat e solidaritetit, sado të vogla apo të thjeshta, janë të rëndësishme për ta ruajtur një gjykim të shëndoshë për realitetin.
Siç tha edhe Matthew, reagimet e vendeve dhe institucioneve të ndryshme kanë qenë shumë të ndryshme. Por, pavarësisht sa të vogla apo modeste janë mundësitë për të reaguar, ato janë veçanërisht të rëndësishme për ata që janë viktima të strategjive shumë të imagjinueshme të dhunës dhe torturës. Do ta theksoja rëndësinë e hapësirave artistike si hapësira publike të kritikës dhe të jenë forume që i japin kuptim botës në të cilën jetojmë, si një dimension thellësisht njerëzor.
Artikulli është redaktuar për gjatësi dhe qartësi. Biseda u zhvillua në anglisht.
Imazhi i ballinës: Muzeu i Artit Bashkëkohor në Shkup
Në Kosovo 2.0, përpiqemi të jemi shtyllë e gazetarisë së pavarur e me cilësi të lartë, në një epokë ku është gjithnjë e më sfiduese t’i mbash këto standarde dhe ta ndjekësh të vërtetën dhe llogaridhënien pa u frikësuar. Për ta siguruar pavarësinë tonë të vazhdueshme, po prezantojmë HIVE, modelin tonë të ri të anëtarësimit, i cili u ofron atyre që e vlerësojnë gazetarinë tonë, mundësinë të kontribuojnë e bëhen pjesë e misionit tonë.
-
- Ky artikull fillimisht është shkruar në shqip.