Për ne qe një pasdite e zakonshme. Erdhëm në varreza për t’i ujitur lulet. Gjyshja dhe nënëmadhja çdo pranverë i mbjellin farat. Diç nga ato i blejnë në treg, ndërsa një pjesë ua dhurojnë mikeshat. Vera është në lulëzim e sipër. Kanë mbirë narcisët, tulipanët, barbarozat, krizantemat, petuniat. Kjo është një përbërje e përhershme, unë mund t’i njoh ato. E di edhe çfarë janë barojat, ato duhet nxjerrë me rrënjë gjithmonë. Javën e kaluar i mbusha dymbëdhjetë vjet. Nëna është e vdekur që kur mbaj mend. Kur më sollën këtu për herë të parë, më thanë, varri është shtëpia kur vdiset. Unë e quaj shtëpia e luleve, pas shembullit të varrit të Titos. Jam krenare për të. Nuk ka një të dytë si ajo në Bare. Gjyshja dhe gjyshi janë prindërit e nënës. Nënëmadhja dhe babëgjyshi, të babait. Tani të katërt janë me pension invalidor. Kur fillojnë të rrëfejnë, e fajësojnë vdekjen e saj pse u sëmurën herët. Për ditëlindje qe vërtet një atmosferë e gëzuar. Në shtëpinë e nënëmadhes dhe babëgjyshit, ku u zhvendosëm unë dhe babai pasi vdiq nëna, erdhën edhe fëmijë dhe të rritur. Më sollën një mal me dhurata. Hëngrëm tortë, këndonim dhe vallëzonim. Kur filloi ditari, babëgjyshi e mori telekomandën dhe e ngriti tonin. Folësi tha se shpërbërja e Jugosllavisë ishte gati e pashmangshme. Të rriturit ranë në heshtje, ndërsa ne e vazhduam festën në rrugë.
Në varreza erdhëm nga dy pjesë të ndryshme të qytetit. Gjyshja dhe gjyshi nga Grbavica, ndërsa ne nga Veterniku. U takuam në stacionin e trolejbusit në Rrugën Gjura Jakshiq. Nuk kemi makinë. Nga ata të katërt vetëm gjyshi voziste dikur. E kishte një fiqë (Fiat 600) të verdhë, por pas infarktit e kishte shitur. Më pëlqejnë trolejbusët. I quaj milingona gjigante elektrike. Posaçërisht i dua ata që kanë kyçe. Qëndroj më këmbë brenda tij, e kap dorezën, pastaj gjarpëroj mu si rrugët. Para portës së varrezave është një dyqan lulesh. Pronare është një grua më në moshë. Ia mbaj mend tiparet e fytyrës, ndërsa për emrin nuk e kishim pyetur kurrë. Nuk ka kurrë lule të majftueshme. Duhet vendosur diçka edhe në vazo. Njëra është në krye, ndërsa tjetra në fund të përmendores. Gjyshja dhe nënëmadhja i pëshpërisin diçka shkurt njëra-tjetrës. Zgjodhën trëndafila dhe karafila. E përpjeta drejt parcelës së nënës sime është e thikët dhe zgjat shumë kohë. Gjyshja ndalet shpesh për t’u mbushur frymë. Gjyshi ecën më shpejt. Me kanistrat shkon te çezma. Derisa ne të ngjitemi, ai arrin ta ndezë ndonjë. Procedura është gjithnjë po ajo. Së pari i nxjerrim nga vazot lulet e vjetra. Janë fishkur. Uji është avulluar. Gjyshja dhe nënëmadhja i çmbështjellin buqetat e reja dhe me gërshërët e mëdha ua shkurtojnë kërcejtë e gjatë. Tatëgjyshi dhe gjyshi i shkulin barërat e këqija. Të dytë në këmisha kanë rrathë të mëdhenj djerse. Guri pastrohet dhe lahet. Vazot mbushen me ujë të freskët. Atë ditë temë kryesore është fillimi i vitit të ri shkollor. I numërojnë të gjitha gjërat që më nevojiten. Merren vesh kush çfarë do të blejë. Bën zagushi, ka kohë pa rënë shi. Mbase për këtë arsye, përveç nesh, nuk ka njeri. Mua qetësia e varrezave më duket e bukur. Është disi qetësuese. Më pëlqen edhe shikimi mbi Humin. Atje lart është një transmetues i madh. Diçka që nga distanca duket si një sferë e shpuar me një dhëmbëkruese. Pasi i bëmë të gjitha, u ulëm në skajet e pllakës së varrit. Vetëm nënëmadhja mbeti në këmbë. E mbështeti shpinën pas pllakës së nxehtë të përmendores fqinje dhe tha, bën mirë për reumatizmin.
Gjyshja ia lë lamtumirën më së gjati. Të gjithë e puthim fotografinë e nënës, por gjyshja e puth dy herë, pastaj me gishtin e madh ia ledhaton faqet. I fusim kanistrat në kaçile. I mbledhim veglat e kopshtit. Mbeturinat i çojmë në koshin në dalje. Dyqani i luleve është i mbyllur dhe rruga është bosh. Trafiku shuhet në mbrëmje. Pas varrezës shkojmë për qebapë dhe ëmbëlsira. Për këtë na duhet njëqind-e-pesa që shkon te Sheshi 6 Prilli. Heshtim në stacion. Tek presim, më bie në sy një sorrë me arrë në sqep. Zbret në majë të një kurore peme në formë topi. E përkul kokën dhe e hap sqepin. Arra çahet në rrugë. Ajo ulet shpejt e shpejt dhe çukit, copë pas cope. Nuk flasim shumë as në qebaptore, as më vonë në ëmbëltore. Për gjithçka tashmë është rënë dakord. Do të shëtisim pak, pastaj unë me gjyshen dhe gjyshin do të shkojmë në Gërbavicë. Babai do të vijë të më marrë të dielën. E vetmja gjë ku e kam mendjen është se si pas tortës të them si do doja edhe një akullore. Nata solli pak freski. Fryn një fllad i lehtë, njerëzit shëtisin të qetë. Akullorja ime po shkrihet. E lëpij me shpejtësi çdo pikë, kur befas, nga fundi i rrugës bubulloi një zë: “Vukovari është në zjarr!”. Njerëzit, të hutuar, e kthejnë kokën. Zëri i përket një burri të thinjur, i cili e mban në duar një tufë të trashë gazetash për ditën e nesërme. Ato pak fjalë i përsërit pandërprerë. Fytyra e qytetit nis të ndryshojë. Kalimtarët i nxjerrin kuletat. Paguajnë, disa e harrojnë kusurin, e hapin gazetën dhe lexojnë në vend. Edhe ne u ndalëm. Mendova se do ta blenim gazetën. E brej kornetin, ata mrrolen. Nuk e di kush e bëri hapin e parë. Ndoshta pikërisht unë. Të tjerët më ndiqnin. Mengadalë u përvodhëm nga rrëmuja.
Shëtitja zgjati ca si tepër. Ecnim aq gjatë sepse nuk ishim të gatshëm të dëgjonim për të nesërmen. E ku të mendonim se në pranverë nuk do të mbillnim lule; se në transmetuesin në Hum do të binin me qindra granata; se do të humbisnin jetën edhe zogjtë edhe njerëzit; që as ne më nuk do të ishim. Të paktën jo së bashku. Tashmë e kishim pyetur veten ku të vemi tutje, pasi e pamë parkun e boshatisur. Ngadalë i ulëm kaçilet mbi bar. Këmbët më pulsonin nga lodhja. E përdora forcën e mbetur dhe vrapova në karusel. Nënëmadhja dhe gjyshja u ulën në kolovajzë. Gjyshi tha, mosni, është vonë, por ne pikërisht këtë e donim. I thirrëm edhe ata. Mbetën disi të habitur. Shihej qartë se ishin në siklet. Më në fund lëshuan pe dhe u ulën në luhajë. Gjithçka për një çast u gjallërua. Sokëllinim nga të qeshurat. Sytë na lotonin dhe qielli u rrotullua. Në atë moment, si kurrë më parë, po shihja të gjithë ne fare qartë. E ula këmbën dhe ia dhashë vetes një shtytje edhe më të fuqishme. Karuseli përshpejtoi dhe unë më në fund kuptova! Trishtimi ynë është aq i thellë saqë në të do të mund të shtrihej i gjithë shteti.
Imazhi i ballinës: Marko Šerer
Ky rrëfim është shkëputur nga “Momenti kur filloi lufta për mua”, që është përmbledhje e rrëfimeve të shkurtra, fillimisht të botuara në serbisht, kroatisht dhe boshnjakisht, që të kontribuojnë në një kulturë më gjithpërfshirëse të të kujtuarit. Rrëfimet janë shkruar nga autorë/e të shquar nga vendet e ish-Jugosllavisë, të cilët/at i përgjigjen pyetjes së thjeshtë të kujtimeve të tyre në vitet e trazuara gjatë të të ‘90-ave. Përkthimi në shqip përfshin tri rrëfime të shkrimtarëve/eve nga Kosova dhe është botuar nga Nisma e të Rinjve për të Drejtat e Njeriut dhe forumZFD në Serbi. Redaktorët/et janë Vladimir Arsenić, Ana Pejović dhe Anton Berishaj.
