Procesi gjyqësor ndaj ish-krerëve të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës (UÇK) po zhvillohet në Hagë të Holandës, mbi 1,500 kilometra larg redaksive në Prishtinë, të cilat e ndjekin dhe mbulojnë pothuasje përditë këtë proces.

Më 3 prill të këtij viti, ekipe nga mediet e ndryshme nga Kosova shkuan në Hagë për ta ndjekur seancën e parë gjyqësore ndaj katërshes — Hashim Thaçit, ish-president i Kosovës; Jakup Krasniqit, ish-kryeparlamentar; Rexhep Selimit, ish-deputet e Kadri Veselit, ish-kryeparlamentar dhe ish-kryetar i Partisë Demokratike të Kosovës. Por, pos asaj here, shumica e raportimeve janë zhvilluar e zhvillohen nga largësia, duke ndjekur seancat e pakta publike, që transmetohen me 45 minuta vonesë në uebfaqen e Dhomave të Specializuara a transmetuesin publik të Kosovës — RTK. 

Një muaj pas, më 5 maj, Dhomat e Specializuara (DhS), të njohura si Gjykata Speciale, organizuan një trajnim dy-ditor rreth mandatit dhe proceseve të këtij institucioni, për gazetarët e Kosovës, që raportojnë për to. Ekipi i gazetarëve pjesëmarrës shkuam ta ndiqnim seancën ndaj Pjetër Shalës, ish-pjesëtar i UÇK, nga galeria publike në hapësirën e Gjykatës.

Një nga pjesëtarët e sigurimit na i shpjegoi rregullat që duhej respektuar në galeri. Nuk lejohej asnjë mjet elektronik, pos fletores dhe lapsit. Nuk lejohej as të të zinte gjumi.

Prokurori i rastit filloi t’i shtronte pyetje një dëshmitari të mbrojtur. Një pjesë e dëshmisë nuk kuptohej për shkak të ndryshimit të zërit, që bëhet për ta mbrojtur identitetin e dëshmitarit dhe brenda disa minutash, trupi gjykues i rastit vendosi që seanca të mbyllej për publikun.

Për gazetarët në trajnim, kjo nuk ishte diçka e panjohur. Në fakt, një prej sfidave më të mëdha për ta janë pikërisht seancat e mbyllura e ndryshimi i tepërt i zërit, të cilat krijojnë zbrazëti informacioni.

Procesi gjyqësor në Gjykatën Speciale, sidomos ai i Thaçit & të tjerëve, që përfshin figurat kryesore të UÇK dhe të skenës politike në Kosovë në dy dekadat e fundit, po përcillet me vëmendje nga qytetarët. Përkundër kësaj, vështirësitë që gazetarët po hasin për të raportuar në plotëni rreth punës së Gjykatës, duket të jenë të shumta.

Raportim i vështirë

Themelimi i Gjykatës Speciale në vitin 2015 u prit me reagime të shumta në Kosovë dhe tema mbetet një nga më kontraverset. Gjerësisht, kjo Gjykatë u pa si imponim i padrejtë nga komuniteti ndërkombëtar ndaj Kosovës dhe, sipas kritikëve, po krijohej një gjykatë që do ta gjykonte luftën çlirimtare të UÇK.

Shumë qytetarë, po ashtu, kanë shprehur disa herë pakënaqësinë për zhvillimin e këtij procesi gjyqësor edhe përmes protestave. Më 2 prill, një ditë para se të niste procesi gjyqësor ndaj Thaçit & të tjerëve, me sloganin tashmë të njohur “Liria ka emër”, mijëra qytetarë dolën në protesta në mbështetje të krerëve të UÇK, që po gjykohen sot në Hagë.

Ndërkohë, ky proces gjyqësor, përveç që përcillet me vëmendje nga mediet lokale, jo rrallë zë kryetitujt edhe në mediet ndërkombëtare. E gjithë kjo vëmendje, bashkë me sfidat e të raportuarit, e shtojnë përgjegjësinë e gazetarëve, që raportojnë për këtë Gjykatë në Kosovë. 

“Objektiviteti dhe raportimi i fakteve duke shpjeguar ecurinë e çështjes është shumë i rëndësishëm në raste të tilla të ndjeshme”, tha Xhorxhina Bami, gazetare në BIRN, që përcjell këtë proces gjyqësor, duke iu referuar perceptimit të shumë kosovarëve për këtë Gjykatë.

Ardit Kika, gazetar në grupin “KOHA”, i cili mbulon sektorin e drejtësisë, i ndjek zhvillimet në Gjykatën Speciale që prej vitit 2022. Edhe për të, raportimi gjatë ditëve të para të procesit gjyqësor ndaj Thaçit & të tjerëve ishte përgjegjësi më e madhe se zakonisht.

“Seanca transmetohej drejtpërdrejt nëpër televizione andaj edhe e kisha edhe një ndjenjë të madhe të përgjegjësisë pasi raportoja për gjykimin që më dukej sikur po e ndjek e gjithë Kosova”, tha Kika.

Për shkak se gazetarët s’mund të jenë në Hagë tërë kohën për të raportuar drejtpërdrejt nga aty, ata ndjekin transmetimin e seancave në uebfaqen e Gjykatës, në transmetuesin publik të Kosovës, RTK apo në ndonjë agjenci lajmesh. Burimet kryesore të informacionit për gazetarë rreth këtij procesi gjyqësor janë Gjykata Speciale dhe Zyra e Prokurorit të Specializuar (ZPS). Divizioni i komunikimit me medie i Gjykatës Speciale mban konferenca të rregullta javore për gazetarë dhe publikon njoftime e dokumente rreth seancave gjyqësore në uebfaqen e Gjykatës e në llogarinë zyrtare në Twitter.

Por, gjërat ndërlikohen kur seancat, në të cilat dëshmojnë dëshmitarët mbyllen për publikun, rrjedhimisht edhe për gazetarët.

Ashtu siç ndodhi më 5 maj në seancën ndaj Pjetër Shalës, seancat në Speciale mbyllen shpesh, si masë për mbrojtje të dëshmitarëve, për shkak se gjatë dëshmisë mund të jepen informacione që mund ta zbulojnë identitetin e dëshmitarëve dhe t’i vënë ata në rrezik. 

Por, sipas gazetarëve kjo po e pengon mbulimin konsistent dhe gjithëpërfshirës dhe e bën këtë proces gjyqësor të paqasshëm. 

Besian Beha, gazetar në gazetën “Nacionale”, i ndjek zhvillimet në Gjykatën Speciale që nga viti 2020 kur, pas konfirmimit të aktakuzës ndaj tyre, në Gjykatë u dorëzuan Hashim Thaçi, Jakup Krasniqi, Rexhep Selimi dhe Kadri Veseli. 

Sipas tij, vështirësia kryesore në raportimin për procesin gjyqësor në Hagë ka të bëjë me seancat kryesisht private ose të mbyllura, të cilat herë pas here hapen për publikun. Kjo bën që kur dëshmitarët u referohen në seanca publike temave dhe informacioneve që i kanë dhënë në seancë private, gazetarët të mos jenë në gjendje ta kuptojnë kontekstin për të cilin flitet.

Për Behën, është qenësore që gazetarët e Kosovës të mund të raportojnë mbi dëshmitë dhe provat që jipen në këtë proces gjyqësor, pasi kur të merret vendimi, qytetarët do ta dinin se mbi çfarë baze është marrë ai.

Edhe gazetarja Bami thekson të njëjtën sfidë, e cila për të e bën komunikimin me gjykatën “më të vakët sepse nuk japin informacione shtesë me arsyetimin që seancat e tilla mbahen për të mbrojtur dëshmitarët”. Sipas saj, një zgjidhje që do ta lehtësonte raportimin dhe monitorimin e gjykatës do të ishte nëse Gjykata Speciale do të ofronte pëmbledhje të dëshmive pa dhënë informacione identifikuese.

Këtë shqetësim e ngriti së fundmi edhe trupi gjykues. Më 17 maj, Charles Smith, kryetar i trupit gjykues për rastin Thaçi & të tjerët, shprehu shqetësimin se pothuajse të gjitha provat e deritanishme janë dëgjuar në seancë private ose të mbyllura. Ai u kujtoi palëve, se të akuzuarit kanë të drejtë për një seancë të drejtë dhe publike, duke shtuar se ka interes publik që kjo procedurë të zhvillohet, aq sa është e mundur, në mënyrë publike.Po atë ditë, trupi gjykues lëshoi ​​një urdhër verbal duke kërkuar propozime nga palët deri më 31 maj, për hapat konkretë, që mund të ndërmerren nga palët dhe trupi gjykues për të siguruar shkallë më të madhe të publicitetit të këtyre procedurave. Po ashtu, trupi gjykues i udhëzoi palët që të kenë parasysh “parimin e publicitetit”, që nënkupton mbajtjen e seancave të hapura. 

Smith tha se trupi gjykues do t’i shqyrtojë propozimet e palëve për të publikuar versione të redaktuara të transkriptave të seancave private apo të mbyllura në mënyrë që publiku ta kuptojë më mirë ç’po ndodh. 

Michael Doyle, zëdhënësi i Gjykatës Speciale, i tha K2.0 se kërkesa e trupit gjykues për propozime nga palët për t’i bërë seancat e qasshme për publikun tregon për ndërgjegjësimin e trupit gjykues për vështirësitë që lidhen me zhvillimin e procesit në seancë private ose të mbyllur. Sipas tij, duhet baraspeshuarr nevoja për procedura transparente dhe siguria e dëshmitarëve që dëshmojnë në gjykatë. Që nga 17 maji, sipas tij, numri i dëshmive në seancë të hapur është rritur.

Më 31 maj, ZPS propozoi disa masa për rritjen e publicitetit të këtij procesi gjyqësor. Por, një ndër to ishte mbyllja e tërësishme e seancave ku dëshmojnë dëshmitarët e mbrotjur, çka sipas ZPS do të lejonte marrjen në pyetje të dëshmitarit “në mënyrën më efektive dhe të sigurt”. Pas kësaj, një version i redaktuar i transkriptit të dëshmisë do të bëhej publik. 

Sipas një emaili të mbrojtjes drejtuar ZPS, ata e kundërshtojnë këtë propozim pasi “do t’i cenonte të drejtat e klientëve tanë për t’u gjykuar publikisht”. Sipas mbrojtjes, një komponent thelbësor i publicitetit është që publiku “të ruajë aftësinë për të monitoruar procedurat ndërsa ato zhvillohen” dhe “të qenit i informuar për zhvillimet shumë kohë pas faktit nuk përputhet me të drejtën për një gjykim publik dhe as nuk është i favorshëm për diskursin publik”. Mbrojtja nuk i ka bërë publike propozimet e saj.

Pos seancave të mbyllura, një masë tjetër për mbrojtje të dëshmitarëve është ndryshimi i zërit të tyre. Të gjithë gazetarët e intervistuar, treguan për raste ku ndryshimi i tepërt i zërit i ka bërë deklaratat e dëshmitarëve të pakuptueshme.

Gazetari Kika tregon se ka pasur raste kur për shkak të paqartësisë, i është dashur të marrë vendimin që të mos raportojë fare për seanca të caktuara.

“Një prej rasteve më të vështira që i kam pasur ka qenë pikërisht në rastin e Pjetër Shalës kur zëri [i dëshmitarit] ka qenë aq i deformuar sa të ka krijuar mundësi shumë të mëdha për gabime. E thirra një koleg, hajde ta dëgjojmë bashkë [seancën] edhe përfundimi i vetëm që e arritëm ishte që nuk po dëgjohet mirë edhe është më mirë të mos raportosh fare [për atë pjesë]”, tha Kika. “Ti [si gazetar] nuk e di a është më e rëndësishme për publikun ajo që nuk ke arritur ta kuptosh prej dëshmisë me zë të deformuar apo ajo që e raporton në fund”.

Në vitin 2022, Instituti i Kosovës për Drejtësi (IKD), publikoi raportin vjetor për punën e Gjykatës Speciale. Pos ndryshimit të tepërt të zërit, në raport ngritet një problem tjetër, që ua vështirëson punën gazetarëve –– kur dëshmitarëve u drejtohen pyetje të mbyllura, në të cilat kërkohet përgjigje me “po ose jo” e përgjigja e tyre nuk dëgjohet. 

Edhe gazetarët ankohen vazhdimisht për këtë.

Doyle nga Gjykata Speciale i tha K2.0 se “gjyqtarët vazhdimisht u kujtojnë palëve që të presin pesë sekonda pasi të bëhet një pyetje për t’u përgjigjur, në mënyrë që të dëgjohet qartë edhe pyetja e përkthyer edhe përgjigja e saj”. Ai shtoi se transkriptet e procedurave publike publikohen disa ditë pas çdo seance, në mënyrë, që nëse ndonjë pjesë e dëshmisë publike nuk dëgjohet, të mund të lexohet përmes transkriptës. 

Por, për gazetarët, publikimi pas disa ditësh është tepër vonë. Puna e tyre ndërlidhet me lajme ditore, andaj vonesa e publikimit mund të rezultojë edhe në humbjen e relevancës së lajmit.

Seancat transmetohen me 45 minuta vonesë në uebfaqen e Gjykatës Speciale, për shkak se mund të ketë nevojë për redaktim të tyre, për shembull nëse ndonjë dëshmitar jep ndonjë informacion konfidencial që do ta rrezikonte identitetin e tij apo personave tjerë të përfshirë në rast. Ndërkohë, qindra dokumente përcjellëse, që publikohen në uebfaqe të Gjykatës Speciale janë shpesh të redaktuara për t’i fshehur informacionet e ndjeshme.

Ka pasur raste kur Gjykata Speciale ka vendosur se disa informacione janë konfidenciale, pas publikimit të dokumenteve dhe ka kërkuar nga mediet t’i largojnë po të njëjtat informacione nga artikujt e tyre. Kjo praktikë është kritikuar edhe viteve të kaluara. 

Raporti i IKD përmendi edhe rastet gjatë atij viti kur medieve u ishte kërkuar t’i largonin informacionet tashmë të bëra publike: “Me 4 tetor, trupi gjykues kishte lëshuar udhër pas seancës, që nga transmetimi publik i seancës, transkripti publik, regjistrimi audio visual të largohej një pjesë, për të cilën kishin konsideruar se përmban informacion konfidencial. Ndër të tjera, ishin urdhëruar personat, mediat, organizatat, që kanë në posedim gjithë transkriptin apo qoftë edhe pjesën që përmban këtë informacion konfidencial të mos e zbulojnë te persona tjerë, apo organizata të tjera. Në të kundërtën, sipas urdhrit, do të inicoheshin procedura penale”, thuhet në raportin e IKD.

Kjo praktikë ka vazhduar edhe pas kësaj date dhe gazetarët në Hagë kanë përmendur raste të ngjashme, që kanë ndodhur së voni.

Brenga rreth transparencës

Qartësia në raportim bëhet edhe më vendimtare kur bëhet fjalë për proceset gjyqësore që po zhvillohen në Gjykatën Speciale në Hagë. 

Sipas Besnik Gashit, gazetar në “Insajderi”, raportimi lidhur me këtë rast kërkon precizitet më të lartë sesa ai për tema tjera nga fusha e drejtësisë në Kosovë. Kjo ndodh për shkak të paqartësive të materialeve e dokumenteve dhe për shkak të hendekut të konsiderueshëm që krijon redaktimi i materialeve.

“Ta zëmë, burimi thuajse kryesor informativ për raportim janë parashtresat dhe ankesat e mbrojtjes, prokurorisë, si dhe vendimet që merren nga shkalla e parë dhe e dytë e gjykatës. Zakonisht, ato publikohen si të redaktuara dhe versioni i paredaktuar mund të publikohet një muaj më vonë, gjë që dokumenti krijon amulli në kohështrirje dhe konfuzon gazetarët nëse duhet raportuar për atë çështje apo jo”, tha Gashi.

E për gazetarët raportimi bëhet edhe më i vështirë për shkak se nuk kanë mundësi të marrin ndonjë informacion shtesë as nga Zyra e Prokurorit të Specializuar. 

“Pothuajse në asnjë pyetje nuk ofrojnë ndonjë sqarim. Normalisht, Prokuroria ka detyrën e saj për të kryer hetime dhe ato nuk ia ofron publikut, por në disa tema është e pamundur të realizohen artikujt si rezultat i faktit që nuk ka përgjigje nga Prokuroria”, tha Beha. “‘Ne nuk komentojmë për këtë temë’, është përgjigja që marrim zakonisht nga ky institucion. Në tetë vite ekzistencë, Prokurori i Specializuar ka dhënë vetëm një intervistë për mediat në Kosovë” gjë që sipas Behës, ka shtuar kritikat për mungesë të transparencës nga ky institucion. 

Në një përgjigje ndaj këtyre kritikave, ZPS i tha K2.0 se ajo përpiqet të jetë transparente brenda limiteve — ligjore, profesionale dhe etike — që aplikohen ndaj prokurorëve. ZPS po ashtu përkujtoi se një prej arsyeve më të rëndësishme për krijimin e DhS dhe ZPS dhe vendosja etyre në Hagë ishte klima e frikësimit në Kosovë ndaj dëshmitarëve.

Gazetarët po ashtu kritikuan ZPS për paraqitjet e pakta në medie. ZPS i tha K2.0 se prokurorët flasin më së miri në gjykatë dhe është gjithnjë në kërkim të mënyrave për ta rritur numrin e seancave që janë publike duke ofruar gjithashtu masat e nevojshme mbrojtëse për dëshmitarët.

Gazetarët, po ashtu, kritikuan Gjykatën Speciale që nuk i njofton redaksitë drejtpërdrejt kur publikohen dokumente të reja në uebfaqe apo kur redaktohen dokumente ekzistuese. 

“Dokumentet janë të disponueshme vetëm në uebfaqe dhe nuk përcjellen asnjëherë në e-mailin e mediave, qoftë në formë njoftimi apo komunikate, sikundër është praktikë institucionale e institucioneve gjyqësore në Kosovë”, tha Besnik Gashi. “Por, kam bindjen se kanë përgjegjshmëri kundrejt pyetjeve që u vijnë nga gazetarët dhe kthejnë përgjigje brenda një afati të shkurtër kohor. Në ditën kur disa nga mediat raportonin me burime për vizitën një-ditore të ish-presidentit Thaçi në Kosovë, lidhur me rastin kam marrë përgjigje nga Specialja brenda 15-20 minutave”.

Lavdim Makshana, nga IKD, që monitoron sistemin e drejtësisë në Kosovë, përfshirë DhS, thotë se të gjitha këto rrethana po e dëmtojnë transparencën e Gjykatës.

“Transparenca e një institucioni publik në raport me qytetarët është një ndër parimet kryesore të punës së një institucioni të tillë, për shkak e dimë që ka shumë rëndësi të forcohet besimi i publikut në këtë Gjykatë”, tha Makshana. “Nëse e shohim nga momenti kur kanë filluar gjykimet e para, nuk ka qenë niveli më i mirë i transparencës. Kjo tek qytetarët shkakton pakënaqësi”. 

Disa prej çështjeve tjera që e dëmtojnë transparencën e këtij institucioni, sipas Mekshanës, janë redaktimet e tepërta dhe vonesa e përkthimeve të dokumenteve në gjuhën shqipe. Të gjitha dokumentet që publikohen nga ky proces janë fillimisht në gjuhën angleze dhe përkthehen vetëm disa javë më vonë në gjuhën shqipe, kjo po e ngadalëson raportimin e gazetarëve.

“Po e marr një shembull tash së fundi, dokumenti i fundit i përkthyer ka qenë me 6 prill, prej asaj date janë nxjerrë edhe shumë dokumente të tjera përcjellëse, e të cilat vetëm janë publikuar në gjuhën angleze, por jo edhe në gjuhën shqipe”, tha ai. 

Prej datës 6 prill e deri me 15 maj, mbi 100 dokumente të reja janë publikuar në uebfaqen e Gjykatës, por asnjëra nga to nuk ishte e përkthyer në shqip. Sipas Ligjit për Gjykatën Speciale dhe ZPS, gjuha zyrtare e saj është ajo shqipe, serbe dhe angleze, andaj të gjitha dokumentet duhet të jenë të përkthyera në tri gjuhët. 

“Sado të jemi njohës të gjuhës angleze, terminologjitë që përdoren nga Gjykata Speciale janë komplekse dhe kjo krijon probleme në raportim, duke synuar që publikut t’i ofrohet raportim i saktë dhe me gjuhë të thjeshtë”, tha Beha nga Nacionale.

Doyle, zëdhënës i Gjykatës Speciale tha për K2.0 shumë dokumente publikohen në anglisht menjëherë, para se të përkthehen për ta bërë sa më të lehtë që njerëzit ta ndjekin gjykimin. 

“Disa dokumenteve u jepet përparësi për qëllime përkthimi. Së pari janë ato që sipas ligjit duhet të përkthehen në një gjuhë që i akuzuari kupton. Më tej, gjyqtarët, si dhe Prokuroria dhe Mbrojtja mund të tregojnë se cilat dokumente do të donin të kishin përkthyer me prioritet”, tha Doyle duke shtuar se pasi duhet siguruar që dokumentet të përkthehen sipas standardeve më të larta, mund të duhet pak kohë përpara se të përfundojnë përkthimet në shqip dhe serbisht në rastet kur gjuha punuese është anglishtja.

Largësia fizike në vetvete e kufizon llojin e raportimit dhe e varfëron atë sipas Gashit, sepse nga larg, nuk mund t’i kapësh elementet e nevojshme për forma të tjera të raportimit, përveç atij klasik — si për shembull, gjuhën joverbale të palëve. Ndërkohë për Kikën nga KOHA problemet teknike janë të njëjta edhe sikur gazetarët të mund t’i ndiqnin seancat në Hagë.

“Mendoj që raportimi do të ishte shumë më i lehtë nëse gjykata dhe gazetarët do të ndodheshin në të njëjtin vend. Sidoqoftë, kemi qenë në Hagë 20 e ca gazetarë edhe e kemi parë që edhe atje po përsëriten problemet teknike”, tha Kika duke shtuar se kjo duhet të jetë shqetësuese për krejt Gjykatën dhe palët e tjera.

Imazhi i ballinës: Majlinda Hoxha / K2.0