“Prandaj qyteti duhet të jetë i dizajnuar si një urë fleksibël midis aparatit teknologjik të civilizimit në zhvillim të vazhdueshëm dhe faktorëve të tij të pandryshueshëm njerëzorë. Ka nevojë për një “transformator” për t’i zvogëluar shkallën dhe shpejtësinë e pajisjeve të njeriut në shkallën dhe shpejtësinë e vetë njeriut; gjithashtu ka nevojë për një “rezervuar” me përmasa të tilla që të kalohet këmbë, që të përmbajë shfaqje të vjetra dhe të reja të shpirtit njerëzor’.

— Ringjallja e Shkupit: Historia e Projektit të Planifikimit të Qytetit nga Fondit Special të Kombeve të Bashkuara, 1970

Më 26 korrik Muzeu i Artit Bashkëkohor në Shkup përfundoi një projekt 3 vjeçar që pasqyron koleksionin e tij me një ngjarje të titulluar “Urbanizmi Utopik, Qyteti Global dhe Shkupi”.

Kjo datë është e rëndësishme për Shkupin. Më 26 korrik të vitit 1963, në orën 5:17 të mëngjesit, një tërmet shkatërroi rreth 80% të qytetit. Mbi 1,000 njerëz vdiqën. E ekspozuar si një plagë e hapur ndaj nxehtësisë ekstreme të korrikut, qyteti duhej riimagjinuar dhe rindërtuar nga e para. Kujtesa e tij kishte humbur dhe mënyrat e jetesës duhej të imagjinoheshin sërish.

Për më shumë se pesë dekada, më 26 korrik, qyteti e ka shënuar këtë ditë me ngjarje që festojnë solidaritetin. Në mes të një prej periudhave më sfiduese të Luftës së Ftohtë, bota, pavarësisht konflikteve ushtarake dhe politike, u bashkua për ta ndihmuar Shkupin dhe banorët e tij. Në më pak se një vit, më shumë se 80 vende kontribuan në atë që më vonë do të njihej si “Qyteti i Solidaritetit Ndërkombëtar”. Ky projekt i solidaritetit ende konsiderohet si një nga shembujt e ndritshëm të internacionalizmit.

Rindërtimi i qytetit ishte i pashembullt. Me mbështetjen dhe financimin ndërkombëtar, u krijua Projekti i Planit Urban të Shkupit, një program ndihmese i Kombeve të Bashkuara “i ndryshëm nga çdo veprim tjetër i këtij lloji i ndërmarrë ndonjëherë”, sipas dokumentit të vitit 1970. Qëllimi ishte t’i ndihmonte autoritetet lokale në riplanifikimin e qytetit për të ardhmen.

Vetë zanafilla e Muzeut të Artit Bashkëkohor, dhe koleksioni i tij po ashtu, është i lidhur ngushtë me rindërtimin e qytetit të Shkupit. Muzeu është projekt solidariteti brenda një projekti solidariteti.

Krahas përpjekjeve ndërkombëtare për rindërtimin e Shkupit, disa artistë dhe historianë vendas të artit i bënë thirrje solidaritetit të artistëve në mbarë botën për t’i mbështetur përpjekjet për ngritjen e një institucioni të artit bashkëkohor. Përmes përpjekjeve të seksionit italian të Shoqatës Ndërkombëtare të Arteve Plastike, një thirrje për solidaritet me Shkupin u shpall në kongresin e shoqatës në Nju Jork.

Dhuratat e artit filluan të mbërrijnë në qytet, nga Picasso dhe Calder, në Hans Hartung, Bridgit Riley, Vifredo Lam dhe shumë të tjerë. U krijua një koleksion unik i artit ndërkombëtar që ishte ndryshe nga çdo muze tjetër në atë kohë, pasi shumica e koleksioneve të artit vuanin nga ndarjet politike të Luftës së Ftohtë. Koleksioni i artit të muzeut u bë një hapësirë shoqërore ku arti nga të dy anët e Perdes së Hekurt mund të të hyjë në bisedë.

Në një ekspozitë në Muzeun e Artit Bashkëkohor — Shkup. Foto: Tomislav Georgiev.

Një nga ekspozitat qendrore nga periudha e fundit e reflektimit të muzeut ishte “Ringjallja e Shkupit“, e cila tregoi formimin e koleksionit të muzeut. Duke parë nga një sistem solidariteti që dikur rindërtoi një qytet nga hiri në vetëm një vit, krijoi një mjedis urban në shkallë njerëzore në 10 vjet dhe ngriti urë midis rivaliteteve gjeopolitike për të krijuar takime artistike për të mirën e përbashkët, ekspozita gjurmoi mundësitë e riparimit — social, politik, artistik —  për të tashmen.

Rimagjinimi i solidaritetit

“Qyteti i Solidaritetit Ndërkombëtar” është bërë i njohur kohët e fundit si “Kryeqyteti Kitsch“, një qytet ku gjatë tri dekadave të fundit hapësira publike është gëlltitur nga autoritetet e korruptuara të qytetit, dhe në të njëjtën kohë është bërë një qytet me një nga ndotjet më të madhe të ajrit urban në Evropë. Si kuratore, detyra ime ishte të nxitja një diskutim rreth marrëdhënies sonë me solidaritetin ndërkombëtar të vitit 1963, si mënyrë për të menduar se cilat mundësi solidariteti ekzistojnë sot.

Për ta mbyllur “Ringjalljen e Shkupit”, publikuam një katalog duke sjellë së bashku reflektime nga studiues dhe shkrimtarë mbi koleksionin e Muzeut dhe gjithashtu mbajtëm dy ligjërata publike.

Ligjërata e parë ishte nga Ana Ivanovska Deskova, ligjëruese e Historisë së Arkitekturës Moderne në Fakultetin e Arkitekturës në Shkup, dhe e dyta ishte nga Saskia Sassen, një studiuese që punon në globalizim, emigrim, qytete globale, teknologji të rrjetit dhe ndryshimet në sistemin liberal që rezultojnë nga kushtet aktuale transnacionale.

Pyetjet kryesore që bëmë së bashku ishin: Cilat janë format e reja të solidaritetit për të cilat kanë nevojë qytetet tona të shkatërruara? Si mund ta zhvendosim fokusin tek e mira e përbashkët dhe të zhvillojmë hapësira të reja, të orientuara drejt së ardhmes të prodhimit të solidaritetit? Cilat praktika do të gjenerojnë mënyra të reja të të qenit dhe të menduarit e përbashkët, jo vetëm brenda institucioneve të artit, por në nivel të kolektivit?

Në një ekspozitë në Muzeun e Artit Bashkëkohor — Shkup. Foto: Tomislav Georgiev.

Historiani i artit Charles Merewether na udhëzon: “arkivi nuk është i njëjtë me format e kujtimit, ose si historia,” shkruan ai. “Duke u shfaqur në formën e gjurmëve, ai përmban potencialin për të fragmentuar dhe destabilizuar kujtesën e regjistruar, ose historinë e shkruar, si mjete të mjaftueshme për ta ofruar fjalën e fundit në llogari të asaj që ka ndodhur”.

Fjalët e tij na përkujtojnë se rigjurmimi i së kaluarës përmes arkivave është një mjet potencial për t’i eksploruar boshllëqet e historive zyrtare, duke ofruar lexime dhe mundësi të reja.

Kështu, metodologjitë që përdorëm duhej të shqyrtonin arkivat përmes thjerrëzave të luftës, duke pasur parasysh rimodelimin e shoqërisë që po ndodhte gjatë momentit në të cilin ato u krijuan. Në të njëjtën kohë u përpoqëm t’i kërkojmë aspektet e qëndrueshme të këtyre gjesteve të solidaritetit në kulturën dhe politikën bashkëkohore.

Pavarësisht pengesës së historive të ndërprera dhe institucioneve të plagosura, ne ndërtuam një enigmë nga imazhet që mungonin, historitë e braktisura dhe skedarët e venitur.

Debatet tona të zgjeruara i bënë të qarta disa pika. Përgjegjësia jonë në ditët e sotme në muzetë dhe në institucionet publike dhe kolektive të artit, si dhe në institucionet e qytetit, nuk është vetëm ta përkujtojmë të kaluarën ose t’i ruajmë dhe mbrojmë objektet, trashëgiminë kulturore materiale brenda depove. Përgjegjësia jonë është gjithashtu t’i kërkojmë çarjet në narrativën zyrtare dhe t’i gjurmojmë marrëdhëniet që bënë të mundur veprimin kolektiv midis artistëve, institucioneve dhe komuniteteve. Përmes kësaj përsëritjeje dhe reflektimi kritik formohen njohuri të reja.

Kjo është mënyra e vetme për ta liruar arkivin nga Muzeu, në mënyrë që ta prishë vetë-historizmin dhe riprodhimin e narrativave lineare, dhe në vend të kësaj të propozojë lexime të reja dhe marrëdhënie të reja, duke krijuar kështu mundësi të reja politike. Këto janë proceset dhe llojet e njohurive që duhet t’i ushqejmë nëse do të zhvillojmë sisteme që lejojnë lulëzimin e jetës — njerëzore dhe jonjerëzore — sot dhe në të ardhmen.

Në vend të kësaj, ne si shoqëri jemi dëshmitarë të ditëve të fundit të këtij qyteti, këtij rajoni, këtij planeti, duke krijuar arkiva të ardhshme të projektit të solidaritetit të vetë-shkatërrimit planetar.

Përfundimi, pavarësisht se sa pa shije mund të tingëllojë, është e thjeshtë. Ose do t’i ruajmë ose shkatërrojmë të gjitha, në solidaritet.

Imazhi i ballinës: Tomislav Georgiev.