Si analist i politikave dhe hulumtues, kam kaluar vite duke kthyer numrat në dokumente, përmbledhje politikash, plane strategjike dhe dokumente ligjore. Di si t’i ndjekë faktet. Por kurrë se kam parë se si kthehen në mish, dialog, skenë apo heshtje. Nuk i kam parë kurrë të dhënat tek shndërrohen në teatër. Derisa mora një thirrje nga regjisori kosovar, Jeton Neziraj.
Rikonceptimi nga Neziraj i dramës së tij të vitit 2019, “5 stinët e armikut të popullit”, tani me titull: “Prishtina: Vrasja e paralajmëruar e një ëndrre”, nuk ishte thjesht një rishqyrtim. Ishte diçka më e thellë. Një rrëfim, akuzë, dhe ndoshta, një përpjekje për t’u shpaguar.
Puna ime supozohej të ishte dytësore. M’u kërkua, thjesht, të mblidhja të dhëna dhe fakte lidhur me ndërtimet pa leje, dëmet e mjedisit dhe shëndetin publik në Prishtinën e pasluftës dhe t’i dorëzoja tek Neziraj. Detyrë teknike, në fakt, asgjë tjetër. Por u angazhova më tej. Jo sepse ma kërkuan, por sepse s’më lejonte kureshtja të largohesha. Doja ta shihja procesin e transformimit nga afër.
“Kësaj here”, më tha ai, “s’është trillim. Kësaj here do t’i referohemi me emra”. Emri në qendër të kësaj shfaqjeje është një emër që nuk do duhet të ishte zbehur nga kujtesa kolektive, por që u zbeh: Rexhep Luci.
Nëse ke ecur nëpër Prishtinë, me gjasë të ka rënë në sy kaosi i grumbullit të ndërtesave, që ia zënë frymën njëra-tjetrës. Megjithatë, mund t’i kesh parë edhe disa lagje me parqe të gjelbra, çerdhe afër dhe hapësira të bollshme mes objekteve banesore, si “Dardania” apo “Bregu i Diellit”. Ndoshta e ke parë në një tabelë rrugore emrin e arkitektit që ka mbikëqyrur ndërtimin e këtyre lagjeve. Disa mund ta mbajnë mend edhe vetë personin, arkitektin, por shumë pak njerëz e mbajnë mend paralajmërimin e tij.
Rexhep Luci ishte njëri nga gjeneratat e para të urbanistëve të kualifikuar në Kosovë. Por ai s’ishte thjesht një planifikues, ishte idealist.
Në vitet e ’70-a, Luci udhëhoqi Bashkësinë Vetëqeverisëse të Interesit (BVI), institucion socialist në Kosovë, që mbikëqyrte projektet ndërtimore në Prishtinë. Nën udhëheqjen e tij, BVI i dha përparësi banimit kolektiv, duke nxitur zgjerimin urban modernist në lagjet si “Dardania” dhe “Bregu i Diellit”, me projekte që kishin në fokus hapësirat e gjelbra dhe nevojat e komunitetit. Teksa shumica e qyteteve në Jugosllavi po merrnin vulën e betonit të urbanizmit socialist, ai shihte diçka tjetër — diçka më të butë dhe më njerëzore, një Prishtinë me parqe publike, me karakter të veçantë dhe me hapësira ku mund të frymoje.
“Qytetet duhet ta pasqyrojnë shpirtin e banorëve të tyre, jo vetëm lakminë e ndërtuesve”, ishte shprehur ai në një shkrim botuar në gazetën “Rilindja”, më 7 janar 1978.
Megjithatë, si shqiptar, u ballafaqua me përndjekje të vazhdueshme nga sistemi i dominuar nga serbët, i cili e margjinalizonte pavarësisht përkushtimit të tij. Deri në vitin 1982, presioni politik e detyroi Lucin të bartej nga BVI, në Njësinë e Planifikimit Urban brenda Komunës së Prishtinës, ku punoi në Planin Zhvillimor Urban të Prishtinës 2000. Në fund të viteve të ’80-a, si shumë shqiptarë të tjerë, u përjashtua nga puna. Shumë shpejt, lufta shpërtheu në Kosovë.
Pas ndërhyrjes së NATO-s në vitin 1999, Prishtina ishte e rrënuar, nën administrimin e Misionit të Kombeve të Bashkuara në Kosovë (UNMIK). Pasi u emërua Drejtor i Planifikimit Urban, Luci u rikthye me vizionin e tij për Prishtinën 2000–2020, një plan gjithëpërfshirës për t’i ndaluar ndërtimet e larta kaotike, mbrojtjen e parqeve dhe për ta rikthyer zhvillimin e rregullt urban. Megjithatë, UNMIK-u ia kërkoi që kohëzgjatja e planit të shkurtohej, duke rezultuar në një plan pesëvjeçar për periudhën 2000–2005.
Megjithatë, vizioni, me sa duket, mund të jetë i rrezikshëm, sidomos kur ia zë dikujt rrugën e milionit të ardhshëm.
“Rexhep Luci ishte diga. Kur e vranë, nisi vërshimi”.
Neziraj, në shfaqjen “Prishtina: Vrasja e paralajmëruar e një ëndrre”, e kap këtë moment me përpikëri çuditëse.
Shfaqet arkitekti, luajtur mjeshtërisht nga Armend Smajli, i denjë dhe sfidues.
Pastaj është Meti, bosi fjalëbutë i ndërtimit, luajtur nga Kushtrim Qerimi, që nuk e sheh qytetin si shtëpi, por si pasuri. “Shoh rrokaqiej, pesëdhjetë kate të larta”, mburret Meti nga ballkoni i tij. “Kështjella në vlerë qindra milionëshe”. Atij nuk i interesojnë sheshet publike apo hapësirat e gjelbra. Kërkon kthim të investimit për metër katror.
Dhe pastaj është Pierre, luajtur nga Shpetim Selmani, punonjësi ndërkombëtar, një karikaturë e hollë, por e maskuar, e fytyrës së vërtetë të zyrtarëve të UNMIK në atë kohë, që thotë fjalët e duhura për stabilitetin dhe demokracinë, por që dorëzohet lehtësisht kur është nën presion. “Dua paqe”, thotë Pierre. “Jo konflikte”. Dhe me këtë, e kyç planin në sirtar. Siç edhe ndodhi në realitet.
Në një moment në shfaqje, Pierre shpjegon insistimin e tij: “Nuk bën t’i zemërojmë kompanitë ndërtuese. Stabiliteti është më i rëndësishëm se rregullat”. Me fjalë të tjera: lëreni mafian të ndërtojë, thjesht mos i trazo ujërat. Por Luci i trazoi ujërat. E ndaloi dhënien e lejeve. Nënshkroi urdhra për shembje, përfshirë edhe kompleksin luksoz që po ndërtohej ilegalisht në Parkun Kombëtar të Gërmisë. Kërkoi seanca dëgjimore. Dha intervista ku denonconte “bandat e ndërtimit pa leje”.
Pastaj është edhe Kryetari i Sindikatës së Punëtorëve të Ndërtimit, luajtur nga Afrim Muçaj, i cili nis si udhëheqës sindikal që lufton për siguri dhe dinjitet, por përfundon duke u korruptuar me një banesë të vogël në kompleksin e Metit. “Për të mirën e popullit”, shprehet ai, teksa pranon ryshfetin.
Pastaj është vajza e arkitektit, luajtur me emocione prekëse nga Verona Koxha, një përkthyese e OKB, që është kthyer nga një kamp refugjatësh në Maqedoni. Ajo e sheh të atin teksa lufton, e më pas thyhet. Në një skenë që të lë pafjalë, Meti ia dorëzon një pako për të atin; brenda saj, një revole. “Një dhuratë”, thotë ai. Dhe menjëherë e kupton çka shpaloset pastaj.
Vrasja nuk është simbolike. Ka ndodhur.
Më 11 shtator të vitit 2000, pasi udhëhoqi një punëtori treditore për planin e tij urbanistik, Luci u vra, ku u qëllua me gjashtë plumba në shpinë, para banesës së tij. Askush nuk u arrestua. Policia e UNMIK-ut ndaloi tre persona. Por askush nuk u akuzua. Rasti u venit nga titujt e lajmeve.
Ia lanë emrin e tij një rruge. Edhe një rregulloreje ndërtimi e emërtuan sipas tij. Dhe pastaj vazhduan para. Por jo edhe qyteti. Qyteti e pagoi çmimin.
Sot, Prishtina vazhdon të betonizohet. Sipas të dhënave nga komuna, çdo vit lëshohen miliona metra katrorë leje ndërtimi. Niveli i cilësisë së ajrit renditet vazhdimisht ndër më të dëmshmit në Evropë, përkeqësuar nga mbindërtimet, trafiku dhe mungesa e rregullimit. Vdekjet në vendpunishte vazhdojnë të jenë shqetësuese, pasi rregullat e sigurisë shpërfillen ose neglizhohen. Dhe megjithatë, rrokaqiejt e qytetit ngrihen. Por bashkë me të ngrihet edhe një pyetje: për kë?
Kjo ishte pyetja që shtruam kur, unë, në emër të Institutit Atlas — organizatë që promovon zhvillimin e qëndrueshëm dhe ndryshimin mjedisor — iu bashkova ekipit të Nezirajt, për t’i mbledhur të dhënat: Sa njerëz kishin vdekur në vendpunishte që nga lufta? Cili ishte ndikimi mjedisor i rritjes së pakontrolluar urbane? Sa hapësira të gjelbra ishin zhdukur? Shifrat ishin shqetësuese. Por s’ishte e mjaftueshme. U desh teatri për t’i sjellë në jetë.
Të dhënat për ndërtimet pa leje, degradimin mjedisor dhe ndikimin e tyre në shëndetin publik u thurën në dramë jo si statistika abstrakte, por si pika kthese rrëfyese. Ato ndihmuan për ta pasqyruar çka ndodhi me Prishtinën pas vrasjes së arkitektit: një qytet i kapur nga paligjshmëria, zhveshur nga planifikimi dhe i mbytur nga betoni.
Neziraj i mori ato statistika dhe i shndërroi në personazhe dhe skena. Në dilema morale që shpalosen në skenë si gjyq pa gjyqtar. Arkitekti bëhet karakter i vetmuar, që lufton kundër një sistemi që është i lidhur shtrëngueshëm. Njëri nga rreshtat që të ngulitet në mendje vjen gjatë një interviste që transmetohet në televizion, e censuruar nga zyrtari i OKB, e shtrembëruar nga Meti dhe mediet. “Cili është dallimi mes OKB dhe mafias?” pyet Luci. “Mafia është e organizuar më mirë”.
Blerta Neziraj, regjisorja e shfaqjes, udhëheq produksionin e ngarkuar politikisht, duke i udhëhequr aktorët në një proces që është gjysmë dramë, gjysmë investigim publik. Trupa jo vetëm që aktron; ata janë dëshmitarë. Flasin, jo vetëm si interpretues, por si qytetarë. Në momentet e fundit, një aktor del nga roli dhe thotë: “Rexhep Luci ishte diga. Kur e vranë, nisi vërshimi”. Dhe, shton ai, vërshimi ende po vazhdon.
Kjo është ajo çka e bën “Prishtina: Vrasja e paralajmëruar e një ëndrre” më shumë se art. Është një autopsi. E një njeriu, e një qyteti dhe e një sistemi. Nuk pyet kush e tërhoqi këmbëzën. Pyet kush përfitoi.
Është e lehtë ta mendosh Lucin si hero sot. Por ajo që shfaqja shpalos është se ai nuk deshi të ishte hero. Ishte një njeri që e kryente punën e vet. Një profesionist që përpiqej ta vinte në binarë kaosin. Ndoshta ka besuar, me naivitet, se institucionet, qoftë vendore apo ndërkombëtare, do ta mbështesnin. Se njerëzit do të rreshtoheshin përkrah tij.
Por s’e bënë.
Sepse frika vjen në shumë forma: në heshtjen e atyre që e dinin, në arsyetimet e atyre që qeverisnin, në justifikimet e atyre që përfitonin. Dhe po, edhe në pragmatizmin tonë që, për shumë kohë, i kemi klasifikuar këto rrëfime si çështje politike, e jo si tragjedi njerëzore.
Por ka diçka që teatri mund ta bëjë, dhe që asnjë dokument politik s’mundet: mund të na bëjë të ndiejmë sërish. Dhe nëpërmjet ndjesisë, ndoshta, fillojmë ta kuptojmë se Prishtina nuk është vetëm e mbindërtuar — është e tradhtuar. Nëse nuk fillojmë ta themi të vërtetën, jo vetëm në skenë, por në rrugë dhe në politikat tona, rrezikojmë ta përsërisim të njëjtin skenar, atë ku guximi ndëshkohet dhe betoni fiton.
Njëzet e pesë vjet pas vrasjes së pazgjidhur të Lucit, nëse “Prishtina: Vrasja e paralajmëruar e një ëndrre” arrin ndonjë gjë, është kjo: refuzon të na lejojë ta harrojmë atë që kemi humbur. Dhe ndoshta, mund të na ndihmojë ta gjejmë guximin për ta çuar përpara atë që ai nisi.
Shënim i redaksisë: “Prishtina: Vrasja e paralajmëruar një ëndrre” do ta ketë premierën më 23 maj 2025 në Teatrin ODA.
Imazhi i ballinës: Agron Demi / K2.0.
Dëshironi të mbështetni gazetarinë tonë? Anëtarësohuni në “HIVE” ose konsideroni një donacion. 