Ditëlindja ime e parë ishte në maj të vitit 1998, dy muaj pas fillimit të luftës në Kosovë. Kur mendoj për prindërit e mi gjatë asaj kohe, mundohem ta kuptoj frikën të cilën duhet ta kenë përjetuar. U martuan dhe krijuan familje pak para fillimit të luftës. Më pas, gjatë luftës, nëna mbeti shtatzënë dhe pastaj lindi vëllain tim, Eraldin. 

Familja ime e çelte dhe e mbyllte ditën duke dëgjuar radion. Nëpërmjet radios gjyshi im nga ana e babait mori vesh se vëllezërit e nënës sime, Aliu dhe Xhaviti, ishin vrarë. Për ta konfirmuar lajmin, ai pyeti në lagje nëse dikush kishte dëgjuar ndonjë gjë. Përfundimisht e konfirmoi lajmin dhe i tregoi babait. U pajtuan që të mos i tregonin nënës time derisa të mbaronte lufta.

Nëna kishte pesë vëllezër, por më e lidhur ishte me Aliun dhe Xhavitin. Aliu ishte shumë i qetë dhe person i mbyllur, Xhaviti ishte e kundërta. Ata që i njihnin thonë se nëna dhe Xhaviti ishin shumë të ngjashëm si karaktere.

Kur lufta mbaroi në qershor të vitit 1999, nëna, pa ditur diçka, ishte e vendosur ta vizitonte familjen e saj dhe të sigurohej se të gjithë ishin shëndosh e mirë. Ishte e brengosur. Mori Eraldin në krahë dhe u tregoi të gjithëve se do të shkonte në Poterç. Gjyshi dhe gjyshja shkuan me të.

Me të arritur në Poterç, ajo pa shtëpi të shkatërruara, pa njerëz.

Po priste që dikush të kalonte pranë shtëpive të familjes kur andej kaloi një traktor. Doli midis rrugës, duke e detyruar shoferin ta ndalonte traktorin, edhe pse fillimisht ai nuk po ndalej. Shoferi ishte banor i fshatit, prandaj nëna e pyeti menjëherë se kush ishte vrarë.

Ai nuk e njohu nënën time. Ia tregoi me radhë emrat e njerëzve të vrarë kur, ndër ta, përmendi edhe Aliun e Xhavitin. Kur ma tregoi së fundmi këtë ngjarje, nëna më tha: “M’u ka dokë që m’u nal zemra e s’mujsha as frymë me marrë”. 

Më 29 mars 1999, 11 burra të rinj u vranë afër një shtëpie të rrënuar në hyrje të Poterçit, fshat afër Pejës. Pothuajse të gjithë burrat në atë grup po përgatiteshin të largoheshin nga fshati, pasi e dinin se forcat ushtarake serbe po vinin në atë zonë. Aliu dhe Xhaviti ishin pjesë e grupit, por s’ia dolën të largoheshin.

Babai i nënës ishte duke ikur për në Shqipëri kur mori vesh se i ishin vrarë djemtë. Vendosi të kthehej në Poterç, por forcat serbe e vranë gjatë kthimit në shtëpi. Familja e tij nuk do të dinte për fatin e tij për një vit të tërë. Për nënën dhe familjen e saj, shpresa se ai do të kthehej shëndosh e mirë ishte një fije ngushëllimi në pikëllimin e tyre. Por me kalimin e kohës pa asnjë shenjë nga ai, brenga u shtua. Dikur, pas një viti, trupi i tij u gjet dhe familja e kuptoi se ai ishte vrarë.

Megjithatë, midis pikëllimit, mbeti një fije shprese…

Fillimet e reja pas luftës

Aliu dhe Xhaviti ishin të dy të martuar. Aliu kishte dy vajza dhe Xhaviti nuk kishte fëmijë, por  planifikonte të krijonte familje. Kur ata u vranë, të dy bashkëshortet e tyre ishin shtatzënë. Më 30 qershor 1999, tre muaj pasi u vranë, bashkëshortet e Aliut dhe Xhavitit lindën të dyja. Ngjan e pabesueshme, por të vejat e dy vëllezërve lindën djem në të njëjtën ditë, brenda një ore nga njëra-tjetra.

Ishte moment edhe i hidhur edhe i ëmbël, që u shënua me lot pikëllimi dhe gëzimi. Mjeku, duke ditur historinë e familjes, erdhi te gjyshja me lot në sy, e përqafoi dhe i tha se tani ka dy nipa. Të gjithë njerëzit në korridor filluan të qanin.

Të porsalindurit u emërtuan Ali dhe Xhavit, si baballarët e tyre.

Kur të vegjëlit, Aliu dhe Xhaviti erdhën në shtëpi, e pamja ishte ende e hapur për baballarët e tyre. Dy jetë u shuan dhe dy jetë erdhën në botë.

Mbrojtja e nënës nga lufta në TV

Ne kishim një televizor të vogël, të vjetër në dhomën e ndejës. Nëse nëna ishte në atë dhomë kur shikonim televizor, ishim shumë të vëmendshëm dhe të kujdesshëm. Sa herë që shfaqej përmbajtje lidhur me luftën, e ndërronim kanalin menjëherë. Temat e luftës ishin tabu në familjen tonë.

E dinim se disa skena mund të ishin shqetësuese a nxitëse për nënën. As vëllezërit, as motra e as unë s’kemi bërë kurrë pyetje lidhur me luftën në prani të saj. Ishim të vetëdijshëm se si kjo do të ndikonte tek ajo dhe donim ta mbronim lumturinë e saj me çdo kusht.

Derisa po rriteshim, unë dhe vëllai im më i vogël, Erblini, e ngacmonim me shaka nënën duke thënë se e favorizonte Eraldin, djalin e lindur gjatë luftës. Ajo e mohonte çdoherë, por dukej nganjëherë që Eraldi ishte më i përkëdheluri i saj. Një ditë, kur Eraldi s’ishte në shtëpi, nëna nisi të fliste.

Tregoi se sa e rëndë lufta kishte qenë për të teksa kujdesej për një të porsalindur mes kaosit dhe pasigurisë. Na tregoi se gjendja e saj fizike dhe emocionale gjatë luftës e pengoi që t’ia ofronte Eraldit dashurinë dhe kujdesin që meritonte si foshnjë. Faji që buronte nga ato kohë sfiduese zgjati, duke krijuar një dëshirë të vazhdueshme për ta kompensuar duke i dhuruar më shumë dashuri.

Derisa fliste, mund të lexonim dhimbjen në sytë e saj, fajin e vazhdueshëm që ia rëndonte zemrën. Fjalët e saj na goditën. Një ndjenjë e thellë mirëkuptimi na pushtoi. E kuptuam se dashuria më e madhe që nëna ia dhuronte Eraldit s’kishte të bënte me favorizim. Bëhej fjalë për shpagim. Ishte mënyra e saj për ta kompensuar kohën e humbur, për t’i dhënë atij dashurinë dhe vëmendjen që ndiente se nuk ia kishte dhuruar gjatë atyre ditëve të errëta.

Fotografitë e fshehura të luftës

Në dhomën e nënës, është një kuti e kuqe e mbushur me fotografi dhe albume. Pothuajse në çdo fotografi të trishtë, nëna në kokë ka të vendosur një shami të bardhë, paraqitje fizike e pikëllimit që e vesh në trup. Gjithmonë jam munduar t’i shmang pamjet e tilla duke i lënë në fund të grumbullit të fotografive. Të shoh nënën në një gjendje trishtimi është diçka që vetvetiu e shmang.

Megjithatë, si fëmijë, kam qenë gjithmonë e gatshme dhe e etur të mësoja më shumë për atë që ndodhi gjatë luftës me familjen e nënës. Ajo kurrë s’më tregoi saktësisht, kështu që u desh ta zbuloja vetë.

Kishim një çantë ngjyrë gri të pluhurosur me mbishkrimin “UNICEF” me ngjyrë të bardhë mbi një raft. Isha e vogël, ndoshta nëntë vjeçe dhe s’mund ta arrija dot. Por një ditë, nëna s’ishte në shtëpi, prandaaj e mora një karrige dhe u përpoqa ta arrija çantën. Pas shumë përpjekjesh ia dola ta hidhja në dysheme. Mezi prisja ta hapja sepse shpresoja që brenda do të kishte një kukull Barbie ose diçka të ngjashme. Në vend të kësaj, gjeta gazeta dhe fotografi.

Gjithçka ishte e paqartë deri kur pashë një grua me shami të bardhë. Ishte nëna, pranë nënës dhe motrës së saj, ditën kur u varrosën dajallarët dhe gjyshi. Ishin edhe disa që nuk i kuptoja: fotografi të kufomave gri që më vonë mora vesh se ishin dajallarët e mi.

Frika më pushtoi teksa shihja ato imazhe të tmerrshme. Dridhesha, e pasigurt nëse duhej të vazhdoja t’i shikoja, nga frika se mos po prekja diçka të shenjtë.

Çdo tekst për dajallarët dhe gjyshin e lexova nëpër gazeta në atë çantë. Një paragraf më la përshtypje mes artikujve dhe nderimeve. Ishte shënim i shkruar nga zemra e nënës për vëllezërit e saj.

“Sa e rëndë më duket jeta pa ju oh vëllezërit e motrës,
Nuk dua të shoh diell as dritë, dua të rrij në errësirë,
Dëshira juaj për liri u realizua, por pa ju,
Me mall e lot në sy i kujton motra Hava me bashkëshortin Skenderin, fëmijët Erionën dhe Eraldin”

Heqja e barrës së të kaluarës

Besoj se nëna më në fund kishte nisur të shërohej, kur përsëri, iu desh ta vendoste shaminë e bardhë. Në vitin 2003, djali i dajës, Astriti, u diagnostikua me kancer. Ishte i preferuari i nënës.

Një ditë pas vdekjes së Astritit, nëna vendosi shaminë e bardhë. E pashë se sytë e saj ishin skuqur dhe fryrë. Nuk isha gati ta dëgjoja duke qarë në heshtje dhe ta shihja vetëm duke derdhur lot. S’isha aspak gati ta shihja sërish pa grim.

Në atë kohë, shqetësimi im më i madh ishte të pyesja veten se edhe sa kohë nëna nuk do të vishej dhe të grimohej si më parë. Por kam qenë gjithmonë gati t’i qëndroj pranë, ta përqafoj fort dhe t’i bëj pyetjet e zakonshme të pakuptimta, “Mam, pse po kan?” I fshija lotët dhe i prekja lehtazi flokët. Asnjëherë nuk m’u përgjigj. Kurrë.

Në vitin 2019 vdiq Nana Nushe, gjyshja ime, nëna e nënës sime. Ajo kishte duruar shumë dhe zemra e saj ishte thyer rëndë nga humbja e fëmijëve dhe burrit të saj. Prej vitesh ishte lutur që vdekja ta merrte.

Vdekja e Nanës Nushe ishte edhe një tjetër rast në të cilin nëna ime do ta vendoste shaminë e bardhë. Kur e pa nënën me shami, Ernea, motra ime e vogël, më pyeti “pse mami e ka qit shaminë e bardhë?”

Ia shpjegova se në shenjë zie, është zakon që gratë më të afërta të familjes ta vendosnin atë për disa javë pasi dikush vdes. Tashmë isha mësuar ta shihja me atë shami të bardhë. I urrej shamitë e bardha.

Shaminë e bardhë për herë të fundit e vendosi në vitin 2020, kur vëllai i saj i madh vdiq nga kanceri. Këtë herë e pyeta: “Mam, a mundesh mos me qit shaminë, të lutem?”

S’ishte e lehtë ta filloja këtë bisedë, duke e ditur lidhjen emocionale që ajo kishte me ato shami. Ishte simbol i betejave të saj, secila një kujtim i trishtë i humbjes.

Megjithatë, derisa më në fund shpreha mendimet e mia, ndieva një mirëkuptim dhe pranim të heshtur në sytë e saj. Shprehja e saj u zbut dhe qëndrimi i saj mori një vendosmëri të qetë. Ishte sikur ajo e kuptoi sinqeritetin e kërkesës sime dhe e përqafoi mundësinë për ndryshim. Kur vendosi t’i hiqte qafe ato shami, ndieva lehtësim.

Për mua, ishte më shumë sesa thjesht t’i thuash “po” një kërkese të thjeshtë. Ta shihje që ajo po i largonte ato shami i binte të ishe dëshmitare e një çlirimi simbolik nga barrat e së kaluarës, një hap drejt përqafimit të shpresës dhe ripërtëritjes. Dukej sikur duke hequr dorë nga simbolet e pikëllimit, ajo ia hapi derën një të ardhmeje të mbushur me mundësi. Dhe në atë moment mirëkuptimi të dyanshëm, e kuptova se, ndonjëherë, aktet më të mëdha të guximit nuk qëndrojnë përballë fatkeqësisë, por në gatishmërinë për ta përqafuar ndryshimin dhe shpresën.

Shërimi është proces

Sot, nëna ime, Hava, banon në një fshat të vogël në Kosovë, ku kujdeset për bletët e saj të dashura dhe kujdeset për dy kopshte shumëngjyrëshe të mbushura me gjithfarë lulesh. Ruan një lidhje të veçantë me natyrën dhe tokën; Shpesh e zë duke bërë biseda të përzemërta me bletët që gumëzhijnë jashtë. Duket sikur mes qetësisë së natyrës, ajo gjen një ndjenjë shërimi.

Megjithatë, ende jam e pasigurt nëse është shëruar njëmend nga plagët e së kaluarës. Kurrë nuk gjurmojmë në atë të kaluar nga frika se mos po ringjallim ndjenja të varrosura, që mund të jenë shumë të dhimbshme për t’i ballafaquar. Është marrëveshje e heshtur mes nesh.

Ajo dha zemrën dhe shpirtin e saj për të na rritur, duke u siguruar që ne ta kemi arsimimin më të mirë të mundshëm. Përkushtimi i saj për mirëqenien tonë s’pati kufi. Ka qenë drita që na ka udhëzuar, duke e mbikëqyrur pa u lodhur përparimin tonë dhe duke ofruar mbështetje të palëkundur gjatë gjithë jetës sonë. Besimi i saj në potencialin tonë nxiti vendosmërinë tonë për të pasur sukses dhe na shtyu të përpiqemi për përsosmëri në çdo përpjekje.

Ndonjëherë mendoj nëse momentet e gëzimit dhe suksesit në jetën time dhe të vëllezërve e motrës sime baraspeshojë vështirësitë që i duroi nëna jonë. Është sikur arritjet tona të jenë një shenjë e vogël mirënjohjeje për të gjitha sakrificat që ajo bëri për ne. Është një lutje që shpesh qëndron në qoshet e mendjes sime, një dëshirë e heshtur që të mund t’i shëroja të gjitha plagët në zemrën e nënës sime. Do të doja ta kisha atë superfuqi…

Imazhi i ballinës: Arkivi i Eriona Hotit

Dëshironi të mbështetni gazetarinë tonë? Anëtarësohuni në “HIVE” ose konsideroni një donacion. Mëso si këtu.