“Shtëpia është aty ku ta vërejnë mungesën.” – Aleksandar Hemon

Dr. Josef Teitelbaum hyri në jetët tona në një ditë të ftohtë pranvere në Prizren në vitin 1941, nëpërmjet një porte të madhe të drurit, mbi një rrëke të vogël që kalonte përmes oborrit të shtëpisë së familjes sonë, duke ecur me kujdes në kalldrëmet të cilat me gjasë gjyshja ime i kishte pastruar sapo ishte zgjuar në mëngjes. 

Gjyshi i brengosur duhet ta ketë shoqëruar brenda, në katin e sipërm ku i biri i tij i porsalindur, babai im, po i përjetonte disa simptoma të cilat nuk i kishin parë më herët prindërit dhe axhallarët e hallat që e adhuronin.

Halla ime, e cila kishte qenë 8 vjeçe në atë kohë, po qëndronte pranë derës së dhomës së gjumit, duke qarë pa ngushëllim. Në atë moment, ajo po mendonte se do ta humbte vëllain e vogël. Dr. Teitelbaum po pëshpëriste diçka në një gjuhë të cilën ata nuk e kuptonin. Pastaj iu tha se duhej të shkonte shpejt në shtëpi për të marrë diçka.

Në orën e drurit me zambakë të vizatuar me dorë dëgjohej tik-taku i sekondave pa fund, dhe muzgu po binte mbi çatitë me tulla të kuqe në Prizren, kur papritmas Dr. Teitelbaum u kthye. 

Halla ime, e cila tani është 85 vjeçe dhe pothuajse krejtësisht e verbër, më tregoi verën e shkuar se i kishte mbyllur sytë sepse e kishte parë një gjilpërë në dorën e tij. Çfarëdo që kishte qenë në atë gjilpërë, ndryshoi gjithçka brenda natës. Babai im u rikuperua dhe u rrit.

Josef Teitelbaum dhe i biri i tij Raoul në kampin e përqëndrimit në Prezë, Shqipëri, 1943. Foto: Koleksioni Privat i Raoul Teitelbaum që iu dhurua Muzeut të Holokaustit në Shtetet e Bashkuara të Amerikës.

Dr. Teitelbaum ia shpëtoi jetën me siguri, dhe ja ku jam sot, falë tij, duke e thurur këtë tregim që më ka përcjellur nga vera e kaluar, kur e zbulova që burri i cili kishte dhënë aq shumë për njerëzit e qytetit tim i kishte jetuar ditët e e tij të fundit në një kamp përqëndrimi.

Dashuri që zgjat përgjithmonë

Josef Titelbaum u lind më 1890 në Budzanov, Galicia, në Ukrainën e sotme. Ai e studioi mjekësinë në Vienë dhe shërbeu në Ushtrinë Austro-Hungareze në Luftën e Dytë Botërore. Në njërën prej vizitave të tij në Vienë, ai u njoftua me Paula Weiselberg, e cila më vonë u bë bashkëshortja e tij.

Në vitin 1922 ata u vendosën në Prizren, ku Josef u bë mjeku kryesor i qytetit dhe rrethinës. Ai duhet t’i ketë trajtuar të gjithë banorët e Prizrenit në ndonjë pikë të jetës së tyre përgjatë dy dekadave që i jetoi aty.

I biri i tij i vetëm, Raoul, u lind në Prizren më 1931. 

Ai ishte i nderuar nga banorët e qytetit, dhe emri i tij ende përmendet me dashuri dhe respekt nga ata që e njohën — në shumë raste për shkak të kujdesit të shkëlqyeshëm.

Burri elegant që mbante syze, energjik dhe gjithmonë në nxitim pasi e mbante fatin e aq shumë njerëzve mbi supe dhe brenda çantës së vjetëruar, u bë qytetar i nderuar i Prizrenit. 

Kur hyri në shtëpinë e familjes sonë më 1941, e përçoi ndjenjën sikur kishte jetuar gjithmonë aty. 

Por atë vit, gjithçka filloi të shkatërrohej para syve të familjes Teitelbaum. 

Kosova dhe Shqipëria u okupuan nga Italia. Fashistët italianë e kapën Dr. Teitelbaum në verën e vitit 1941 apo 1942 dhe e transportuan në një kamp të përqëndrimit në Shqipëri ku e detyruan t’i trajtonte ushtarët e tyre. 

Bashkëshortja e tij Paula dhe i biri Raoul mbetën në Prizren, por shumë shpejt fashistët i dëbuan nga shtëpia. Fqinjët e tyre Dragutin dhe Ana Jakić i morën, i strehuan, si dhe ua fshehën dokumentet dhe gjërat e çmuara — në mesin e tyre ishte diploma mjekësore e Josef dhe dorëshkrimi i tij për kryengritjen e hebrenjve në Perandorinë Romake.

Treni i humbur

Raoul e vizitoi babain e tij në Shqipëri. Në fotografinë bardh e zi që u bë gjatë asaj vizite e pashë për herë të parë doktorin e dashur të Prizrenit që i preku jetët e familjarëve të mi përgjithmonë. Babë e bir të buzëqeshur, të pavetëdijshëm për rrugëtimin e rrezikshëm dhe tragjik që i priste vetëm disa muaj më vonë.

E shikoj atë fotografi sot dhe e pyes veten a thua Dr. Teitelbaum i kishte thënë të birit atë ditë se gjithçka do të jetë në rregull, si në ato netë të rralla në shtëpitë e vjetra osmane të Prizrenit, në dritën e qirinjve, kur u jepte shpresa të rreme pacientëve terminalë, fytyrat e tyre të shkreta të reflektuara në syzet e tij të rrumbullakëta, prapa së cilave i fshiheshin sytë e lodhur.

Ai qëndroi në kampin e Prezës në Shqipëri deri në kapitullimin e Italisë në vitin 1943. Pastaj e gjithë familja e tij iu bashkua partizanëve shqiptarë dhe 500 të burgosurve tjerë të kampit për të luftuar kundër trupave gjermane. Dr. Teitelbaum kujdesej për të lënduarit derisa për shkak të shëndetit të përkeqësuar u kthye në Prizren, ku u kap përsëri — këtë herë nga nazistët, në maj 1944. 

Ai burrë shpëtoi jetë të panumërta, por jeta e tij, si jetët e miliona njerëzve të popullit të tij, u bënë të pavlera brenda natës. 

Nuk mund ta paramendoj ankthin dhe dhimbjen në shpirtin e tij kur ishte i ulur në heshtje pranë të birit dhe bashkëshortes së dashur në trenin që shkonte drejt kampit të përqëndrimit në Sajmište afër Beogradit.

Pas gjashtë javëve, ata i transportuan në kampin Bergen-Belsen në Gjermani. Të tre u infektuan me tifo, por Dr. Teitelaum ishte tepër i dobët për ta luftuar.

Më 9 prill 1945, vetëm disa ditë para çlirimit, Paula, Josef dhe Raoul Teitelbaum, bashkë me të burgosurit tjerë të Bergen-Belsen u futën në atë që u bë i njohur si “Treni i humbur”.* Duhet të ketë vdekur njëqind herë në atë udhëtim drejt askundit që zgjati gati dy javë.

Ata u shpëtuan nga ushtarët e Ushtrisë së Kuqe, por Dr. Josef Teitelbaum vdiq tri ditë më vonë, më 29 prill, i lodhur, i sëmurë, i kequshqyer.

Ai ishte 55 vjeç. E kishte jetuar një jetë nëpër perandori, regjime fashiste, i persekutuar rregullisht. Ai kishte qenë dëshmitar i skenave të paimagjinueshme të vuajtjes dhe mizorisë. Burri i cili me gjasë ia kishte shpëtuar jetën babait tim dhe shumë e shumë të tjerëve. Por askush nuk kishte qenë aty për t’i ndihmuar atij. 

Raoul, i cili ishte 14 vjeç në atë kohë, e varrosi babain e tij me duart e veta dhe me ndihmën e një ushtari rus. Ata e vendosën një shenjë të drurit mbi varrin e tij.

Asnjë fëmijë nuk duhet ta përjetojë një dhimbje të tillë.

Njerëzit e qytetit tim po e prisnin me durim kthimin e mjekut të tyre të dashur. Po qarkullonin storie të ndryshme. Në secilën prej tyre, ai ishte shëndosh e mirë, dhe do t’i vazhdonte së shpejti detyrat e tij. Lajmi për vdekjen e tij erdhi atë verë, kur Raoul dhe nëna e tij u kthyen në Prizren. I gjithë qyteti e vajtoi.

Ai la gjurmë të pashlyeshme në vendlindjen time dhe në kujtesën kolektive të banorëve të saj.

Sot Raoul jeton në Izrael, duke e mbajtur gjallë kujtimin e babait të tij, dhe të atyre që iu ndihmuan në kohërat më të errëta.

Ana Jakić dhe të bijat e saj, Prizren 1944. Foto: Koleksioni Privat i Raoul Teitelbaum që iu dhurua Muzeut të Holokaustit në Shtetet e Bashkuara të Amerikës.

Ana Jakić ndërroi jetë në Zagreb në moshën 96-vjeçare më 2007. Ajo u njoh si “E Drejtë Ndërmjet Kombeve” në vitin 2001, titull nderi që i përshkruan jo-hebrenjtë të cilët gjatë Holokaustit rrezikuan jetën për t’i shpëtuar hebrenjtë nga nazistët.

Nuk pata zemër t’i tregoja hallës sime për internimin e Dr. Teitelbaum në kamp të përqëndrimit dhe gjithë vuajtjen që pasoi, pasi që ajo ma rrëfeu atë ditë vendimtare në shtëpinë e familjes sonë. Ajo ditë tani ekziston vetëm në fotografi dhe në një pikturë.

Ia mbajta dorën me vena ngjyrë vjollce, e shikova në sytë e urtë që mezi më shihnin. Ajo ia shqiptoi emrin aq bukur, tingëlloi si Tatli*-baum. 

“U prehtë përherë në paqe”, pëshpëriti ajo. I kapi rruazat e lutjes dhe e humba për disa minuta.

Ia mbulova trupin e brishtë pasi e zuri gjumi. E pashë një lot duke u tharë në faqen e saj të rrudhur.

Ajo u kthye në atë moment të më shumë se 78 vjetëve më parë, kur një burrë i mirë me syze ia shpëtoi jetën vëllait të saj të vogël.

“Kush e shpëton një jetë të vetme, e shpëton gjithë botën.” – Fjalë e urtë hebreje, muslimane dhe e krishterë

Foto kryesore: Të gjitha fotografitë janë nga Koleksioni Privat i Raoul Teitelbaum, që iu dhurua Muzeut të Holokaustit në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. 

*Tatli – ‘ëmbël’ në turqisht

*Treni i humbur

Në prill 1945, vetëm disa ditë para çlirimit të kampit të përqëndrimit Bergen-Belsen në Gjermani, nazistët po nxitonin t’i zhduknin të burgosurit dhe provat sa të ishte e mundur. Tre trena të transportit u nisën nga kampi në periudhën 6-11 prill, secili me nga 2,500 të burgosur. Destinacioni i tyre ishte kampi i përqendrimit Theresienstadt në Çekosllovakinë e okupuar prej Gjermanisë.

Në fund, vetëm një tren arriti në kamp, pasi disa dhjetëra pasagjerë u vranë nga bombardimet ajrore të forcave të Aleatëve. Një tren i dytë, i cili më vonë u bë i njohur si “Treni i humbur”, udhëtoi për dy javë lart e poshtë ndërmjet fronteve armiqësore dhe ngeci në mes të një shkëmbimi zjarri ruso-gjerman. Në fund u ndal afër qytezës Troebitz në Gjermaninë lindore, ku të burgosurit u çliruan nga Ushtria e Kuqe.