Nga koha kur isha refugjate gjatë luftës si foshnjë katërmuajshe, sot nuk mbaj mend asgjë pos historive të nanës me të cilat jam rritë. Por, pasojat e luftës më kanë përcjellë tërë fëmijërinë, ashtu siç i kanë përcjellë edhe shumë moshatarë të mi. Në vend të përrallave, gjumi na zinte duke i dëgju të rriturit e familjes që flisnin për vështirësitë financiare me të cilat përballeshim çdo ditë. 

Në katunin ku jam rritë — që fill mbi krye, njashtu si rojë, kishte Malet e Moknës — koha me diell në mëngjes nuk të siguronte që në mesditë s’kish me pasë reshje shiu, as në muajt e verës verës. E në dimër nuk ka si të mos më kujtohen ato ditët e fundit të dhjetorit, të ftohtit e të cilit na shoqëronte gjatë kthimit nga shkolla e na i mbërthente gishtat e vegjël sa herë që hiqnim dorëzat për të nxjerrë vaktin tonë nga çanta, sapo kalonim oborrin e xhamisë së re të fshatit që njëkohësisht shënonte edhe daljen prej tij. 

Të thurura prej nanës, dorëzat e mia për nga ngjyra i përngjanin reçelit me të cilin lyeja copën e bukës që e merrja me vete në shkollë çdo ditë, siç bënin edhe shoqet e shokët e mi. Për disa të paktë ndër ne, familjarët e të cilëve jetonin jashtë vendit, në atë copë të bukës së përditshme kishte mish në vend të reçelit. 

***

Ishte bërë një dekadë prej që kishte përfundu lufta, e ne jetonim ende në bashkësi familjare. Në dhomën që e ndaja bashkë me prindërit, në dollapin e vjetër prej druri aty në qoshe pas një grumbulli rrobash, fshihej tërë pasuria ime. Një qese e bardhë e barnave, e mbushur plot bonbona të lirë. Bonbona të Bajramit.

Çdo festë, si karvan, bashkë me fëmijët e lagjes ua mësynim fshatrave përreth. Kilometra të tërë na prisnin me i përshku në këmbë gjatë atij shtegtimi për sheqerosje. Vatër më vatër, thirrjen “Me fat ju koftë Bajrami’’ e fillonim prej jashtë oborrit e nguteshim kush prej nesh po mbërrin së pari te dera e shtëpisë. 

Nuk kishte gëzim më të madh se kur dilte ndonjë i afërm i imi e më jepte më shumë bonbona se fëmijëve tjerë. Më mbërthente një ndjenjë e epërsisë karshi tyre, që zakonisht shprehej me një buzëqeshje të madhe dhe skuqje të fytyrës. Kjo e fundit jo pse kishte diçka prej së cilës duhej me më ardhë marre, por ngase deri në atë moment të vetmet gjëra që bënin dallimin mes meje e të tjerëve ishin rrobat: jo krejt kishim ble rroba të reja për festë. 

Aty-këtu, dilte dikush e na ofronte edhe ujë e ëmbëlsira. Vazhdonim te shtëpia tjetër, e pastaj te tjetra, derisa dielli niste me ikë — bashkë me të niseshim edhe ne, për me vazhdu njëjtë ditëve tjera, në fshatra të tjerë. 

Pasi kryhej festa e ktheheshim në shkollë, çdo ditë të lume kur binte zilja e pushimit të gjatë e nxënësit vraponin të zinin rend në shitoren pranë shkollës, unë ulesha te një dritare dhe e nxirrja prej çantës vaktin tim: dy bonbona të Bajramit. 

Meqë ishim rrëzë bjeshkëve, pamja prej dritares nuk kishte si të ishte më e mirë. E njëjta nuk vlen edhe për vaktin tim. Shpesh, kur zorrët fillonin të bënin zhurmë për arsye që natën e mbrëmshme nuk kisha ngrënë darkë sa duhet, detyrohesha që njërin bonbon me e nxjerrë para pushimit të gjatë, e tjetrin me e rujtë për më vonë. 

Secilën ditë, e njëjta rutinë. E me ikjen e ditëve, grumbulli i bonbonave në qesen time të bardhë të barnave zvogëlohej. Fillova edhe unë me e zvogëlu sasinë që e merrja me vete në shkollë: nga dy bonbona në një.

***

Sot, 21 vite pas luftës, ajo foshnja refugjate që është rritë duke e parë të bardhën e të zezën, po krijon vetë ylberin e saj. Botë me ngjyra meritojnë të kenë edhe fëmijët që në vend të shfletimit të librave i shohim tek mbledhin kanaçe, apo tek pastrojnë xhamat e veturave në kolonat që s’iu shihet fundi. Burimi i historive të tilla, për fat të keq, nuk duket se do të shterrojë së shpejti. 

Për vajzën që takoj herë pas here gjatë shëtitjeve në park, po e quaj Hana, libreza me pesëshe që e ka mbyllur në sirtar bashkë me ëndrrën për t’u bërë mjeke, është dëshmi që pabarazia mes shtresave të shoqërisë është aq e madhe sa edhe fort pak e trajtuar, të paktën prej atyre që kanë mekanizmat e edhe fuqinë për ta bërë atë. 

Ëndrra të mbetura në gjysmë si ajo e Hanës do të vazhdojë të ketë, madje do të shumëfishohen, nëse bazohemi në publikimet e fundit të Bankës Botërore mbi ndikimet e pandemisë COVID-19. Një simulim sugjeron se 57,000 deri në 148,000 njerëz në Kosovë mund të bien në varfëri, ndërsa klasa e mesme mund të tkurret me rreth 100,000 njerëz. Si rrjedhojë mund të rritet edhe numri i fëmijëve që ulen të uritur pranë dritareve e i shikojnë bashkëmoshatarët e tyre tek vrapojnë të zënë rend te shitorja pranë shkollës.

Unë këtë Bajram e bleva një qese të madhe me bonbona, ani pse e dija sigurt që thirrja e rregullt “Me fat ju koftë Bajrami’’ nuk ka me u dëgju, ashtu qysh nuk u dëgju as në Bajramin para tij. 

Gjatë një ecjeje nëpër fshat, pashë aty-këtu ndonjë 10-vjeçare (si unë atëbotë), ama fëmijë pak pashë. Lagjen time të vogël kurrë nuk e kisha parë më të qetë në ditë feste. Rrugicat e saj që janë mësu me u rrehë prej këmbëve të vogla e lëndina me ushtu prej urimeve të panumërta, këtë Bajram ishin thuajse të zbrazëta. 

Në shtëpinë e prindërve të mi, në dollapin e vjetër prej druri aty në qoshe pas një grumbulli rrobash, nuk fshihet më qesja e bardhë e barnave, e mbushur plot bonbona të lirë. Unë vazhdoj me i mbajtë ata në çantë e me i hangër kohë pas kohe, me ia kujtu vetes që muret e gjithçkaje që jam unë sot janë ndërtu mbi ata bonbona si themel. 

Fëmijët si unë dikur, sot janë ngado që e kthejmë kokën — madje shpesh janë cak i ngacmimeve për shkak të asaj që janë e asaj që nuk e kanë. Tregime si i imi ka shumëfish më shumë, e shumëherë më të dhimbshme. Tregime që s’duan asgjë më shumë se një vesh me i dëgju. 

Imazhi i ballinës: Arrita Katona / K2.0.