Banorët e kësaj pjese të Serbisë juglindore ― komunat e Bujanocit, Preshevës dhe Medvegjës ― nuk pajtohen me emrin e këtij rajoni të vogël. Disa e quajnë atë “Lugina e Preshevës”, të tjerët i referohen asaj si “Rajoni Pčinja”, një emërtim që nuk përfshin Medvegjën. Sidoqoftë, të gjithë bien dakord për një term, “lugina e urisë”,  duke përshkruar një zonë thellësisht të ndarë në të gjitha bazat, përveç varfërisë ekonomike.

Shqiptarët dhe serbët, dhe të tjerët që jetojnë në pjesën e Serbisë që kufizohet me Kosovën dhe Maqedoninë e Veriut, pajtohen se nuk ka të ardhme atje, ndërsa e tashmja varet nga diaspora. Që do të thotë, nga fondet të cilat ata që janë larguar i dërgojnë në shtëpi për familjet e tyre dhe nga ato që shpenzon diaspora kthehen për pushimet vjetore në shtëpi.

Banorët e luginës e panë se sa shumë mbështeten te diaspora kur kufijtë u mbyllën për shkak të pandemisë. Sidoqoftë, as mbyllja dhe as frika nga sëmundja nuk ishin të mjaftueshme për t’i bashkuar këta njerëz që jetojnë dhe vdesin urie së bashku.

Ndarja është e dukshme në kafene, në rrugë, shkolla dhe media. Ndarja është aq e thellë sa njerëzit nuk hezitojnë të thonë se ata jetojnë pranë njëri-tjetrit, por jo me njëri-tjetrin.

Një jetë e tillë do të thotë që pavarësisht se janë fqinjë tekstualisht, të rinjtë serbë dhe shqiptarë kanë hequr dorë në masë të madhe nga të folurit e gjuhëve të njëri-tjetrit; shumica mbështeten në gjuhën angleze për të komunikuar përtej vijave etnike. Është pothuajse e pamundur të gjesh serbë që flasin shqip, dhe gjithnjë e më rrallë të gjesh shqiptarë që flasin serbisht, veçanërisht në mesin e të rinjve që ndjekin shkolla të ndara.

Ajo që është e përbashkët për të dy palët, megjithatë, janë ëndrrat. Të dy grupet ëndërrojnë të vazhdojnë jetën e tyre larg luginës.

Njëkohësisht, duket sikur politikanët janë injorantë ndaj kësaj.

Premtime dhe plane në letër

Para heqjes së regjimit të vizave për Serbinë, ky vend ishte ndër katër vendet e para për sa i përket azilkërkuesve në BE, menjëherë pas Afganistanit, Rusisë dhe Irakut. Kryesisht, këta ishin njerëz nga jugu i Serbisë, përfshirë komunat e Preshevës, Bujanocit dhe Medvegjës.

Sipas të dhënave ekzistuese të pakta, më pak se 70,000 njerëz jetojnë në këtë pjesë të Serbisë. Shumica janë shqiptarë, edhe pse nuk ka të dhëna të besueshme për numrin e banorëve dhe as përbërjen etnike të popullsisë. Regjistrimi i fundit ― i bojkotuar nga shqiptarët ― u mbajt në vitin 2011. Një nga arsyet e bojkotit qëndron në pretendimet e udhëheqësve politikë se regjistrimi i mëparshëm, i vitit 2002, nuk ishte i besueshëm dhe se nuk pasqyronte përbërjen aktuale etnike të popullsisë që jeton atje.

Meqenëse nuk dihet se sa njerëz jetojnë në këtë zonë, është e vështirë të thuhet se sa janë larguar gjatë viteve të mëparshme. Sidoqoftë, në rrugë vërehet se sa pak njerëz ka.

Nga ana tjetër, arsyet e largimit janë të shumta. Një nga gjërat kryesore që ka prekur banorët e të gjitha komunave në këtë pjesë të Serbisë për shumë vite është papunësia, e cila ― siç ka ndodhur në të gjithë vendin ― është rritur gjatë pandemisë. Por përsëri, nuk ka të dhëna të besueshme mbi shkallën e papunësisë.

Përderisa qeveria në Beograd pohon se asgjë dramatike nuk po ndodh në fushën e papunësisë në atë pjesë të Serbisë, sektori i OJQ -ve është shumë skeptik. Ardita Sinani, kryetare e Preshevës, pohon se shkalla e papunësisë vetëm në këtë komunë arrin rreth deri në 70%.

Për dekada me radhë, banorët e tri komunave kanë dëgjuar premtime se situata do të përmirësohet. Ata shohin sesi politikanët po nënshkruajnë marrëveshje pas marrëveshje, plan pas plani, por jeta e tyre mbetet e paprekur.

Në Preshevë ndonjëherë duket se koha është ndalur, ndërsa qytetarët po mundohen të vazhdojnë të lëvizin me jetën e tyre. Foto: Dejan Kožul.

Në 20 vitet e fundit, u nënshkruan tri marrëveshje. E para ishte në vitin 2000 kur u krijua Trupi Koordinues i Qeverisë së Serbisë për tri komunat. Zyra e tyre kryesore është në Beograd, dhe me zyre në Preshevë dhe Bujanoc. Siç thuhet në uebfaqen e institucionit, qëllimi themelor është të punohet në çështjet e arsimit, temat sociale, zhvillimin ekonomik dhe forcimin e shoqërisë civile. Trupi është aktiv deri më sot, por është e vështirë t’i shquash të gjitha aktivitetet e tyre thjesht duke u bazuar në burimet zyrtare.

Marrëveshja Končulj, e nënshkruar në vitin 2001, ishte marrëveshja e parë që lidhej me këtë pjesë të Serbisë. Marrëveshja i dha fund konflikteve që u përhapën nga Kosova, me përfaqësues politikë nga shqiptarët vendas, Serbia dhe Kosova që u zotuan për demilitarizim.

Gjatë të njëjtit vit, u nënshkrua “Plani dhe programi për zgjidhjen e krizës në komunat Bujanoc, Preshevë dhe Medvegjë”. Gjithashtu njihet si “Plani i Čović“, duke iu referuar Nebojša Čović, ish zëvendëskryeministrit dhe kreut të Trupit Koordinues për jugun e Serbisë. Plani përfshinte një klauzolë për “integrimin e shqiptarëve”. Afati për përmbushjen e Planit përfundoi në vitin 2004.

Një marrëveshje tjetër pasoi në vitin 2009. E quajtur “Marrëveshja mbi parimet për rindërtimin e Trupit Koordinues për komunat e Preshevës, Bujanocit dhe Medvegjës”, kjo marrëveshje i referohej asaj të mëparshmes dhe supozohej të kishte krijuar kushte për lejimin e të gjitha komuniteteve për t’i “shprehur, ruajtur dhe zhvilluar identitetet e tyre” dhe për të qenë garantues për “përfshirjen e komunitetit shqiptar në institucionet shtetërore”.

Përsëri, pak është bërë për të zbatuar atë që është rënë dakord, ndërsa kushtet e përmendura në marrëveshje ende nuk janë arritur.

Në qershor të vitit 2013, Qeveria e Republikës së Serbisë, e udhëhequr nga Partia Progresive Serbe dhe Aleksandar Vučić, miratoi “Planin e Shtatë Pikave“, e cila ishte kryesisht e njëjtë me marrëveshjet e mëparshme.

Ndihma nga jashtë

Ragmi Mustafa, president i Këshillit Kombëtar Shqiptar (KKSH), thotë se shqiptarët në luginë kishin shpresa të mëdha për garancitë e komunitetit ndërkombëtar për arritjen e të drejtave të tyre, por ai mendon se realisht pak ndihmë ka ardhur. Mustafa thotë se Serbia nuk ka vullnet politik për të ndryshuar situatën në terren në këtë pjesë të vendit ― dhe kjo reflektohet në legjislacionin ekzistues.

“Qeveria e Republikës së Serbisë nuk tregon vullnet apo gatishmëri politike për integrimin e shqiptarëve të Luginës së Preshevës, si dhe asnjë reformë serioze të kornizave kushtetuese dhe ligjore, e cila do të përmirësonte statusin e pakicave në Serbi, veçanërisht atë të shqiptarëve”, tha Mustafa.

Të rinjtë në Bujanoc dhe komunat tjera në luginë, po përpiqen të gjejnë një mënyrë për të qëndruar dhe mbijetuar. Photo: Dejan Kožul.

Përfaqësuesit shqiptarë në qeveri janë përpjekur të bëjnë ndryshime në kuadrin ligjor. Njëri prej tyre, Shaip Kamberi, president i grupit parlamentar United Valley-SDA (Lugina e Bashkuar) në parlamentin kombëtar serb, dhe përfaqësuesi kryesor për shqiptarët që jetojnë në Serbi, vendosi të flasë këtë vit për, siç thotë ai, reformën e nevojshme të kushtetutës dhe kuadrin ligjor, duke i lidhur ato me kërkesat e BE-së për reformën në drejtësi.

Reagimet nga Beogradi ishin negative, dhe ai shpejt e gjeti veten në shënjestër të mediave pro-qeveritare dhe vetë presidentit Aleksandar Vučić, i cili e përshkroi ndërhyrjen e Kamberit si avokim për një “Kosovë të pavarur” dhe shkëputjen e Luginës së Preshevës. “Ai gjithashtu mendon se Serbia më e mirë do të ishte ajo pa Preshevë, Bujanoc dhe Medvegjë, një Serbi pa Kosovën”, tha Vuçiç, duke e përshkruar Kamberin.

Kamberi e mohoi këtë në faqen e tij personale në Facebook. Ai shkroi se “nuk ka problem me serbët”, por se nuk pajtohet me politikat e Vučić, duke shtuar se ai është i përkushtuar ndaj një Serbia demokratike.

Duke folur për K2.0, Kamberi tha se qëllimi i tij ishte të “shkurtonte procedurat për ndryshimin e Kushtetutës”.

Kamberi dhe udhëheqësit e tjerë politikë shqiptarë nga lugina presin që statusi i kësaj pjese të Serbisë të lidhet me fazat përfundimtare të dialogut mes Kosovës dhe Serbisë që ka vazhduar që nga viti 2011 nën monitorimin e BE-së.

Mustafa e sheh zgjidhjen e statusit të kësaj pjese të Serbisë si “garanci për paqen e qëndrueshme”. Megjithatë, ai thekson se është e qartë për të gjithë se qëndrimet e të dy palëve janë diametralisht të kundërta.

Ljiljana Stojanović, redaktorja e Jugpress.com, një agjenci e themeluar nga OJQ Qendra për Demokraci dhe Zhvillim të Jugut të Serbisë, është kategorike në deklarimin se një marrëveshje është e nevojshme, por që nuk mund të bëhet fjalë për shkëmbimin e territoreve, për të cilat ndonjëherë diskutohet në publik.

“Dhënia dhe marrja e territoreve të huaja është e ndaluar, dhe ky është fakt”, tha Stojanović, duke theksuar qëndrimin që kohët e fundit është mbajtur edhe nga përfaqësuesit e bashkësisë ndërkombëtare.

Marrëveshja për të cilën të gjithë shpresojnë 

Midis marrëveshjeve dhe negociatave, tha Stojanović, nuk i është dhënë hapësirë interesave ose nevojave reale të njerëzve. Ajo kujton ekzistencën e Trupit Koordinues, por thotë se aktivitetet e tyre nuk janë të dukshme në terren.

“Nëse dikush vërtet dëshiron që ato komuna të jenë pjesë e Serbisë, atëherë ata duhet të flasin me njerëzit”, theksoi Stojanović. “Ky është hapi i parë i rëndësishëm. Kjo është arsyeja pse u krijua Trupi Koordinues, por është sikur të mos ekzistojë sepse është praktikisht i padukshëm në terren”.

Ajo tha se mendon se qëndrimi aktual i Beogradit është të “shtyjë me vetëdije luginën nën juridiksionin e Prishtinës”. Si dëshmi për këtë, ajo përmendi mungesën e ndihmës së ofruar për këtë rajon pas përmbytjeve në verën e vitit 2020 dhe janarin e vitit 2021.

“Nëse kryeqyteti, ku ndodhet qeveria e Serbisë, nuk tregon ndonjë interes, as nuk dërgon ndihmë në zonat e përmbytura në Bujanoc, edhe pse përmbytja ndodhi vitin e kaluar, por ndihma arrin nga Kosova dhe Shqipëria në ndërkohë, çfarë po bëni?” pyeti Stojanović.

Si Prishtina ashtu edhe Tirana kanë dërguar ndihmë në luginë, në vlerë prej më shumë se 100,000 euro. Në të njëjtën kohë, Beogradi vendosi të ndajë fonde përmes Trupit Koordinues vetëm për familjet individuale ― 130 familje aplikuan dhe morën fonde ― në shumën maksimale prej 1.000 euro.

Sidoqoftë, Kamberi pohon se Prishtina është “e ndrojtur” në ofrimin e ndihmës për këtë rajon, duke shtuar se nuk mjafton të veprohet në “situata ad hoc”, duke iu referuar përmbytjeve. Ai është kategorik në kërkesën që shqiptarët në këtë pjesë të Serbisë po kërkojnë të krijohet një program në Prishtinë në dobi të zonës.

Që ndihma të jetë më e prekshme, ata përsërisin se duhet të arrihet një marrëveshje midis Beogradit dhe Prishtinës.

Që nga viti 2016, shumë vendas në këtë pjesë të harruar të Serbisë mund të gjejnë punë vetëm në kampet e emigrantëve që krijoi BE. Foto: Dejan Kožul.

“Fillimi i ri i negociatave nuk duket premtues, por njerëzit në Serbinë jugore nuk po e humbasin shpresën”, tha Kamberi, duke paralajmëruar se ka pak shpresë se një zgjidhje do të arrihet para zgjedhjeve të planifikuara për vitin e ardhshëm.

E vetmja gjë ku bien dakord të gjithë me të cilët K2.0 bisedoi në luginë është se popullsia është peng i marrëdhënieve midis Serbisë dhe Kosovës.

Ljiljana Stojanović vëren se gjatë viteve të fundit, nuk është folur për bashkësi të ndryshme që jetojnë së bashku, edhe pse ato janë të lidhura me të njëjtat probleme. Në vend të kësaj, Stojanović tha se diskursi publik është i mbushur me frikën e njerëzve nga njerëzit e tjerë, “gjë që çon në idenë se nuk është shumë e këshillueshme të flasësh me njerëz të një kombi tjetër ose të shihesh me ta”.

“Njerëzit nga të dy komunitetet reagojnë në mënyrë identike, kanë të njëjtat probleme ―  si do të mbijetojnë dhe si mund të mbeten fëmijët e tyre në vendin ku kanë lindur”, përfundoi ajo.

Gardhe dhe kampe

Në këtë tokë kufitare ― e cila për shumë vendas ndjehet si tokë e askujt ― autoritetet me bazë në Beograd, me mbështetjen e BE-së, hapën kampe në vitin 2016 për emigrantët që kalonin rrugën ballkanike.

Përveç kampeve, Komuna e Preshevës, më saktë, fshati Miratovac, në kufi me Maqedoninë e Veriut, u bë vendi ku po ngrihej një gardh, qëllimi i të cilit ishte t’i ndalonte emigrantët të lëviznin më tej përgjatë kësaj rruge.

Sipas disa mediave, gardhi u ngrit me fondet e BE-së, megjithëse nuk ka asnjë konfirmim zyrtar të pretendimeve të tilla. Gardhi u ndërtua në tokën e blerë nga vendasit.

Në dokumentet zyrtare të qeverisë, thuhet se qëllimi i ngritjes së gardhit ishte të kufizonte kalimin e mundshëm masiv të kufirit “për hir të parandalimit të përhapjes së koronavirusit”. Deri më sot, publiku në rajon dhe luginë ka pak njohuri për këtë çështje.

Plani ishte të ngrihej një gardh përgjatë gjithë kufirit me Maqedoninë e Veriut, rreth 150 kilometra, por zbatimi i projektit nuk po shkon aq mirë siç pritej. Gardhi është i dukshëm vetëm në zonën afër pikës kufitare.

Qindra mijëra euro u investuan në ngritjen e gardhit pranë kufirit në Miratovac për t’i ndaluar emigrantët, vështirë se është shpenzuar një dinar për t’i përmirësuar kushtet e jetesës në fshat. Foto: Dejan Kožul.

Kampi në Preshevë mund të strehojë rreth 1,000 njerëz dhe është kamp i stilit të mbyllur, që do të thotë se njerëzit mund të dalin jashtë vetëm me leje për një kohë të kufizuar gjatë një dite. Ndodhet në një ish-fabrikë cigaresh që u rinovua me paratë e donatorëve ndërkombëtarë. Kampi është nën juridiksionin e Komisariatit për Refugjatët e Serbisë dhe infrastruktura atje siguron vende pune për një numër të konsiderueshëm njerëzish nga zona.

E njëjta vlen edhe për një kamp në Bujanoc, i cili ka një kapacitet prej rreth 200 personash.

Autoritetet serbe shpesh dërgojnë emigrantë të gjetur në vende të tjera në Serbi në kampin në Preshevë, kundër vullnetit të tyre. Kjo përfshin njerëzit e kapur në Beograd ose afër kufijve të Hungarisë dhe Kroacisë.

Sidoqoftë, as të rinjtë vendas, as njerëzit që banojnë në dy kampet, nuk e kanë ndërmend të qëndrojnë në luginë, e bile as në rajon.

Imazhi i ballinës: Dejan Kožul