“Ende mund të gjejmë lumturi atje. Por më dhemb aq shumë… Më dhemb që kemi potencial të madh dhe as e kemi ndërmend ta përdorim. Prandaj po largohem”.

Këto janë fjalët që Miloš Smolović shqipton në skenë në fillim të versionit malazez të shfaqjes “Antigona 2.0 Méditerranée“, një tragjedi moderne e migrimit dhe jetës së të rinjve në këtë vend të vogël. Smolović, së bashku me bashkëmoshatarët e tij nga shkolla e mesme “Petar I Petrović Njegoš” në Danilovgrad, shkroi skenarin për shfaqjen, duke treguar historitë e tyre dhe luftën e përditshme.

Mësuesi i tyre i letërsisë Miroslav Miniç nisi projektin i cili, së bashku me shfaqjen, përfshin një film dokumentar dhe një manual për mësuesit nën titullin “Antigona 2.0 Méditerranée”. Për një moment, projekti kaloi kufijtë, duke përfshirë rreth 80 njerëz, kryesisht studentë, nga Algjeria, Maroku, Spanja dhe Mali i Zi.

Përpjekja u frymëzua nga drama e Sofokliut “Antigona”, por studentët i dhanë një kthesë të re.

“Antigona ka qenë gjithmonë një simbol i mosbindjes civile”, tha Minić, duke shpjeguar motivin prapa projektit. “Ajo është një personazh letrar që frymëzon hapur konflikt midis fuqisë politike dhe kritereve etike, jetës publike dhe private, burrave dhe grave, ligjit dhe moralit”.

Posteri i shfaqjes u dizajnua nga një prej pjesëmarrësve, Irena Kandi.

Dialogu mesdhetar

Antigona, një tragjedi greke e shekullit të V-të para Krishtit e shkruar nga Sofokliu, ndjek personazhin me të njëjtin emër, gjersa ajo kundërshton rregullat e mbretit të ri tiran të Tebës, mbretit Kreon, në mënyrë që t’i japë vëllait të saj të vdekur një varrim të denjë.

Mbreti i zemëruar Creon e dënon atë me vdekje për mosbindjen e saj, por Antigona kryen vetëvrasje para ekzekutimit. Djali i Kreonit, i shkatërruar nga vdekja e Antigonës së tij të dashur, vret veten, dhe më pastaj edhe gruaja e Kreonit. Me këmbënguljen e saj për t’i ndjekur ligjet hyjnore mbi ligjet e korruptuara të njeriut, Antigona sjell shkatërrimin e familjes së tiranit. Figura qëndrore e shfaqjes ka shërbyer për mijëra vite si një shembull poetik i luftës për atë që është e drejtë.

Ashtu si Antigona, të rinjtë sot duhet ta mbajnë barrën që u kanë vënë brezat e vjetër. Të ballafaquar me pengesa të shumta, shumë do të vendosin t’i lënë shtëpitë e tyre dhe të bëhen emigrantë, shpesh pa dëshirë. Migrimi i tyre ndryshon familjet e tyre, por prek gjithashtu tërë shoqërinë. Shumë njerëz, si aktorët në Podgoricë, e shohin këtë si një tragjedi.

Skena e Podgoricës shfaqi pesë të rinj. Në skenë, secili mban një valixhe plot me bagazh të paketuar për ta nga brezi i vjetër. Këto valixhe bëhen simbol i problemeve dhe barrës së jetës së përditshme në shoqërinë ku rriten dhe jetojnë. Por në këto valixhe, të rinjtë gjithashtu arrijnë t’i vendosin shpresat e tyre.

Të gjithë pjesëmarrësit treguan historitë personale. Filip Ćuković tha se të gjithë pjesëmarrësit ishin njohur me njëri-tjetrin para shfaqjes, pasi që ndiqnin të njëjtën shkollë. “Por ishte një njohje minimale, vetëm shkëmbim i përshëndetjeve. Por, sapo filluam të hapeshim me njëri tjetrin, kuptuam se sado të ndryshëm që jemi nga njëri-tjetri, jemi të njëjtë në një kuptim, sepse të gjithë mbartim njëlloj barre, lloje të ndryshme, dhe barra e askujt nuk është më e rëndë se e tjetrit”, tha Ćuković.

Ideja për shfaqjen doli vitin e kaluar në Podgoricë në punëtoritë ku një grup studentësh të shkollave të mesme dhe studentë të universitetit ndanë historitë personale dhe bashkërisht shkruan një skenar.

Sipas Minić, grupi mori një shtytje të madhe të energjisë pasi mori çmimin për skenarin më të mirë origjinal dramatik në një konkurs teatri të shkollës së mesme të mbështetur nga Ministria e Arsimit e Malit të Zi.

Pjesëmarrësit e shfaqjes malazeze “TERET – Antigona 2.0 Méditerranée”. Miroslav Minić, Filip Ćuković, Nikolina Dobre, Vasilije Marunović, Miloš Smolović, Anja Janković, dhe Petar Drljević. Foto: Arkivi i Una Jovovi.

Por pandemia do të bëhej pengesë e rëndë për ta. Orët mësimore online pasuan, dhe provat u zhvendosën nga skena dhe klasa në Zoom.

Pavarësisht gjithçkaje, shfaqja e parë u dha fizikisht në shtator të vitit 2020 në Podgoricë, në Festivalin e Teatrit Alternativ Ndërkombëtar.

Këtë vit, projekti u përhap në qytetet në Spanjë (Valencia), Marok (Nador, Asilah dhe Rabat) dhe Algjeri (Oran). Shfaqja po përgatitej edhe për në Bejrut, Liban, por një krizë kombëtare vitin e kaluar e pengoi punën e mëtejshme të pjesëmarrësve.

“Deshëm që teatri të përdoret si mjet dialogu mes të rinjve mesdhetarë, në bazën e një klasiku universal”, tha Minić rreth idesë së tij fillestare, të cilës mësuesja spanjolle Maria Kolomer Pache iu bashkua më vonë.

Me mbështetjen e Fondacionit të Asamblesë së Qytetarëve të Mesdheut (FACM), ishin në gjendje ta shtrinin projektin në vendet e tjera të Mesdheut dhe të përfshinin më shumë të rinj.

Sfida të shumta

Në Podgoricë studentët u angazhuan në një grup leximi të veprës klasike të Sofokliut dhe e interpretuan tekstin së bashku përmes prizmit të jetës së tyre të përditshme.

“U kërkova studentëve të flasin për përvojat e tyre personale, të diskutojnë hapur për padrejtësinë, shtypjen e lirisë, dhunën mes bashkëmoshatarëve, pabarazinë gjinore dhe plagët e tjera moderne”, tha Minić, “por edhe për problemet që janë më të rëndësishme për ta, të cilat neve, njerëzve të moshuar, mund të na duket të parëndësishme”

Asgjë nuk mund ta ndalonte projektin. Takimet, bisedat dhe përgatitjet për shfaqjen u zhvilluan në parqe. Foto: arkivi i Miroslav Miniqit.

Esma Kučukalić, nga FACM, thotë se i gjithë projekti përfaqëson një pasqyrim të realitetit aktual në Mesdhe.

“Jemi dëshmitarë të asaj që po ndodh në Mesdhe: vështirësitë e pjesëmarrësve të rinj në Algjeri për ta vazhduar punën e tyre për shkak të situatës në vend, apo si Maroku, ku pjesëmarrësit interpretuan Antigonën në dialektet e tyre lokale, që është ndoshta hera e parë që vepra e Sofokliut u përkthye në ato gjuhë”, tha Kučukalić.

Vasilije Marunović, një nga pjesëmarrëset, thotë se gjatë krijimit të shfaqjes, pjesëmarrësit kishin shprehur vazhdimisht qëndrime të ndryshme. “Por ky është qëllimi, gjetja e një zgjidhjeje të përbashkët. Mund të themi se u hapën disa tema që duheshin trajtuar në diskursin tonë publik shumë kohë më parë”, tha ai.

Filip Ćuković nuk hezitoi ta tregojë historinë e tij personale, me qëllimin për të përçuar një mesazh tek të rinjtë që nuk ndihen të pranuar se nuk janë vetëm në luftën e tyre. “Sa më shumë që diskutojmë për problemet, aq më shpejt do të arrijmë një zgjidhje”, tha Ćuković.

Një tjetër pjesëmarrëse, Nikolina Dobre, tha se mori guxim që të fliste për problemet që vëren përreth, të cilat janë shumë.

“Asnjëri nuk është i pazgjidhshëm, por shumica janë mjaft të komplikuara dhe, për t’u zgjidhur, kërkojnë mirëkuptim dhe përpjekje të përbashkët të tërë komunitetit”, tha Dobre, duke shtuar se ajo dhe kolegët e saj mësuan se është e nevojshme t’i “edukojmë të rinjtë, riedukojmë të moshuarit dhe të jemi gjithmonë të hapur për diskutim dhe korrigjim të paragjykimeve të ngulitura”.

Takime në Zoom

Projekti, me shfaqjet e tij të shumta që luheshin në qytete dhe vende të ndryshme në të njëjtën kohë, u ndihmoi pjesëmarrësve të krijonin lidhje që shtriheshin përtej detit.

“I dhamë forcë njëri -tjetrit”, tha Minić. “Po flas për të gjitha vendet, bisedat tona në Zoom dhe bashkëpunimin tonë. Dhe e mbaj mend procesin si pjesë e një dëshire të madhe për ta ndryshuar veten dhe botën, për t’u lidhur me njëri-tjetrin dhe për t’u bërë një zë i vetëm, unik, i Antigonës, zërit të Mesdheut”.

Për Nikolina Dobre, bashkëpunimi me bashkëmoshatarët e saj nga vendet e tjera ishte një pjesë e rëndësishme e procesit gjatë dy viteve të fundit.

“Patëm rast që të komunikojmë drejtpërdrejt me të rinjtë nga Algjeria, Oran, Valencia dhe për t’i mësuar jo vetëm problemet me të cilat përballen, por për t’i parë përmirësimet e tyre dhe për ta krahasuar procesin e tyre të punës me tonin”, tha Dobre.

Për shkak të pandemisë, provat u zhvilluan në Zoom. Foto: arkivi i Miroslav Miniqit

As pandemia dhe as distanca gjeografike nuk mundi ta ndalte projektin. Rezultati mund të shihet në skenat e pesë vendeve mesdhetare ku Antigone 2.0 është shfaqur.

“Mendoj se askush nuk priste që kjo të realizohej”, tha Minić.

I gjithë ekpi tani shpreson që së shpejti të jetë në gjendje t’ia paraqesë të gjithë rajonit atë që ka bërë në Podgoricë. Për shkak të kufizimeve epidemiologjike, shfaqjet janë ende të pasigurta, por ka të ngjarë që ekipi së shpejti të ngjitet në skenën e Fakultetit të Arteve Dramatike në Cetinje, ku do të performojë para studentëve.

Paralelisht me shfaqjen, një dokumentar rreth projektit teatral pan-mesdhetar u shfaq në Podgoricë, dhe më pas në Valencia, Nador, Asilah, Oran dhe Rabat. Së shpejti do të bëhet e disponueshme për një audiencë më të gjerë në festivalet mesdhetare, të tilla si Mostra Viva del Mediterrani dhe Festivali Ndërkombëtar i Filmit Dokumentar UnderhillFest, i cili duhet të zhvillohet midis 22 dhe 30 shtatorit.

Minić dhe Kolomer gjithashtu përpiluan një manual për qasjen pedagogjike që ata përdorën gjatë punës për shfaqje. Ai u botua në pesë gjuhë, atë spanjolle, katalane, arabe, malazeze dhe frënge. “Manuali doli si produkt i sinergjisë sonë, me dëshirën për ta bërë më të lehtë për të gjithë koordinatorët, profesorët, regjisorët e filmave dhe studentët ta paraqesin jetën e tyre në një shfaqje”, tha Minić.

Në pjesën origjinale, Antigone thotë: “Unë kam lindur për t’u bashkuar me dashurinë, jo urrejtjen — kjo është natyra ime”. Si pjesë e pesë shfaqjeve të krijuara në kuadër të këtij projekti, asnjë aktor i vetëm nuk i thotë këto fjalë, por Miniç tha, “Ne të gjithë po e jetojmë atë, dhe nuk ishte e vështirë që ta kuptonim njëri-tjetrin pavarësisht kilometrave që na ndanin. Ishim të lidhur nga dallimet tona, por kishim një ide të vetme, duam ta ndryshojmë botën duke ndryshuar veten”.

“E ardhmja më e mirë për të cilën shpresojmë është e përbashkët, kështu që përpjekja duhet gjithashtu të jetë e përbashkët”, tha Nikolina Dobre.

Imazhi i ballinës: Arkivi i Una Jovović.

Ky artikull është prodhuar me mbështetjen financiare të “Balkan Trust for Democracy”, projekt i Fondit Gjerman Marshall të Shteteve të Bashkuara dhe Ambasadës Mbretërore Norvegjeze në Beograd. Opinionet e shprehura në këtë artikull nuk paraqesin domosdoshmërisht ato të Ambasadës Mbretërore Norvegjeze në Beograd, Balkan Trust for Democracy, Fondit Gjerman Marshall të Shteteve të Bashkuara, apo partnerëve.