Në vitin 1991 veçse ishte bërë e qartë se regjimit komunist në Shqipëri po i vinte fundit. Gjatë atij viti po liroheshin edhe të burgosurit e fundit politikë të regjimit dikatorial të Enver Hoxhës. Në mesin e tyre ishte edhe Fatos Lubonja, i cili ishte burgosur në moshën 23-vjeçare së bashku me disa familjarë të tij dhe kishte qëndruar për 17 vjet në burg.

Me ta fituar lirinë, Lubonja u angazhua si sekretar i përgjithshëm në Komitetin Shqiptar të Helsinkut deri në vitin 1993, organizatë që merret me mbrojtjen e të drejtave të njeriut. Një vit më pas ai themeloi revistën  “Përpjekja”, botimi i së cilës vazhdon edhe sot.

Për Lubonjën, shkrimi ishte një ndër mënyrat që e kishte shpëtuar nga shkatërrimi në burg, sipas tij: “vinte natyrshëm si nevojë dhe detyrë për të përcjellë dëshmi të atij realiteti të errët.” Nga ato shkrime më 1994 botoi “Ploja e mbrame’’, të cilën e kishte shkruar në letra të duhanit gjatë kohës sa ishte në burg.

I angazhuar në jetën publike qysh prej viteve të ‘90-a, shkrimi vazhdon ta përcjellë edhe sot, ku mbetet një ndër figurat më të njohura të publicistikës shqiptare. I njohur për qëndrimet e tij humaniste, Lubonja është kundërshtar i hapur i nacionalizmit. Aktiviteti i tij publik e ka përplasur me të gjitha partitë politike në Shqipëri dhe kundërshtia e tij ndaj nacionalizmit e ka futur në konfrontim edhe me liderët politikë kosovarë.   

Edhe pse është pjesë mediave në së paku 20 vitet e fundit, Lubonja është një ndër kritikuesit zakonshëm të saj. Ai i sheh ato si një prej pushteteve fajtore për gjendjen në të cilën gjendet Shqipëria.

K2.0 ka realizuar një bisedë me Lubonjën, e cila kishte për fokus rolin e intelektualëve, nacionalizmin, “fashizmin ekonomik”, mendimin e veprimin kritik, e të tjera.

Fotografia: Atdhe Mulla / K2.0.

K2.0: Çka është intelektuali për ju, dhe çfarë besoni se duhet të jetë roli i tij në shoqëri?

Fatos Lubonja: Ka një përkufizim për intelektualin që e dallon nga profesionisti. Në atë se, sa kohë që ne jemi në profesionin tonë qoftë si shkrimtarë, shkencëtarë, apo mësidhënës jemi në profesion. Bëhemi intelektualë kur dalim në publik, flasim për publikën. Merret shembulli i Ajnshtanjit – sa kohë që merrej me studimet e tij shkencore quhej shkencëtar, por intelektual është kur doli dhe foli për çështje të ndryshme, për shembulll kundër luftës bërthamore.

Kjo vjen qysh nga historia e intelektualëve francezë, si [shkrimtari] Emil Zola e të tjerë, që folën për çështjen Dreyfus. Ajo quhet si klasikja, kur u grumbulluan këta shkrimtarë dhe figura të njohura dhe dolën në mbrojtje të Alfred Dreyfus-it [ushtarak francez me prejardhje hebreje, i akuzuar në fund të shek. XIX si bashkëpunëtor i gjermanëve].

Tekefundit, ky përkufizimi që thamë nuk është se thotë gjithçka. Unë e kam të vështirë të vë një vijë ndarëse midis intelektualit, njeriut a qytetarit. Por në qoftë se do t’i jepnim një lloj atributi këtij njeriu që ka më shumë instrumente intelektuale, kulturë e dije, ndjeshmëri, atëherë mund të jesh më kërkues prej tij. Mund të jesh më kërkues sa i përket ndjeshmërisë, sa i përket ndjenjës së drejtësisë apo aftësisë për tu indinjuar nga e keqja. Por, ndoshta edhe guximi për t’i thënë fjalët, sepse edhe guximi i intelektualit duhet të jetë më i madh sepse duhet të dalë përtej vetvetes e në emër të interesit publik. E kjo kërkon guxim dhe jo atë egoizmin e njeriut që strehohet në interesin e tij.

Por njëkohësisht, besoj se është edhe vizioni i botës që duhet të japë, duhet të ndikojë më shumë se të tjerë për t’i dhënë një lloj drejtimi botës. Ashtu sikurse edhe duhet të luftojë më shumë për moralin. Për s’mund të thuash që këto s’duhet t’i ketë çdo njeri. Por këto mund t’ia kërkosh intelektualit me më pretendim.      

E përmendet ndjeshmërinë, indinjatën, vizionin për botën e guximin si atribute të intelektualit. Në kontekstin e sotëm të globalizmit, dhe njësimin e tij me parullën ‘‘çdo gjë shitet dhe blihet’’, cili po mbetet roli i intelektuali?           

Thashë edhe diçka tjetër si atribut e që është kryesor: Intelektuali ka edhe detyrë që të punojë për diturimin e njerëzve. Drejtoj një revistë që moton kryesore e ka ‘‘bëhu i ditur që të jesh i lirë’’, një thënie latine. Qëllimi i saj [revistës] është futja e frymës kritike në kulturën shqiptare. Aftësia për të dyshuar, për të parë në mënyrë kritike një realitet të caktuar, një kulturë dominante, një idelogji të caktuar pushteti.

Sa i përketë pyetjes se çka duhet ta karakterizojë një intelektual ndaj fenomeneve të tilla, si globalizimi – i cili është “mainstream” sot – është pikërisht aftësia dhe detyra për ta parë atë në mënyrë kritike. Problemet që nxjerr për t’i parë në mënyrë kritike e për t’i vënë në dukje ato, si dhe për të sugjeruar alternativa për përmirësim, për ndryshim apo kundërvënie. Ajo parulla s’ka të bëjë fare me intelektualin sepse detyra e parë e tij është që të mos blihet, në kuptimin që mendimin e tij të mos e vëjë në shërbim të një pushteti, por të ketë mendim të lirë e në shërbim të publikës.

Përmendët kulturën dominate dhe në anën tjetër intelekatualin që është dikush që mendon, beson e jeton ndryshe prej normave dominuese të shoqërisë. Cila është qasja e shoqërive kosovare e shqiptare ndaj intelektualit?

Përgjithësisht, shoqëria jonë ka qenë dhe ka mbetur një shoqëri e konformizmit të madh me ‘‘mainstrem-in’’. Ne vijmë nga kultura e asaj që nga regjimi i Enver Hoxhës quhej ‘‘inteligjenca popullore’’, që ka një tjetër qasje ndaj intelektualit ashtu siç e përcaktuam më lart sepse e shikonte atë [intelektualin] si levë të pushtetit. Në një vizion që komunizmi kishte krijuar për botën, ‘inteligjenca popullore’’ nuk ishte ajo që i bënte kritikën, por ajo vinte në shërbim inteligjencën e vet për realizimin e këtij vizioni – pra, ishte e shkrirë me partinë.

Ky është një kuptim teorik i cili edhe mund të pranohet si mënyrë e ndryshimit të botës. Të paktën në kohën e fillimit kur kanë lindur partitë komuniste, intelektualët kanë qenë figura që besonin dhe bashkoheshin tek partia, sakrifikonin etj. Por në një kuptim më banal, kjo e redukton intelektualin në shërbëtor të pushtetit dhe njeri që përfiton nga pushteti. Në vend që t’i bëjë kritikën pushtetit, ai i shërben atij në disa forma, kryesisht nëpërmjet veprës së tij.

E gjithë ajo që quhet realizmi socialist ishte e këtij karakteri. Shërbimi nuk ishte vetëm në propagandim por edhe në bërjen e veprës në frymën e asaj ideologjie dhe në anën tjetër ai përfitonte nga pushteti. Ky ka qenë modeli dhe ka mbetë modeli që ka krijuar intelektualin edhe pas komunizmit. Shumica për arsye të kësaj trashëgimie, si dhe nevoja për mbijetesë në kapitalizëm – i cili ka pushtetin e parasë me të cilën e skllavëron njeriun – janë bashkuar dhe kanë qenë intelektualë konformistë me kulturën dominante.

Këtu nuk është çështja vetëm me politikën, por edhe për shumëçka tjetër. Për shembull vizioni që kemi për historinë, për vetveten, për fqinjët etj., bëjnë pjesë tek kultura dominante. Dikur ishte nacional-komunizmi, ndërsa sot ka mbetur nacionalizmi, lavdia, mburrja identitare, urrejtja ndaj tjetrit. Të gjitha këto janë pjesë e ‘‘mainstrem-it’’ e që shpeshherë intelektualët në vend që t’u kundërvihen u bashkohen edhe për përfitim personal.     

Fotografia: Atdhe Mulla / K2.0.

Kur jemi te komunizmi, ju keni vuajtur 17 vjet burg nën regjimin e Enver Hoxhës. Gjatë kohës sa ishit në burg dhe afër 30 viteve në liri, a keni arritur ta kuptoni se pse njeriu mund të jetë kaq mizor ndaj njeriut?     

Është pyetje e vështirë që kërkon një roman në vetvete. Por nga konstatimi im i asaj se pse është njeriu mizor ndaj tjetrit, në qoftë se do ta përdorja një fjalë të vetme është injoranca, është njeriu i paditur. Kur them padituria nënkuptoj jo thjesht dijen shkencore e racionale, por edhe dijen emocionale, gjithë botën shpirtërore e botën morale të njeriut. Kur njeriu është i varfër nga të gjitha këto, është më kollaj të jetë mizor ndaj tjetrit dhe të përqafojë një ide. Për shembull, mizoria mund të vijë edhe nga fanatizmi. Kur t’i mendon se ke të vërtetën me vete dhe të gjithë të tjerët kanë gabim atëhere vendosesh në një botë sipas së vërtetës tënde, pa njohur se ka edhe mendime të tjera, botë të tjera, e fe të tjera.

Edhe fanatizmi fetar hyn këtu, sepse njerëzit bëhen mizorë duke besuar thellësisht, por ky besim padyshim është besim i vdekur dhe shpeshherë e bën njeriun mizor. Siç e bën edhe paaftësia për të pasur empati, për të hyrë në lëkurë të tjetrit, për të kuptuar një situatë dhimbjeje të tjetrit. Edhe kjo vjen nga një injoracë shpeshherë sepse të zhvillosh një empati do të thotë të zhvillosh imagjinatën përmes librave, etj., që ty të zgjon një botë ku e sheh tjetrin, për të hyrë në lëkurën e tjetrit dhe për të përjetuar ndjenjat e tij. Është shumë komplekse kjo. 

Po roli i ideologjisë në këtë drejtim?

Nëse do të ishim më konkretë për realitetin që kemi përjetuar: njeriu bëhet mizor sepse e zhvesh veten nga përgjegjësia duke ia lënë tjetrit përgjegjësinë; duke u bërë thjesht ushtar i dikujt. Atëherë ai edhe vret, sepse kështu ka marrë urdhër dhe nuk e ka atë shqisën morale që thotë ‘‘jo, s’e bëj dot këtë edhe pse kam marrë urdhër’’. Njeriu injorant, njeriu i nënshtruar, i vendosur në një sistem ku ai nuk ka personalitet dhe përgjegjësi, bëhet shumë kollaj mizor. Gjithë ata gardianë të burgut që na torturonin nuk ishin thjesht fanatikë, po ishin edhe ushtarë që zbatonin urdhëra sepse nuk kishin rritur personalitetin e tyre.

Çështja e zhveshjes së njeriut nga mizoria ka të bëjë edhe me diturimin e tij por edhe me zhvillimin e përgjegjësisë ndaj tjetrit. Kjo ka të bëjë edhe me lirinë e tij, sepse dikush mund të thotë “s’kam qenë i lirë prandaj i kam bërë këto” dhe në njëfarë kuptimi ka të drejtë. Pra, duhet të zhvillosh një shoqëri ku njeriu është i lirë, merr përgjegjësitë dhe jo njeriu që zbaton urdhëra.

Gjithnjë e më shumë jeni duke folur për ‘‘fashizmin ekonomik’’. A mund të na elaboroni më shumë këtë tezë, dhe sipas jush a po ndodh kjo vetëm në kontekstin ballkanas apo edhe më gjerë?

Patjetër se kjo është në një kontekst global, nuk është se unë e kam shpikur këtë term. Pse vihet termi ‘‘ekonomik’’ nga mbrapa, nënkuptoj një diferencë me fashizmin klasik, nëse mund ta quajmë kështu. Fashizmi i Musolinit dhe nazizmi i Hitlerit kanë një dallim me këtë që e quaj fashizëm ekonomik. Këto kanë lindur kundër kapitalizmit si lëvizje, pikërisht për shkak të krizës [ekonomike] që lindi në vitet e ’20-a. Ky quhej nacional-socializmi dhe vunë theksin tek nacionalizmi, interesi kombëtar, tek egoizmi i kombit dhe në njëfarë mënyre kanë pasur politika që mund t’i quajmë sociale në emër të kombit.

Ndërsa me fashizëm ekonomik nënkuptoj dhunën që ushtron një pakicë për të mbrojtur interesat e veta ndaj shumicës, ndaj pjesës tjetër. Kur nevoja për të mbrojtur interesat ekonomike të një klase të caktuar që ka pushtetin – që mund ta quajmë oligarki – dhe elementi i përbashkët që kanë me fashizmin është kur arritet të përdoret dhuna, atëherë hyn termi fashizëm si element.

Dhuna ka format e veta të ndryshme, sepse dhuna nuk është e thënë detyrimisht të jetë fizike – është edhe dhunë fjalësh, dhunë verbale, dhunë mediatike. Është ai ekstremi i djathtë që përcakton Norberto Bobbio [filozof italian] që nuk lidhet me idenë e kombit, lavdisë e luftës për të pushtuar, të cilën e kishte Hitleri. Por lidhet me ushtrimin e dhunës nga një pakicë për të mbrojtur interesat e veta nga një shumicë, dhe për të mbajtur pabarazinë me dhunë.                                                

Fotografia: Atdhe Mulla / K2.0.

Duke u lidhur me këtë, a mund të themi se varfëria është problemi kyç i shoqërive tona?

A është problemi kryesor varfëria apo kjo na buron nga injoranca, këtë duhet ta kuptojmë për ta ndryshuar gjendjen. Nuk mendoj se është kaq e thjeshtë dhe se ka vetëm një problem, sepse nuk jemi edhe aq të varfër po të shohësh në krahasim me vendet e tjera. Kemi një problem shumë të madh, ku na mungon një dimension shoqëror, aftësia për të krijuar shoqëri, për të qenë të përgjegjshëm ndaj tjetrit. Këtë mund ta gjesh edhe tek shoqëritë e varfëra, ku kanë solidaritet, bëhen bashkë edhe pse janë të varfëra. Shpeshherë i bashkon edhe feja, supozojmë. Për të pasur atë ndjenjën e barazisë midis tyre, midis të gjithëve, ‘‘sepse jemi të barabartë përpara zotit’’, thonë.

Unë nuk e besoj këtë dhe nuk jam besimtar, ama kjo ka rëndësi. Kjo është mungesa kryesore që kanë shqiptarët: aftësia për t’u bërë bashkë, për t’u ndier përgjegjës ndaj njëri-tjetrit. Sipas meje kjo vjen nga një mungesë historike, pikërisht të asaj që thashë më parë – edhe e fesë. Kanë qenë injorantë dhe nuk është rastësi që shoqëria jonë në pjesën më të madhe të vet, në vend të fesë ka pasur kanunin si ligj. Çka është kanuni? Në fund fare është një shoqëri para shtetit, ku ne rregullojmë marrëdhënien tonë pa pasur aftësi të ndërtojmë një mekanizëm të cilit i delegojmë përgjegjësinë. Zgjidhim problemet me njëri-tjetrin; ti më vret, unë të vras ty. Është shoqëri fisnore, ku egoizmi fisnor e familjar dominon mbi gjithçka. Deri vonë kemi qenë kështu dhe na kanë munguar mekanizmat për t’u bashkuar në diçka përtej kësaj.

Ishte komunizmi që u imponua si dhunë, sepse edhe komunizmi dhe nacionalizmi kanë për qëllim të kapërcejnë egoizmin individual e familjar, por nuk e kanë arritur atë. Prandaj nuk kemi ndërtuar as shtetin as shoqërinë. Unë mendoj se ky është problemi ynë kryesor, që pastaj na dërgon në varfëri, sepse edhe varfëria vjen nga paaftësia jonë për t’u organizuar. Gjërat e mëdha bëhen bashkë, nuk bëhen individualisht.

Ne nuk ndërtojmë dot shtëpinë e madhe, ne ndërtojmë vetëm shtëpinë tonë. E shihni si mbi çdo çati ka nga një rezervuar [të ujit]. Çka tregon kjo? Tregon paaftësin tonë që të bashkohemi dhe të bëjnë një ujësjellës, ta marrim kështu në mënyrë figurative. Të gjithë ato lekë po t’i kishim bashkuar ndoshta do të kishim ujë 24 orë. Pra, nuk është vetëm varfëria. Ata i kanë ato pak lekë për të bërë rezervuarin, por është paaftësia dhe mosbesimi tek njëri-tjetri për t’i dhënë lekët dhe ai administratori që i japin lekët na i kullundrit ato për të mirën e përbashkët. Ky është problemi, ne nuk ndërtojmë dot të mirën e përbashkët.   

Kur themi shqiptarët, nuk mund të anashkalojmë debatin që shpesh mbizotëron për bashkimin e shqiptarëve, identitetin e shqiptarëve të Kosovës dhe atyre të Shqipërisë. Në Kosovë flitet për ndërtimin e identitetit kombëtar kosovar. Ne dimë qasjen tuaj ndaj nacionalizmit. A mund të jetë ky nacionalizëm i ri?

Nacionalizmi dhe identiteti nuk janë dy gjëra që identifikohen sepse nacionalizmi shpeshherë është abuzim me identitetin; por, në kuptimin që nacionalizmi mbi të gjitha është mburrje kombëtare dhe urrejtje ndaj tjetrit. Kur ti identitetin tënd – që ta përcakton gjuha, historia e elementë të tjerë – e quan superior ndaj tjetrit, ky është nacionalizëm.

Por kjo s’do të thotë se nuk duhet të kesh identitet. Por tani hajde të themi se ç’është identiteti, se kush e përcakton identitetin. Unë kam qenë dhe jam kundër idesë së një identiteti. Kemi shumë identitete si qenie; ke identitetin rajonal, atë fetar, ke identitetin profesional, ke shumë identitete. Njeriu duhet të jetë i vetëdijshëm për këtë, bile bile mund të arrijmë në pikën të jemi kundër identitetit. Sepse, shpeshherë identiteti përdoret për të të klasifikuar, për të të reduktuar. Në qoftë se një serb thotë ‘‘ky është shqiptar’’, dhe kupton një, dy apo tre të këqija sipas tij. Apo e kundërta, kur një shqiptar thotë ‘‘ky është serb’’ dhe nënkupton një, dy apo tri të këqija, sipas tij. Kur ta vë këtë etiketë, unë të kam reduktuar ty që je një qenie njerëzore, ke një profesion, që je edhe europian, që mund të jesh edhe njeri i mirë apo edhe i keq. Thjesht, që mund të kesh 1,000 gjëra që kanë të bëjnë me ty.

Për të ardhur tek pyetja juaj se: a po ndërtohet një identitet kosovar, a mund të jetë nacionalizëm, apo nuk duhet ndërtuar identitet kosovar sepse ne jemi shqiptarë dhe duke qenë të tillë s’ka pse duhet të flasim për një identitet që na ndan nga Shqipëria sepse kemi një vizion që duhet bashkuar me Shqipërinë, etj. Këto janë tema të hapura që nuk është se kam një përgjigje.

Por, nëse e shohim si multi-identitet njeriun atëherë është absurde të flitet se të jesh kosovar dhe të jesh shqiptar është e njëjta gjë. Mund të jetë e njëjta gjë se flasin të njëjtën gjuhë, ama kanë edhe diferencat e tyre, siç ka diferenca midis një korçari e një shkodrani. Në qoftë se flasim për identitetin dhe e kuptojmë atë si multi-identitetin ose kemi një vetëdije se jemi kaq kompleksë, atëherë ndoshta nuk do të ishte fare ky debat kaq i thekur. Sepse rreziku i madh është kur shkojmë drejt një identiteti dhe me atë kërkojmë të manipulojmë njerëzit.

Nëse si kundërpeshë e nacionalizmit shqiptar përdoret identiteti kosovar, a mund të përfundojë në nacionalizëm?   

Në qoftë se e kuptojmë ashtu, mund të jetë nacionalizëm. Siç e thashë, kur manipulohet identiteti, kur ndërtojmë një identitet kosovar sepse duam të ruajmë pushtetin (këtu në Kosovë), se po u bashkuam me Shqipërinë mund ta humbasin, etj.

Kosova e ka më kompleks problemin, sepse kur flitet për identitetin kuptojnë shtet-kombin. Do të ndërtojmë shtetin tonë apo do bashkohemi me Shqipërinë, janë dy projekte të ndryshme. Dhe nëse do ndërtojmë shtetin tonë është një projekt që nënkupton edhe identitetin kombëtar. Sepse identitetin ta përcakton kombi – sipas konceptit të shtetit-komb. Nëse shteti ta përcakton identitetin kombëtar atëherë kosovari duhet të jetë ndryshe nga shqiptari, ashtu sikurse është ndryshe maqedonasi nga kosovari e shqiptari, edhe pse ai është shqiptar i Maqedonisë. Pak a shumë modeli zvicran.

Ne këtu e kemi akoma të pazgjidhur këtë, nuk kemi bërë dot marrëveshje sepse ende jemi në projektin të ndërtojmë Shqipërinë e Madhe dhe nuk u jemi nënshtruar këtyre shteteve kombe që kanë lindur në Ballkan. Kjo ka të bëjë edhe me vizionin që kemi për botën. Por jo vetëm kaq, ka të bëjë edhe me konjukturat ndërkombëtare, sepse shtetet tona janë krijuar sepse kanë dashur ata.

Marrim shembull shtetet arabe, ata [ndërkombëtarët] thanë ky është Iraku, kjo Siria, [që më parë kanë] qenë një komb i madh dhe nuk janë më, u ndanë dhe krijuan identitete të ndryshme. Do fillojë historia e Kosovës duke u bërë kështu apo do bashkohet me Shqipërinë dhe do luftohet kjo, është edhe çështje vullneti por edhe e konjukturave ndërkombëtare.   

Fotografia: Atdhe Mulla / K2.0.

Përgjatë viteve jeni shquar si dikush që në qendër të ideve të tij ka humanizmin, ku ndryshimet shoqërore do vijnë përmes një procesi demokratik dhe kategorisht jeni shprehur kundër dhunës. Kohëve të fundit, për zhvillimet politike në Shqipëri jeni duke folur për ‘‘nxjerrjen zvarë të Kryeministrit nga zyra e tij’’, apo për ‘‘revoltë qytetare për ndalje të katastrofës’’. A kemi ndryshim të diskursit nga ana juaj, dhe nëse po, pse po ndodh kjo?

Humanizmi vë në qendër njeriun e lirinë e tij si protagonistë në histori, dhe në këtë kuptim jam humanist. Nuk besoj që na e përcakton zoti rrugën se ku po shkojmë, por rrugën e përcakton njeriu. Siç thotë Karl Poper [filozof austro-britanik] ‘‘e ardhmja varet nga ne, dhe ne nuk varemi nga ndonjë domosdoshmëri historike’’. Pra, është njeriu që e përcakton të ardhmen. Por ajo që bën njeriu [është se] ai mëson, pra nuk ka ndonjë determinizëm. Por që ka diçka nga çka varemi është përvoja historike, ajo se sa mësojmë nga e kaluara.

Sigurisht që kur flasim kundër dhunës, një nga gjërat e rëndësishme është se dhuna pjell dhunë dhe nuk zgjidhet asgjë me dhunë. Kjo nuk do të thotë se përvoja na tregon vetëm këtë, sepse ka raste kur [them] se këta nuk duhet lejuar të shkojnë në zyra. Tërheqja zvarrë nuk nënkupton për t’i vrarë, por me i tërheq nga zyra, sepse jam kundër çdo dënimi me vdekje. Ama, është një fjalë e vjetër popullore që thotë ‘‘kur mungon fjala gjykon palla’’. Ka raste kur njeriu arrin në situata ekstreme, sepse tekefundit edhe kur e fusim njeriun në burg dhunë përdorim.

A kemi arritur në këtë pikë?                  

Unë mendoj se po. Që të bësh një protestë kur [përballë] është një Kryeministër që gënjen përditë, grabit përditë me njerëzit e tij, dhe që të mos e lësh të hyjë në zyrë më duket shumë gjë e bukur. Po të kishte populli mundësi që çohet dhe thotë: ‘‘ti nuk mund të hysh në zyrë sot, të kemi bllokuar rrugën dhe kjo zyrë ka nevojë për tjetër lloj njeriu’’. Nuk e di si jeni ju në Kosovë në këtë aspekt.

Mund të thuash, po zgjedhjet e lira çka janë pastaj? Në fund fare demokracia nuk duhet të humbet sepse ai që merr [pushtetin] me dhunë mundet nesër ta ushtrojë dhunën – edhe këtë na e ka provuar historia. Përtej këtyre retorikave e vërteta është që këtu [në Shqipëri] është eliminuar mundësia e rotacionit.

Kam parë një deklaratë që bënte edhe Kryeministri juaj Haradinaj. Kur iku Lista Serbe [në prill 2018] dhe nuk ke mazhorancën, ai [Haradinaj] tha: “nuk iki nga Qeveria:. Çka është kjo? A nuk është dhunë kjo? Nuk e di çka e quani ju, por unë e quaj dhunë këtë. Ideja është që ka ikur mundësia e rotacionit me votë të lirë. Jo pse ai përdor vetëm dhunën, por sepse tani i ka kapur të gjitha pushtetet: atë ekonomik, mediatik e kriminal. Me paratë e tyre, me forcën e tyre krijon një mazhorancë, një lloj putinizmi, ku ekziston opozita, por asnjëherë nuk ka mundësi të vijë në pushtet. Kjo është gjendja.

A ndryshohet kjo me tërheqje zvarrë apo forca të tjera të rezistencës? Unë mendoj se rezistenca duhet të jetë paqësore dhe nuk duhet të kalojë në ekstreme, në përdorimin e dhunës, në kuptimin e vrasjeve, por që mosbindja qytetare nuk përjashtohet si formë. Në këtë aspekt e kam përdorur [termin tërheqje zvarrë]. Ti më prish trashëgiminë [objektet e trashëgimisë kulturore], më prish teatrin, [se] “do të ndërtoj shtatë kulla, nuk pyes njeri”. Nuk të vjen njeri në televizion që të bëjë debat për këto gjëra sepse thotë “s’ka rëndësi, nuk bëj debat se e kemi marrë vendimin ne”.

Fatkeqësia është që populli është i nënshtruar sepse po të ishte populli në rregull nuk është nevoja as me i tërheqë zvarrë. Ajo është një shprehje e dëshpëruar që kam përdorur. Mjafton që të mblidhet populli dhe të protestojë. Ndjehet kur është masivisht kundër. Po ky Kryeminstër deshi t’na i sillte armët kimike [në vitin 2013 Qeveria Rama aprovoi që armët kimike të regjimit sirian të çmontoheshin në Shqipëri]. U mblodhën njerëzit dhe përzunë edhe vet opozitën. Kjo do të ishte forma, mirëpo në një popull të nënshtruar pastaj lindin këto klithmat e dëshpërimit.

Keni qasje kritike ndaj mënyrës se si funksionojnë mediat sot në Shqipëri. Ndër të tjera, i keni akuzuar se janë palë e i shërbejnë politikës, si dhe ndryshojnë anë sa herë ka parti tjetër politike në pushtet. Në anën tjetër, për më shumë se dy dekada jeni pjesë e medias – ku jeni shprehur se jeni munduar të mos jeni palë por të shtyni përpara idetë e bindjet tuaja. A keni përgjegjësi: qoftë në afirmimin e popullarizimin e mediave apo në dhënien e përshtypjes se mediat promovojnë zërat kritikë edhe ndaj vet tyre?

Unë kam kritikuar këtë sistem dhe nuk them se mediat shkojnë andej e këndej, them diçka më të keqe akoma. Sistemin tonë të pushtetit e kam krahasuar me një ndërtesë trekatëshe. Në katin e parë është oligarkia, në të dytin janë mediat dhe në katin e tretë është politika të cilët ndërtojnë zyret mazhorancë-opozitë. Ndërkohë që bodrumi është krimi i organizuar dhe them se ka shkallë apo ashensorë që i lidh këto [kate]. E vetmja gjë që ndryshon janë zyret lart, e kryetarit të opozitës që bëhet Kryeministër, ndërsa pushteti i këtyre poshtë (mediat, oligarkët dhe krimi i organizuar) është gjithnjë i pandryshueshëm.

Në një demokraci, bodrumi duhet të ishte në burg, kati i parë duhet të ishte ekonomi e tregut të lirë, mediat duhet të ishin të pavarura dhe pushteti politik i ndarë mes legjislativit, ekzekutivit e drejtësisë – sepse drejtësinë e kanë futur në një dhomë në katin e tretë. Mediat janë bërë pjesë e trekëndëshit: pushtet financiar, pushtet politik dhe pushtet mediatik. Ky është sistemi që sundon në Shqipëri, që herë-herë e kam quajtur edhe regjim mediatik. Sepse është regjim që nuk përdor policinë por median për të manipuluar, për të shpërlarë trurin e njerëzve, për të fshehur shumë të vërteta. Mediat kryesisht janë në pronësi të ndërtuesve, që asnjëherë nuk flasin për shkatërrim e bregdetit, për shembull.

Fotografia: Atdhe Mulla / K2.0.

Po roli juaj në këtë mes?       

A kam përgjegjësi unë? Patjetër se kam përgjegjësi. Është ajo përgjegjësia metafizike siç e quan Jaspers [psikiatër dhe filozof gjerman], por jo vetëm metafizike. Në qoftë se është një situatë e tillë, të gjithë kemi përgjegjësi. Secili duhet të mendojë se unë s’kam bërë aq sa duhet për ta penguar këtë të keqe. Po mendove se ‘‘auu, unë i bëra të gjitha, po ju e keni fajin’’, që këtu është keq puna.

Shpeshherë kam menduar se duhet ndërtuar një media alternative, ose duhet folur brenda këtij sistemi. A mund ta transformosh atë duke qenë jashtë, duke mos u marrë fare me të. Apo duke përdorur ato instrumenta që ka, aq sa ka, për ta ndryshuar. Se këtu dallimi është mes atyre që thonë se ky është sistemi dhe është në rregull dhe atyre që thonë se nuk është në rregull e duhet ndryshuar.

Është çështje filozofke se si e ndryshon një sistem; duke ikur apo duke ndenjur aty dhe duke luftuar aty. Argumenti që përdor është se brenda konceptit të mediave në një demokraci, ashtu siç pretendojmë ne, figuron e drejta e reklamës që rregullohet me ligj. Këto reklama nuk jepen që të pasurohet pronari, por që të jepet mundësia të flas unë, ti, e ai tjetri. Kjo është në parim edhe pse abuzohet me këtë. Në qoftë se ti flet kundër, të heq [nga puna]. Unë kam ngulmuar për tjetër gjë. Duke qenë se këtu pronarët abuzojnë me këtë liri dhe tregu i mediave nuk është i rregulluar me treg të lirë por sipas interesave, zgjidhja që kam propozuar ka qenë forcimi i televizionit publik. Por e keqja e televizionit publik është se në një vend ku mbizotëron ideja e atij që merr pushtetin dhe kontrollon gjithçka, [del] se është akoma më i kontrolluar – kësaj here nga qeveria – se sa një privat. Pronarët privatë, duke pasur interesa të ndryshëm, krijojnë një çik më shumë hapësirë. Unë do kisha shkuar në një televizion publik, por jo në një televizon publik që e kontrollon Edi Rama. E këtu lind ajo se si duhet ta ndryshojmë sistemin.

Që do të ishte?

Më e sukseshmja do të kishte qenë që krijimi [themelimi] i mediave të mos ketë varësi financiare nga njerëz që kanë konflikt interesi. Mediat të mos kishin pronarë ndërtuesit – njerëz që i përdorin mediat jo për të informuar publikun por për të marrë leje ndërtimi. Jemi brenda këtij sistemi dhe jemi të gjithë përgjegjës dhe i vetmi ngushëllim që mund të nxjerr, kam thënë është se kam një këmbë brenda në sistem dhe me këmbën tjetër e godas [sistemin]. Por edhe unë jam përgjegjës për këtë situatë, dhe nuk kam bërë aq sa duhet edhe pse kam shpehur mendimin kundër këtyre mediave edhe duke qenë brenda tyre.

Por kaq nuk mjafton dhe ideja është se kush të ka përdorë më shumë; ti ata apo ata ty. Pyetja është me vend. Nëse do kishte më shumë gazetarë – për shembull unë kam shkruar kundër ndërtimeve edhe pse pronarët e mediave ishin ndërtues – dhe po të flisnin të gjithë kundër ndërtimeve ajo do e mbyllte median. E këtu vijmë tek ajo se duhet bashkësia e njerëzve për ta ndryshuar [sistemin]. Duhet shumë njerëz për të sjellë ndryshimin sepse një zë të vetëm thotë ai [pronari] e mbaj edhe për ‘‘contorno’’. Por, po të ishte e gjithë politika editoriale kundër për një, dy apo tre zhvillime, ai s’do merrej me ndërtim dhe do ishte një media që mbijetonte në saje të tregut.

Parimisht unë jam për tezën se duhet ta luftosh nga brenda sistemin; po dole nga sistemi do jesh inekzistent. Por në Shqipëri – besoj edhe në Kosovë – është shumë e vështirë të ndryshohet sistemi. K

Kjo bisedë është redaktuar për gjatësi dhe qartësi. Intervista është realizuar në gjuhën angleze.

Foto kryesore: Atdhe Mulla / K2.0.