Përfshirja e Florian Biberit në çështjet e Ballkanit nisi para më shumë se dy dekadave. Me origjinë nga Luksemburgu, njohësi specializuar i politikës, kulturës dhe historisë së Ballkanit Perendimor e ka zhvilluar një reputacion si njëri prej zërave më të shquar akademikë në rajon. “Kam ngecur në Ballkan në 25 vitet e fundit”, thotë ai me humor të mirë.

Pjesën më të madhe të kësaj kohe e ka kaluar duke lëvizur në këtë rajon dhe në Perendim. Nga viti 2001 deri në vitin 2006, ai punoi në Beograd dhe Sarajevë për Qendrën Evropiane për Çështje të Minoriteteve, si dhe ligjëroi në Universitetin e Sarajevës dhe shkroi dy libra: “Nacionalizmi në Serbi nga Vdekja e Titos deri te Rënia e Millosheviqit” dhe “Bosnja e Pasluftës: Struktura Etnike, Pabarazia dhe Qeverisja e Sektorit Publik”.

Fotografia: Atdhe Mulla / K2.0.

Së fundmi ai ka shërbyer në poste akademike të institucioneve prestigjioze, duke përfshirë këtu Universitetin Cornell në SHBA dhe London School of Economics (LSE) në Mbretërinë e Bashkuar.

Sot, 44-vjeçari kryeson Qendrën për Studime të Europës Juglindore në Universitetin e Gracit në Austri, dhe është kryeredaktor i revistës akademike Contemporary Southeastern Europe.

Biber e ka kritikuar qasjen ndërkombëtare ndaj rajonit të Ballkanit dhe ka qenë i zëshëm për ata që ai i përshkruan si liderë ‘autokratë’ në këtë rajon. Në vitin 2015, ai e shkroi një blog satirik për LSE-në në të cilin i numëroi 10 rregullat e një “Princi të Ballkanit”.

“Mos promovo ideologji të qartë, sepse kjo të angazhon në pozita të caktuara të cilat mund të të krijojnë probleme më vonë”, shkroi ai. “Përqendrohu në synime të gjera – si për shembull Europa, liria, mirëqenia – dhe qëndro larg ambicieve të cilat janë tepër specifike. Tash është në interesin tënd t’i bashkohesh një familjeje partiake europiane apo ndërkombëtare, si Internacionalja Socialiste apo Partia Popullore Europiane, si anëtar i asociuar apo mbikëqyrës. Kjo të jep pak legjitimitet ndërkombëtar dhe t’i zbutë disa kritika të mundshme të ndërkombëtarëve. Megjithatë, mos e përziej këtë me ideologji. Askush nuk të voton për shkak të ideologjisë. Njeriu të voton për shkak teje dhe për shkak të punës që ia ke gjetë tezes së tij”.

Përveç punimeve akademike, Biber shpeshherë angazhohet në konferenca rajonale me politikëbërësit. Më herët gjatë kësaj jave, ai mori pjesë në Samitin Digjital të Ballkanit Perendimor, i cili u mbajt në Shkup, dhe ku K2.0 bisedoi me to në një intervistë të hollësishme.

Fotografia: Atdhe Mulla / K2.0.

Biber foli për ngritjen e autokracive dhe rënien e demokracisë në Ballkanin Perendimor dhe pjesën tjetër të Europës, për marrëdhënien që e kanë liderët e rajonit me Bashkimin Europian, dhe ndikimet  e tjera të jashtme, si SHBA-ja, Rusia dhe Turqia. Ai gjithashtu dha një perspektivë për funksionimin e shtetit qytetar dhe të institucioneve, si dhe foli për nevojën për lëvizjet shoqërore bazë, të cilat kanë potencial për të sjellë ndryshime.

K2.0: Edhe pak do të kenë kaluar dy dekada prej konflikteve të viteve të ‘90-a në Ballkanin Perendimor, të cilat përfunduan me luftën në Kosovë. Megjithatë, ju vazhdimisht keni folur për ngritjen e autokracive në Ballkan në forma të ndryshme. Çfarë ka kontribuuar në ngritjen e këtyre ‘autokracive’?

Florian Biber: Pikënisja ime ishte në vitet e ‘90-a kur po bëja hulumtimin për doktoraturë, në temën “Nacionalizmi në Serbi nga vdekja e Titos deri te rënia e Millosheviqit”. E vërejta se, po, nacionalizmi dhe luftërat janë me peshë, por ato shkaktohen si rrjedhojë e politikave jodemokratike.

Unë isha i interesuar në lidhje me mungesën e demokracisë në vende si Serbia, situatë kjo që mundësoi ngritjen e nacionalizmit ekstrem dhe shkaktoi dhunë. Sigurisht, shumë prej neve menduam se pas vitit 2000 dhe vdekjes së [Franjo] Tugjmanit dhe [Sllobodan] Millosheviqit, do ta kishim një epokë në të cilën demokracia do të përhapej në rajon, dhe se kjo do të ishte thjesht çështje kohe. Them se ndoshta ishim pak naivë.

Në fund të vitit 2000, unë dhe kolegia ime nga Beogradi, Irena Ristiqi, filluam të shkruajmë për demokracitë e kufizuara dhe atë se si demokracia në rajon nuk po lëviz përpara, por po stagnon.

Para disa viteve unë shkrova një blog të titulluar “Princi i Ballkanit”. Po nxjerrja në pah kritere të mënyrës së sundimit të këtyre qeverive me autokratë, dhe mendoj se ky nuk është një fenomen tipik vetëm për Ballkanin. Ndoshta Hungaria dhe Polonia janë më keq sa i përket gjendjes së demokracisë.

Sa i përket shteteve të Ballkanit Perendimor, a shihni dallime ndërmjet tyre në këtë aspekt?

Vështirë është t’i numëroj ato. Disa janë shumë të ngulitur, si Mali i Zi, por disa të tjerë ndoshta janë më shtypës. Ndoshta Serbia. Por ka arsye strukturore, dobësi të institucioneve, dhe njerëz apo personalitete të cilat hynë në pushtet apo shfaqin sjellje autoritare, dhe e përdorin dobësinë e institucioneve.

Në një artikull për Foreign Affairs,, pas publikimit të Strategjisë së fundit për zgjerim të BE-së. më herët gjatë kësaj jave, ju shkruat: “Strategjia e re e BE-së e pranon me të drejtë se problemet me të cilat përballet Ballkani e kanë zanafillën në mënyrën e qeverisjes së rajonit dhe në në rënien e përgjithshme të demokracisë në këtë rajon: kapje të shteteve, ndërhyrje serioze politike në media, dhe disa konflikte dypalëshe të cilat burojnë nga trashëgimitë e luftërave të viteve të ‘90-a”. Sa mendoni se ka përgjegjësi Bashkimi Evropian për lejimin e ngritjes së këtyre ‘autokracive’?

BE-ja nuk është shkaktari i saj, por unë konsideroj se kur e marrim me mend se si ishte para 15 viteve, pjesëmarrësit në Samitin e Selanikut [ku u përcaktua perspektiva europiane për shtetet e Ballkanit Perendimor në vitin 2003] menduan se integrimi në BE do të ndodhte shumë shpejt. Po t’u thoshe njerëzve në atë kohë se pas 15 viteve vetëm një shtet [Kroacia] do t’i bashkohet BE-së, dhe se të tjerët do të bashkohen gati 25 vjet pas Samitit, njerëzit do të kishin thënë ‘Ky nuk është sukses, ky është dështim!’

Mendoj se ekziston një distancë e perspektivave të BE-së, një lloj qasjeje shumë teknokratike, dhe se BE-ja me sa duket nuk ka qenë edhe aq e interesuar, të paktën në 10 vitet e fundit.

Çfarë mendoni për tolerancën e BE-së ndaj ‘autokratëve’?

Mendoj se jo vetëm që i ka toleruar, por edhe u ka dhënë zemër në disa raste.

Mendoj se BE-ja si institucion ka qenë më kritik se shtetet anëtare. Kemi shumë shembuj ku shtetet anëtare po punonin në mënyrë pragmatike me autokratët apo regjimet autokratike. Si në rastin e Maqedonisë, ku qeveria e kaluar ishte e mbështetur, në njëfarë mënyre, nga ministri i jashtëm i atëhershëm i Austrisë, Sebastian Kurc. Ai erdhi në Shkup [në vitin 2016] për të marrë pjesë në një tubim zgjedhor dhe për të lobuar për partinë udhëheqëse, kur ishte e qartë se kjo parti ishte tejet e korruptuar dhe jodemokratike. Dhe kjo ndodhi vetëm për shkak se qeveritë në Ballkan i mbyllën linjat [e migrimit]. Ishte vetëm për shkak të arsyeve gjeostrategjike.

Fotografia: Atdhe Mulla / K2.0.

E njëjta gjë ndodhi kur Kancelarja gjermane Angela Merkel e ftoi Aleksandar Vuçiqin para zgjedhjeve [presidenciale në Serbi në vitin 2017], duke u fotografuar me të, gjest ky i cili i kontribuon suksesit zgjedhor të Vuçiqit. Kjo është mbështetje strategjike, dhe është shumë problematike dhe nuk është e bazuar në përkushtimin ndaj demokracisë, por në premtimin e tij për ta zgjidhur konfliktin me Kosovën.

Qeveritë dhe BE-ja nuk kanë qenë kritikë, ose nuk e kanë theksuar sa duhet dobësinë e demokracisë në rajon. Dhe nuk është vetëm BE-ja, por edhe Shtetet e Bashkuara.

Në Kosovë, për shembull, e kemi parë ndërhyrjen e ambasadorëve të SHBA-ve përgjatë viteve në lidhje me zgjedhjen e presidentëve apo formimin e qeverive. Mendoj se kjo është shumë problematike, dhe se në atë kuptim, do të thosha se BE-ja duhet të ketë standarde më të larta, nëse dëshiron që këto shtete të bëhen anëtarë. Dhe për t’u bërë anëtar, duhet të kesh demokraci funksionale. SHBA-të janë partner i largët dhe dukshëm më pragmatik.

Megjithatë, shpeshherë kemi thënë se BE-ja ka kërkuar më shumë “stabilokratë”, dhe se nuk është treguar shumë e përkushtuar për t’i tërhequr shtetet e Ballkanit brenda unionit. Çfarë komenti keni për këtë?

Fillimisht, fakti se BE-ja e ka përdorur termin ‘kapje e shtetit’ [në strategjinë e saj për zgjerim, e publikuar sivjet] është diçka e re. Fillimisht u përdor në rastin e Maqedonisë [në Raportin e Progresit të publikuar nga BE-ja për këtë shtet në vitin 2016]. Ky është një zhvillim i rëndësishëm, dhe është një nocion shumë i fuqishëm të cilin BE-ja nuk guxoi ta përdorte më herët.

Kur nisi kriza maqedone, BE-ja atë e portretizonte si konflikt ndërmjet opozitës dhe qeverisë. Unë isha shumë kritik ndaj kësaj qasjeje. Në parim, e akuzova Komisionerin [Johannes] Hahn sepse po tregohej disi i verbër ndaj këtij problemi. Ky është problem i demokracisë dhe nuk ka lidhje me qeverinë dhe opozitën. Për mua, ky ishte një keqkuptim rrënjësor i situatës.

Nocioni ‘stabilitet para demokracisë’ është përdorur në masë të madhe. Por a është e mundshme të kesh demokraci pa stabilitet?

Kjo është pjesërisht për shkak të faktit se ‘qeveria’ ofron stabilitet. Unë e quaj ’stabilitet të rremë’ sepse stabiliteti më i mirë ofrohet nga demokracia, dhe nga demokracia funksionale, e jo nga një burrë i fortë. Ata ofrojnë stabilitet afatitshkurtë dhe u duhet të krijojnë kriza për t’i bindur të tjerët se populli ka nevojë për stabilitet.

Shumë studime tregojnë se demokracitë e pakonsoliduara kanë elemente të caktuara të paqëndrueshmërisë dhe brishtësisë. Por unë mendoj se nuk ka rrugë më të shkurtër – nëpërmjet autokratëve – për ta arritur stabilitetin, dhe këtë e them kur flas me disa kolegë të cilët thonë ‘Ne duhet ta mbështesim Vuçiqin dhe [Presidentin e Malit të Zi, Millo] Gjukanoviqin sepse ata e kanë orentimin e drejtë politik, janë properëndimorë dhe duan të hynë në BE’.

Çfarë vlere ka kur thjesht deklarohesh si properëndimor, e në fakt në politika vendore përdor masa jodemokratike?

Mendoj se pikërisht këtu qëndron problemi. Nuk mund ta përdorësh një rrugë të shpejtë për t’u bërë properëndimor, thjesht duke u deklaruar si i tillë. Mendoj se anëtarësimi i Malit të Zi në NATO ishte politikë e mirë, dhe gjithmonë kam thënë se pajtohem me politikat të cilat i ndjekin autokratët. Nuk do të thotë se të gjitha politikat e tyre janë të këqija, dhe kjo është dobësia e opozitave në rajon.

Sigurisht do të argumentoja se nuk mund të ndërtosh demokraci funksionale me autokratë të cilët janë autokratë dashamirë, sepse kjo me sa duket për disa persona të huaj duket e mundshme.

Problemi është se zhvlerësohen reformat dhe integrimi në BE, sepse në vende si Serbia, ku ka [vetëm] një alternativë imagjinare, njerëzit thonë ’Nëse BE-ja i mbështet autokratët, atëherë si opozitë demokratike, ne nuk duhet të anojmë drejt saj. Pra, në një mënyrë të caktuar, BE-ja krijon një rrezik i cili lidhet me ekzistencën e opozitës, e cila ndoshta në burim është reformiste por ndihet e tjetërsuar nga BE-ja sepse e sheh se ajo po u jep mbështetje autokratëve. Kjo është marrëdhënie e dëmshme.

Një tjetër problem që e përmendët më herët është se në vitet e fundit vet shtetet anëtare të BE-së kanë zhvilluar tendenca gjithnjë e më të theksuara për më pak liri, solidaritet dhe vlera të përbashkëta, si për shembull Hungaria, Polonia dhe disa vende të tjera. Çështjet e identitetit racor dhe kombëtar tashmë janë rritur. Çfarë mesazhi është ky për Ballkanin?

Ideja e demokracisë liberale është lëkundur në BE si rrjedhojë e tendencave joliberale të cilat i shohim nëpër Europë, apo ‘demokracive joliberale’, që është një oksimaron. Nuk mund të kesh ‘demokraci joliberale’, sepse atëherë nuk është më demokraci. Veprimet e Hungarisë nuk janë demokratike, edhe nëse ajo pretendon se është demokraci e shumicës.

Sigurisht, dëmtohet ideja se Bashkimi Europian është fuqi normative, dhe jo vetëm bashkim gjeopolitik dhe ekonomik. Kjo është problematike. Unë jam europian i përkushtuar, [por] vetëm ndaj një Europe e cila është e bazuar në vlera liberale – përndryshe nuk brengosem për BE-në.

BE-ja ka shumë më shumë mundësi të ndikojë tek shtetet anëtare të së ardhmes, sesa tek shtetet anëtare aktuale. E vërejmë këtë në rastin e Polonisë dhe të Hungarisë.

A mendoni se BE-ja fetishizohet nga liderët në Ballkan, kur i kemi parasysh problemet e saj me çështjet e brendshme?

Është e vërtetë. BE-ja shpeshherë fetishizohet dhe njerëzit kanë pritje të gabuara në lidhje me atë se çfarë vjen e ndodh pas anëtarësimit. Si në Kosovë apo Shqipëri, ku niveli i mbështetjes për BE-në është mbi 90 për qind. Është marrëzi e vërtetë, sepse njerëzit presin shumë nga BE-ja, e kjo nuk do të ndodhë kurrë.

Kur një shtet i bashkohet BE-së, asgjë nuk ndryshon nga dita në ditë. Shumë përfitime ka para dhe pas anëtarësimit, por janë graduale. Në këtë rajon e shohim një fiksim shumë të dëmshëm me datat. Kur do të bëhemi anëtarë? Është muhabet i kotë,

Fillimisht, çdo parashikim është si të merresh me astrologji. Nuk ka të bëjë me data, por me substancë. Pra, nëse të gjitha shtetet në Ballkanin Perendimor do të bëheshin anëtare të BE-së nesër, jetët e qytetarëve nuk do të ndryshonin në mënyrë dramatike. Do të ishin më keq, sepse fillimisht ekonomitë e tyre nuk janë të gatshme.

Pavarësisht aspiratave për anëtarësim, përgjatë viteve politikanët në Ballkanin Perendimor shpeshherë e kanë ngritur çështjen e ‘rivizatimit të kufijve’. A mendoni se po të ndryshonin rrethanat gjeopolitike – siç kemi parë tendenca në vitet e fundit – do të kishte hapësirë për ricaktim të kufijve?

Mendoj se kjo ide është shpërfaqur çdo disa vjet prej kohës së luftërave të viteve të ‘90-a. Mendoj se disa njerëz kanë menduar se disi pas Brexit-it, zgjedhjes së Trumpit, ngritjes së Rusisë, janë shtuar gjasat për ricaktim të kufijve, apo është bërë më e mundshme kjo ide. Amerika ka qenë mbrojtëse e madhe e rendit dhe të paqes në Ballkan; marrëveshja paqësore e Dejtonit [në Bosnjë dhe Hercegovinë], pavarësia e Kosovës dhe paqja në Maqedoni u garantuan nga Amerika, dhe ata po shpresonin se Trumpi, si popullist dhe politikan i krahut të djathtë, do të ketë vullnet ta shqyrtojë këtë çështje përsëri.

Deri më tani nuk mendoj se kemi parë shenja se administrata e SHBA-ve – me gjithë problemet që i kam me Trumpin – ka vullnet ta shqyrtojë këtë ide. Kryesisht për shkak se Ballkani nuk është prioritet dhe fatmirësisht Trumpi nuk e ka gjetur në hartë.

Ideja e shkëmbimit të kufijve është helmuese, sepse kur fillon ta aktualizosh çështjen e ndryshimit të kufijve, sigurisht se është shumë e lehtë t’i vësh në dyshim të gjithë kufijtë e Ballkanit Perendimor.

Fotografia: Atdhe Mulla / K2.0.

Megjithatë, kemi parë diskutime të nxehta kohëve e fundit dhe nivel të shtuar të tensioneve ndërmjet Kosovës dhe Serbisë në përgjithësi, pavarësisht faktit se për disa vite këto dy vende kanë marrë pjesë në dialogun e ndërmjetësuar nga BE-ja për ‘normalizim’ të marrëdhënieve ndërmjet tyre, si dhe kanë nënshkruar Marrëveshjen e Brukselit në vitin 2013. A mendoni se BE-ja i ka ndihmuar normalizimit të abnormalitetit ndërmjet Kosovës dhe Serbisë?

Do të thosha fillimisht se nëse e marrim si pikënisje vitin 2010, para fillimit të dialogut, kemi parë shumë përmirësime në disa aspekte. Tani kemi disa forume ndërkombëtare në të cilat përfaqësohen këto dy vende. Ministrat dhe kryeministrat takohen rregullisht dhe kjo e ka një funksion deeskalues.

Megjithatë, me sa duket takimet nuk po i zgjidhin problemet. Pas një takimi të mbajtur një të premte ndërmjet Presidentit të Kosovës, Hashim Thaçi, dhe Presidentit të Serbisë, Aleksandar Vuçiq, një javë më vonë, kreu i delegacionit të Serbisë për dialog, Marko Gjuriq, u arrestua në mënyrë spektakulare nga Policia e Kosovës. Shtrëngimi i duarve para kamerave nuk po normalizon gjë, apo jo?

Sigurisht. Kanë shumë për të treguar në krejt këtë situatë. Konflikte të rreme.

Elementet e arrestimit, treni i nisur [drejt Mitrovicës nga Beogradi me shkrime ‘Kosova është Serbi’, në janar 2017] dhe i ndalur, të gjitha këto janë spektakël dhe janë vetëm për konsum të brendshëm. Arsyeja pse nuk eskalojnë është sepse janë pjesë e performancës së organizuar.

Autokratët duhet ta bindin audiencën e tyre vendore se ata janë patriotë të mirë dhe prandaj u duhen këto spektakle. Gjithashtu, ata duhet të krijojnë kriza për t’i zgjidhur ato. Për forcat e jashtme, autokratët duan të tregojnë se stabiliteti po rrezikohet. Nëse stabiliteti nuk rrezikohet, ata nuk kanë funksion. Gjithmonë u duhet t’i bindin të huajt se po afrohet një krizë. Rusia, konspiracioni, konflikti, ata të këqinjtë… kjo është aftësia për ta rritur temperaturën sa për ta ulur më pas.

Mendoj se të gjitha palët e dinë se nuk është konfrontim i vërtetë, por sikur beteja ndërmjet deshëve; ata shtyhen me brinj, por nuk mundohen ta lëndojnë njëri-tjetrin – vetëm munndohen të tregojnë se kush është më i fuqishëm dhe e bindin audiencën vendore. Kjo është, siç thatë edhe ju, normalizim abnormal.

Faza e ardhshme e dialogut, sipas strategjisë për zgjerim të BE-së, duhet të rezultojë me një “marrëveshje të detyrueshme ligjërisht” ndërmjet Kosovës dhe Serbisë. Si e paramendoni këtë marrëveshje?

Marrëveshja do të shërbente për t’i ratifikuar, apo për t’i shkruar gjërat që janë diskutuar dhe për të cilat janë pajtuar gjatë shtatë viteve të dialogut në Bruksel, gjëra të cilat nuk janë shkruar më parë; ose që kanë qenë të paqarta dhe kanë sjellë më shumë konflikt sa i përket interpretimit dhe mënyrës e zbatimit të tyre.

Mendoj se duhet të jetë e shkruar, përkushtim i qartë, përndryshe vetëm do të krijojë konflikte. Ne duhet të shkojmë përtej ribisedimit të vazhdueshëm për gjëra që janë negociuar më parë. Duhet ta kemi një mekanizëm ku Kosova jo vetëm që do të bëhet anëtare e organizatave ndërkombëtare, por edhe do ta thyejë këtë element të mosnjohjes.

A mendoni se Serbia është e gatshme për një zgjidhje të tillë?

Serbia duhet të jetë e gatshme. Nga një pikëpamje shumë simbolike, mendoj se ndryshe Serbia nuk mund të anëtarësohet në Bashkimin Europian. Ndoshta nuk duhet ta njohë Kosovën, por duhet t’i bëjë dy veprime. Duhet të bëjë gjithçka përveç se ta njohë Kosovën, por duhet ta njohë ekzistencën e saj. Pra në këtë kuptim, me gjasë nuk do të thotë formalisht “Serbia e njeh formalisht Kosovën”, por këtë do të duhet ta bëjë në praktikë. Do të duhet të thotë se ekziston shteti i Kosovës, i cili është shtet i pavarur, dhe me të cilin do të punojmë si partnerë.

Po flitet se procesi i dialogut, si pjesë e të cilit parashihet të bëhet kjo marrëveshje e detyrueshme ligjërisht, do të kalojë në nivel presidencial. Por kemi parë pak shenja të konsensusit të brendshëm në Kosovë dhe në Serbi. A mendoni se demokracia është dëmtuar nga komuniteti ndërkombëtar për shkak se ata kanë bërë presion për të arritur marrëveshje për të cilat mungon konsensusi i brendshëm?

Kur e mendoj sa i vështirë ishte [për Kosovën] procesi i ratifikimit të marrëveshjes për demarkacionin e kufirit me Malin e Zi – që për mua është asgjë në krahasim me procesin e normalizimit me Serbinë – mendoj se do të jetë shumë vështirë.

Gjithashtu, në Serbi, Vuçiqi flet për dialog të brendshëm, por ndoshta ai flet me veten dhe me disa njerëz të tjerë – kjo nuk është demokraci.

Por në Raportin e Progresit të Serbisë, i cili u publikua këtë javë, BE-ja e mirëpriti nismën e Vuçiqit për dialog të brendshëm. A mendoni se BE-ja nuk e di se Vuçiqi po e zhvillon dialogun me vetveten?

Mendoj se e di shumë mirë çfarë po ndodh. Është vendim pragmatik, sepse ata duan zgjidhje dhe e kuptuan se opozita po e përdor elementin nacionalist më shumë se Vuçiqi. Ata [BE-ja] ndoshta janë të lumtur që Vuçiqi po zhvillon dialog të rremë.

Fotografia: Atdhe Mulla / K2.0.

Marrëveshja [ndërmjet Kosovës dhe Serbisë] mund të jetë legjitime për të dyja palët. Me gjasë Vuçiqi mund ta shtyjë atë përpara sepse ai nuk ka opozitë, dhe në Kosovë mund të dështojë me kuptimin e plotë të fjalës në Parlament apo diku tjetër. Sigurisht se rreziku është se Vuçiqi do të dalë si i miri, sepse do të duket si tip i cili mund ta kryejë këtë punë, ndërsa ata të Kosovës – [Kryeministri, Ramush] Haradinaj apo Thaçi – si njerëz që nuk mund ta kryejnë këtë.

Me sa duket Vuçiqi është i preferuari i Brukselit në rajon, pavarësisht faktit se institucionet e BE-së vazhdimisht e kanë theksuar rënien e demokracisë në Serbi dhe ‘kapjen’ e këtij shteti. Si mendoni se duhet të reagojë BE-ja ndaj ngritjes së ‘demokracive autokrate’?

Disa diplomatë të BE-së më kanë thënë: ‘Vuçiqi më bindi se është me të vërtetë njeriu i duhur për neve, dhe sendet që ai i thotë për [afrimin e Serbisë me] Rusinë janë vetëm për ndjeshmërinë dhe konsumin e brendshëm. Ai e kontrollon agjendën publike me aq kujdes, sa që mund t’i thotë çfarë të dojë audiencës vendore, sepse ai e kontrollon atë. Por ai e përdor këtë në marrëdhëniet e tij me Perendimin [në kuptimin], ‘nëse nuk më mbështetni mua, gjithmonë ka të tjerë që na presin’.

Ju po flisni për forcat e jashtme të cilat veprojnë në rajon. Si i shihni këto ndikime në aspektin më të përgjithshëm?

Për shembull, në Kosovë, askush nuk beson se Rusia është shpëtimtari i madh i shqiptarëve të Kosovës. Ky është një trillim i madh. Por po të ekzistonte [mundësia e ngritjes së pozitës së Kosovës në negociata duke përdorur idenë e zhvillimit të marrëdhënieve më të afërta me] një akter tjetër si Turqia…

E pamë me rastin e, sido që e quani, ekstradimit apo dëbimit të dhunshëm të qytetarëve turq [në mars]. Kjo tregon se qeveritë janë mjaft pragmatike kur i përdorin, apo bashkëpunojnë me fuqitë e jashtme në mënyra mjaft problematike. Vështirë është të flasim për deportimin e gjashtë qytetarëve turq nga Kosova në Turqi, sepse nuk është e qartë se si u zhvillua dhe nga kush u orkestrua ky akt. Kjo është mungesë e transparencës. Tregon se institucionet nuk janë duke funkisonuar. Turqia është një tjetër akter kryesor në këtë rajon, përtej BE-së dhe SHBA-ve.

Fakti se një turne e 20 motoçiklistëve në Ballkan doli në kryetituj të lajmeve… kjo është strategji shumë e lirë. Sa kushton t’i dërgosh disa Ujq të Natës? [Në mars, Rusia e dërgoi një bandë famëkeqe të motoçiklistëve në Serbi dhe Republika Srpska në Bosnjë dhe Hercegovinë, udhëtim ky për të cilin motoçiklistët pretenduan se ka për qëllim ’t’i lidhë kulturat’]. Mua nuk më pëlqejnë sepse është e qartë se janë banditë, ekstremistë dhe nacionalistë, dhe nuk kam mirëkuptim për ta. Sigurisht se duhet të kemi kujdes me ta dhe nuk duhet t’i nënvlerësojmë, por gjithashtu nuk duhet të bëhemi histerikë. Nëse flasim tepër shumë për luftë dhe kriza, krijohet një lloj pranimi se ato mund të ndodhin.

Mendoj se Rusia po investon shumë pak dhe po merr shumë më pas. Por kjo tregon për dobësitë e BE-së. BE-ja është investitori dhe donatori më i madh. Madje edhe në Serbi, njerëzit flasin për Rusinë, por askush nuk dëshiron të jetojë në Rusi, përveç [biznesmeni dhe politikani] Bogoljub Kariqit apo ndonjë pasanik tjetër. Përndryshe, askush tjetër.

Mali i Zi është një shtet tjetër mbi të cilin Rusia shihet se ka ndikim, veçanërisht nëpërmjet politikave të opozitës. Të dielën e kaluar, Millo Gjukanoviqi u zgjodh President i Malit të Zi për herë të tretë. A mendoni se Gjukanoviqi i ngjan njërit prej ‘Princave të Ballkanit’ për të cilët shkruat në vitin 2015?

Ai është tip ideal. Partia e tij nuk ka ideologji. Nëse e lexon programin e DPS-së [Partia Demokratike e Socialistëve të Malit të Zi], e sheh se kjo parti i mbështet të gjitha. Progresin, drejtësinë sociale, identitetin malazez. Pra ka nacionalizëm malazez, e gjithashtu është europiane, dhe gjithashtu është socialdemokrate. Në këtë kuptim, mbulon gjithçka.

Dhe Gjukanoviqi është shembull i asaj që po e thosha për pragmatizmin. Ai filloi si nacionalist serb dhe u bë ndërtues i shtetit malazez. Ai është treguar më i zgjuar se pjesa më e madhe e politikanëve në rajon, të cilët nuk kanë qenë të aftë të evoluojnë. Evolucioni i tij e ka mbajtur atë në pushtet. Po të kishte qenë me Millosheviqin, ai tani do të kishte qenë pjesë e historisë. Po të kishte qenë proamerikan, siç ishte fillimisht, ai nuk do të kishte mbijetuar. Pra u bë proeuropian dhe pro BE-së. Ai ka qenë pragmatisti më i mirë, sepse synimi i tij i fundit ishte të ketë ndikim dhe pushtet.

Pragmatizmin e kemi dalluar edhe në Bosnjë dhe Hercegovinë, dhe në Kosovë. Sipas kushtetutave të tyre – të ndikuara nga komuniteti ndërkombëtar – të dyja janë shtete multietnike, ndërsa plot shtete të tjera janë të bazuara në idenë e kombeve-shtete. Si person i cili keni ligjëruar për etninë, çfarë mendimi keni për Bosnjën dhe Kosovën si shtete multietnike?

T’i kthehem vetëm edhe një herë Malit të Zi. Unë e kam kritikuar Gjukanoviqin dhe sundimin e tij, por njëri prej elementeve të tij është se ai është treguar shumë i kujdesshëm. Ata janë treguar pragmatikë duke i mbajtur minoritetet të përfshira në sistem. Kryesisht, apo saktësisht, por ta fituar mazhorancën – sepse pa mazhorancë, pa minoritete, sundimi i tij do të kishte qenë shumë më i dobët.

Fotografia: Atdhe Mulla / K2.0.

Sa i përket popullsisë dhe madhësisë së popullsisë së minoriteteve, Mali i Zi është më multietnik se Kosova; ky shtet nuk është komb-shtet eksplicit dhe është më i hapur në disa mënyra. Dhe sigurisht, kjo nuk ka qenë kurrë e mundshme në vende si Bosnja, për shkak të luftës. Pra nuk është se BE-ja dhe të huajt e detyruan këtë mënyrë të organizimit.

Nuk mendoni se të huajt kanë ndikuar tek mënyra e organizimit të shteteve si Bosnja dhe Kosova?

Po, kanë ndikuar, por kjo ishte rrjedhojë e luftës. Lufta e ndau Bosnjën. Fakti se Marrëveshja e Paqes e Dejtonit e institucionalizoi etninë ishte sigurisht pjesë e negociatave të jashtme, por ose do të kishte vazhduar lufta, ose do të kishte ndodhur një pushtim, dhe askush nuk ishte i gatshëm për këto dy skenare. Në atë kuptim, është gjithashtu rrjedhojë e luftës.

Kjo është më problematike në Bosnjë sesa në Kosovë. Niveli i theksimit të etnisë në Kushtetutë, dhe lidhja që e ka etnia me territorin e ka bërë shumë të vështirë progresin.

Por edhe pas luftërave, Bosnja dhe Kosova ishin dy shtete në të cilat BE-ja veçanërisht, por edhe SHBA-të, kanë investuar më së shumti. Logjikisht, këto dy vende duhet të kenë pasur më shumë progres. Megjithatë, në procesin e integrimit në BE, këto dy vende kanë pasur më së paku progres. Si e komentoni këtë?

Sa i përket Kosovës, problemi më i madh është mungesa e njohjes së plotë të këtij shteti. Kjo e bën të vështirë që Kosova të lëvizë drejt BE-së.

Dhe për Bosnjën janë diskutimet e brendshme për një shtet në të cilin gjithçka bllokohet në çdo hap. Mendoj se kjo u zhvillua në problem sepse kur nisi procesi i paqes, askush nuk mendoi se si do të duket Bosnja si shtet anëtar i BE-së. Njerëzit në atë kohë po mendonin për stabilizim, dhe askush në Dejton nuk mendoi se me këtë strukturë Bosnja mund t’i bashkohet BE-së. Ata menduan se definitivisht do të kishte zhvillime të reja në negociatat ndërmjet dy vendeve, por kjo nuk ndodhi kurrë.

E njëjta vlen edhe për Kosovën. Jam i sigurtë se kur nisën bisedimet për statusin, dhe kur [Marti] Ahtisaari po e përpilonte propozimin e tij [për statusin final të Kosovës], askush nuk mendoi se 12 apo 13 vjet më vonë, shteti i Kosovës do të kundërshtohej. Ndoshta nga Serbia, por jo nga të tjerët. Pra, supozuan se kjo çështje do të zgjidhej.

Pra, të dy këto shtete janë investime të papërfunduara. Mungesa e njohjes nga pesë shtetet anëtare të BE-së ishte dështim strukturor dhe e bën shumë të vështirë progresin e Kosovës drejt Bashkimit Europian.

A besoni se ka hapësirë për një shtet të suksesshëm civil në këtë pjesë të botës?

Sigurisht se ka, sepse siç thashë, Mali i Zi ka elemente të kësaj. Theksi i madh mbi etninë mund të jetë i domosdoshëm në fund të luftës për shkak të polarizimit, por nuk do të thotë se duhet të vazhdojë. Pyetja është: Si deeskalohet rëndësia e etnisë përgjatë kohës?

Pyetje e mirë, por a po ndodh?

Jo, nuk po ndodh. Mendoj se mund të ndodhë në Maqedoni, sepse atje kemi një deeskalim, ku për herë të parë i pamë shqiptarët dhe maqedonët duke protestuar së bashku kundër qeverisë së [Nikola] Gruevskit [në vitin 2015]. Dhe ky ishte një ndryshim, sepse njerëzit po bashkëpunonin politikisht përtej linjave etnike dhe në të njëjtin drejtim. Por njëkohësisht ishte më e lehtë, sepse ato kriza bënë që të kishte një cak të vetëm.

Fotografia: Atdhe Mulla / K2.0.

Problemi në vende si Bosnja është se autokratët vinë nga tri parti të ndryshme. Serbët të cilët janë kundër [Presidentit të Republika Srpska, Millorad] Dodikut, janë kundër Dodikut. Boshnjakët nuk janë kundër Dodikut, por janë kundër autokratit të tyre, [anëtari i presidencës tripartiake boshjake] Bakir Izetbegoviqit. Dhe kroatët me gjasë janë kundër HDZ-së [Bashkimit Demokratik Kroat]. Pra të gjithë janë veç e veç, dhe është shumë vështirë të bashkëpunohet.

Mendoj se lëvizjet shoqërore si ajo në Maqedoni duhet t’i bëjnë bashkë njerëzit, që ata ta kuptojnë se kanë probleme të përbashkëta. Mendoj se kjo është mënyra e vetme. Kjo nuk ndodh nëpërmjet institucioneve, por ndodh fillimisht nëpërmjet qytetarëve, kur ata kanë ide dhe projekte të përbashkëta politike. Kjo pastaj ndikon që të ketë ndryshime politike. Nuk mund të ketë ndryshime politike pa nisma popullore.

Si e shihni Ballkanin pas 10 viteve?

Nuk ka përgjigje të qartë. Në një skenar optimist – që nuk them se është i pamundur por kërkon ndryshim të situatës, e për këtë ka pak gjasa – të themi se katër shtete të Ballkanit Perendimor janë anëtarë të BE-së: Maqedonia, Shqipëria, Serbia dhe Mali i Zi. Kjo është e mundshme, por vetëm nëse qeveritë e të paktën dy prej këtyre shteteve ndryshojnë në mënyrë dramatike, e për këtë nuk mendoj se ka shumë gjasa.

E kam fjalën për Serbinë dhe Malin e Zi. Nuk mendoj se qeveritë apo presidentët e këtyre vendeve janë të aftë të bëhen anëtarë të BE-së si politikanë. Do të ketë rezistencë brenda BE-së, shqetësime që BE-ja po e importon [Presidentin e Hungarisë, Viktor] Orbanin apo [liderin e partisë udhëheqëse në Poloni, Partia e Ligjit dhe Drejtësisë] Jaroslav Aleksander Kazinskin. Qeveritë duhet të bëjnë përpjekje, e për këtë ende nuk po shoh se ka vullnet. Ka nevojë për ndryshime dramatike, si në Maqedoni. Mendoj se qeveria e Maqedonisë është e përkushtuar ndaj standardeve europiane dhe pa marrë parasysh gabimet, ka mundësi për progres.

Në një skenar optimist, Bosnja dhe Kosova ndoshta nuk do t’i bashkohen [BE-së], por mund të jenë shumë më përpara, me probleme të zgjidhura strukturore.

Në një skenar realist, të gjitha shtetet janë më afër [anëtarësimit në BE] por asnjëri nuk është anëtar. Përveç, ndoshta, Malit të Zi – por askush nuk do ta dallonte këtë.

Shpresoj se do të tejkalohet kriza demokratike në rajon, sepse është e lidhur me dinamikën më të madhe të BE-së. Nëse i shohim keto probleme të demokracisë dhe të autokracisë si ciklike… si para 20 viteve, [kur] ne besuam se do të bëhej më mirë me ardhjen e demokracisë… nuk është gabim nëse mendojmë se do të bëhet më keq. Nëse dinamika evropiane punon për ta përmirësuar demokracinë, ky ndikim do të ndjehet në Ballkan.

Dhe në një skenar pesimist, do të shihnim rënie të mëtejme të demokracisë. [Në këtë skenar] shtetet po lëvizin larg demokracisë dhe po shohim më shumë banditë lokalë dhe më shumë spektakle dramatike.

Kjo bisedë është redaktuar për gjatësi dhe qartësi. Intervista është realizuar në gjuhën angleze.

Foto kryesore: Atdhe Mulla / K2.0.