Igor Bencion Kožemjakin është hazzan (prijës) i komunitetit hebraik të Sarajevës, personi që udhëheq lutjet dhe ritualet e tjera në sinagogë. Në të njëjtën kohë, përmes mediave sociale dhe tradicionale, si dhe përmes kontakteve të drejtpërdrejta me bashkëqytetarët e tij, Kožemjakin promovon traditat mbi 500-vjeçare të komunitetit hebraik të Bosnjës dhe Hercegovinës.

Nga 12,000 komuniteti hebraik i Sarajevës është zvogëluar në rreth 500 anëtarë, shumica e të cilëve janë të moshuar. Ata përballen me probleme të shumta, nga shqetësimet ekonomike dhe politike deri tek mungesa e mjeteve bazë të jetesës.

Kryeqyteti i Bosnjës dhe Hercegovinës është shtëpia e Haggadah të Sarajevës, një koleksion i iluminuar i parimeve dhe zakoneve fetare që lidhen me festimet e Pashkës. Haggadah mund të gjurmohet prapa në kohë rreth vitit 1350. Pasi hebrenjtë u dëbuan nga Spanja, pronarët e librit të lutjeve e bartën atë nëpër Evropë para se të përfundonte në Sarajevë. Dëshmia e parë e shkruar për librin daton në vitin 1894, kur Muzeu Kombëtar i Bosnjës dhe Hercegovinës e bleu atë nga Koens, një familje sefardike sarajevase. Kožemjakin thotë se Haggadah është “trashëgimia kulturore e të gjithë qytetarëve të Bosnjës dhe Hercegovinës”.

Në mes të shtatorit, një kopje e Haggadah-ut të Sarajevës, e prodhuar disa vjet më parë nga një shtëpi botuese lokale, u shfaq në Madrid, së bashku me disa grafika dhe një monografi për librin. Kopja origjinale ruhet në Muzeun Kombëtar të Bosnjës dhe Hercegovinës.

Kožemjakin foli me K2.0 për Haggadah-un e Sarajevës, jetën e hebrenjve në Sarajevë sot, gjuhën e urrejtjes dhe idenë e “popujve përbërës” në Bosnjë dhe Hercegovinë.

Foto: Adi Kebo.

K2.0: Sa i madh është komuniteti hebraik në Sarajevë dhe me çfarë sfidash përballet?

Igor Kožemjakin: Komuniteti hebraik është konceptuar i tillë që ta udhëheqin njerëzit dhe jo klerikët, ndryshe nga bashkësitë e tjera fetare. Është mjaft i vogël, numëron rreth 500 anëtarë. Përveç të qenit një grup fetar, është gjithashtu një bashkësi etnike e hebrenjve. Familjet e tyre janë gjithashtu pjesë e saj, dhe kemi shumë martesa të përziera.

Mosha mesatare për fat të keq është 67 vjeç, sipas përllogaritjeve të mia të thjeshta, që do të thotë se është komunitet mjaft i vjetër. Ekziston vetëm një numër modest i familjeve të reja ose të moshës së mesme me fëmijë.

Komuniteti ka krijuar një shkollë të së dielës për fëmijët. A e ndihmon kjo komunitetin të mbijetojë?

Të rinjtë janë e ardhmja jonë, nëse besojmë se komuniteti do të mbijetojë dhe do të vazhdojë jetën e tij në qytet. Për të folur për sasi, Holokausti na asgjësoi në nivelin demografik, kulturor dhe fetar. Në çdo nivel. Nuk ishte vetëm një gjenocid, por edhe një urbicid dhe një linguicid, duke pasur parasysh se gjuha e folur gjerësisht në Sarajevë — e cila dikur ishte pothuajse 20 përqind hebraike — pothuajse u shua plotësisht. Ishte gjuha e tyre amtare, një gjuhë që ata e flisnin në shtëpi, në rrugë, me njëri-tjetrit ose në tregti. Mjerisht, judeo-spanjishtja është pothuajse e vdekur në Bosnjë dhe Hercegovinën e sotme. Mbeten vetëm disa folës që e përdorin atë në mënyrë aktive mes tyre.

Punojmë me fëmijët përmes një shkolle të së dielës që kombinon arsimin fetar, kulturor dhe historik. Ndryshe nga bashkësitë e tjera fetare, nuk kemi asnjë klasë fetare të organizuar në shkollat publike, kështu që i organizojmë ato brenda komunitetit. I kemi rreth 12 pjesëmarrës të rregullt, më i vjetri është 13 vjeçar. Atyre nuk u mësohet vetëm aspekti fetar i judaizmit, por edhe zakonet, traditat, kultura dhe ca gjuhë. Ditët e sotme jemi më të fokusuar në hebraishten, e cila është në rrënjët e saj një gjuhë e shenjtë. Gjithashtu kemi krijuar një klub të rinjsh, një klub për adoleshentët e rinj dhe një klub studentësh me rreth 30 anëtarë.

A i transliteroni librat e lutjeve?

Po. Për mua si një pastor fetar, është e rëndësishme t’i trajnoj të rinjtë në mënyrë që ata të lexojnë nga librat e lutjeve të shkruara në hebraisht pa u mbështetur në transliterimin. Sidoqoftë, kjo është gjithashtu pjesë e punës sime: t’i transliteroj librat e lutjeve në shkrimin latin, në mënyrë që njerëzit të mund t’i ndjekin dhe lexojnë. Përndryshe nuk do të mundeshin.

Si hazzan, që do të thotë kantant, nuk jam ndërmjetës mes Zotit dhe besimtarëve në atë kuptim, por vetëm i pari ndër të barabartët, ai që është më i dituri dhe që udhëheq adhuruesit. Është normale që jo të gjithë e dinë gjuhën dhe shkrimin hebraik; ka qenë kështu edhe më parë. Kurrë nuk ka qenë pengesë, sepse hazzani i udhëheqë besimtarët.

Foto: Adi Kebo.

Gjithashtu punoni edhe me të moshuarit. Si ka ndikuar pandemia COVID-19 tek ata?

Kemi shumë programe për të moshuarit. Njëri prej tyre është kujdesi për të mbijetuarit e Holokaustit, një tjetër është kujdesi për të moshuarit, një projekt gjithëpërfshirës i kujdesit në shtëpi ku si kujdestarët ashtu edhe përfituesit vijnë nga të gjitha grupet etnike dhe fetare në Bosnjë dhe Hercegovinë.

Po përpiqemi t’i ndihmojmë ata që kanë mbetur pa mbështetjen e fëmijëve të tyre ose që nuk e kanë askënd për t’u dalë në ndihmë. Ne përpiqemi të ndihmojmë sa më shumë që të jetë e mundur — me punët e shtëpisë, vizitat te mjeku ose marrjen e ilaçeve. Për fat të keq, kemi edhe një kuzhinë byfe ku rreth 30 njerëz marrin ushqimet e tyre për çdo ditë.

E përmendët shkollën e së dielës dhe mënyrën se si punoni me fëmijët aty. Sistemi arsimor në Bosnjë dhe Hercegovinë, ku shkollat publike ofrojnë orë fetare, a e lejon ruajtjen e identitetit hebraik? A munden fëmijë që duan ta mbajnë mësimin fetar?

Ne përpiqemi t’u japim fëmijëve tanë një lloj mundësise për t’u rritur me identitetin hebraik dhe për ta ruajtur atë. Kjo është ajo që ata me siguri e marrin përmes shkollimit modern dhe aktiviteteve të tjera që i organizojmë në komunitetin tonë. Lidhur me atë që thashë më parë për mënyrën sesi ka shumë familje të përziera, ndodh që fëmijët të zgjedhin klasa fetare që kanë të bëjnë me fenë e prindit tjetër. Jemi në humbje të madhe në raste të tilla pasi këta fëmijë mund ta humbin identitetin e tyre dhe të përfundojnë të asimiluar.

Nuk kemi as vullnet as aftësi për ta ushtruar ndonjë lloj presioni. Nëse këta fëmijë do ta kishin mundësinë të marrnin mësime fetare në shkollat publike, ndoshta do ta bënin këtë, por unë nuk shoh asnjë problem me të pasurit një alternativë. Vajza ime është në klasën e dytë të shkollës fillore dhe ka një lëndë të quajtur Demokracia, Kultura dhe Feja; ndër të tjera, ajo mbulon të gjitha fetë, dhe e bën mjaft mirë. Si prindër, jemi të kënaqur me atë që i ofrohet fëmijës tonë aty, e cila ndërtohet më tej në shkollën e së dielës. Gjëja kryesore është se si rriten fëmijët në shtëpi. Nuk është problematike për ne; do të ishte shumë më problematike të organizoni orë mësimore për pesë studentë që nuk i ndjekin ato derisa shkojnë në pesë shkolla të ndryshme.

Ne kemi shembullin e një familjeje që jeton në Kreševo, ku një shkollë e mesme lokale lejoi që vajza t’i ndiqte mësimet fetare këtu. Shkolla e saj e ka regjistruar atë si lëndë zgjedhore dhe është regjistruar në raportin e saj të shkollës.

A mëson sistemi arsimor vendas mjaftueshëm rreth Holokaustit?

Njerëzit në Bosnjë dhe Hercegovinë nuk dinë shumë për hebrenjtë. Në të kaluarën, antisemitizmi nuk ishte aq i shprehur në vend, por në dy vitet e fundit, dhe veçanërisht në online, po rritet. Por gjuha e urrejtjes është rritur në përgjithësi dhe nuk na ka kursyer as neve.

Mendojmë se është thelbësore që nxënësit e shkollave të njihen me fqinjët e tyre, të cilët rrallë kanë një shans për t’i takuar sepse një numër kaq i vogël hebrenjsh jetojnë këtu. Kemi vendosur ligjërata mbi historinë, traditën dhe kulturën e hebrenjve në Bosnjë dhe Hercegovinë.

Mësimi për Holokaustin është gjithashtu i rëndësishëm për ne; programi është në ditët e para. Edhe pse Bosnja dhe Hercegovina nënshkroi një numër traktatesh dhe u zotua të jepte mësim rreth Holokaustit, orët e historisë trajtojnë vetëm shkurtimisht Luftën e Dytë Botërore, kështu që pothuajse nuk ka vend për të diskutuar gjatë mbi Holokaustin. Mendojmë se është e nevojshme ta diskutojmë atë, jo vetëm për hir të komunitetit hebraik, por për hir të shoqërisë në përgjithësi.

Mësimi për një shembulli të tillë mundet vetëm ta forcojë parandalimin e krimeve të ardhshme. Megjithëse njerëzimi nuk ka mësuar shumë përtej parullës “kurrë më”, dhe asaj që i kemi thënë “kurrë më” përsëritet. Kjo është arsyeja pse është e rëndësishme ta mësojmë për të dhe na vjen keq që çështja është e nënpërfaqësuar.

Foto: Adi Kebo.

Përmendët një rritje të antisemitizmit. Këtë pranverë, një svastika u vizatua në lajmërimin e vdekjes së muzikantit të Sarajevës, Želimir Altarac Čičak. Incidente të ngjashme ndodhin herë pas here. Ku tjetër vëreni një rritje të antisemitizmit?

Ka një radikalizim të dukshëm të shoqërisë. Mund të shihet në këtë rast që keni përmendur, dikush që vizaton një svastikë në në lajmërimin e vdekjes së Čičak. Në pamjet e kamerave të sigurisë, duket se e ka bërë një adoleshent, që padyshim i përket një grupi të ekstremit të djathtë, disa skinhead, ose grup i ngjashëm i lidhur me supremacistët e bardhë.

Kjo është një çështje që shqetëson të gjithë shoqërinë, jo vetëm komunitetin tonë. Për fat të mirë, nuk kemi pasur ndonjë incident serioz që një kohë të gjatë, të paktën që nga 10 ose 12 vjet më parë kur një numër gurë varresh në Varrezat Hebraike në Sarajevë u vandalizuan.

A i shihni atë fyerjet drejtuar hebrenjve të Bosnjës dhe Hercegovinës në kontekstin e asaj që ka ndodhur në Izrael dhe Palestinë?

Po, dhe e shoh edhe në media. E shoh sa herë që përmendet shteti i Izraelit, me të cilin ne nuk kemi shumë të bëjmë, përveç disa marrëdhënieve familjare me ish-shtetasit e Bosnjës dhe Hercegovinës që tani jetojnë në Izrael. Por me vetë shtetin nuk kemi ndonjë lidhje të vërtetë. Dhe ky është shembulli klasik i antisemitizmit, kur i gjithë populli hebraik, dhe veçanërisht ata në diasporë, fajësohen për veprimet e shtetit të Izraelit. Pavarësisht faktit që nuk e konsiderojmë vetën këtu si diasporë, por si banorë autoktonë të Bosnjës dhe Hercegovinës.

Kemi qenë të pranishëm këtu për 500 vjet. Sidoqoftë, edhe pse jemi integruar në shoqërinë vendase, nuk jemi asimiluar. Bosnja dhe Hercegovina është e tillë në vetvete, dhe duhet të jetë kështu, multikulturore. Lufta e ndryshoi atë, demografia ndryshoi kudo, por ne përpiqemi të mbajmë marrëdhënie të mira me fqinjët tanë, bashkësitë e tjera fetare dhe pakicat etnike — si institucionalisht ashtu edhe bilateralisht. Për më tepër, duke marrë pjesë në Këshillin e Pakicave Kombëtare dhe aktivitetet e tij, po përpiqemi ta pohojmë prezencën tonë dhe t’i ndihmojmë njerëzit t’i largojnë paragjykimet që kanë për hebrenjtë.   

Cili ka qenë reagimi juaj ndaj këtyre ngjarjeve?

Meqenëse jemi komunitet fetar, shpesh pritet nga ne që t’i shprehim pikëpamjet tona politike, por kurrë nuk na shkon në mendje ta bëjmë këtë. Na vjen keq për gjithçka — kemi bërë njoftime publike në lidhje me këtë — dhe vajtojmë çdo qenie njerëzore, çdo jetë njerëzore që është humbur. Na vjen keq që nuk ka hapësirë për dialog në Lindjen e Mesme. Kjo është ajo që e lëndron çdo person normal — t’i shohësh fëmijët tek vdesin. Për ne është gjithashtu e qartë se ka dy palë në çdo konflikt. Pozicioni në të cilin jemi nuk është për zili. Njerëzit presin që t’i shprehim pikëpamjet tona politike, por nuk duam ta bëjmë këtë.

Kur ka raste të gjuhës së urrejtjes, shumica thonë se janë akte të individëve. A është gjuha e urrejtjes antisemite në Bosnjë dhe Hercegovinë akt i individëve, apo ekziston një komunitet më i gjerë që e mbështet këtë gjuhë urrejtjeje?

Këta janë vërtet individë. Nuk ka grupe të organizuara. Fatkeqësisht, urrejtja e ndërsjellë midis popujve të tjerë këtu është aq e thellë sa që pothuajse nuk ka hapësirë për urrejtje ndaj hebrenjve. Kjo është arsyeja më e mundshme pse nuk jemi përballur me ndonjë ofendim të tillë antisemitik. Sidoqoftë, antisemitët kanë qenë për aq kohë sa vetë hebrenjtë, kështu që është diçka që u mundëson dhe u jep hapësirë të gjithëve që t’i shprehin pikëpamjet e tyre, të lexojnë gjëra të tilla…

Por, a ka diçka që i ka inkurajuar ata? 

Sigurisht që ka dhe kjo është rritja e antisemitizmit, e cila është e dukshme edhe në vendet e tjera. Është bërë rrezik sigurie në disa vende të ecësh në rrugë me simbole hebreje të shfaqura qartë — ky është një rreth vërtet i ngushtë. Për fat të mirë, nuk është kështu në Bosnjë, megjithëse fjalë të tilla na vijnë edhe neve. Dhe jemi të prekur mjaft shpesh, veçanërisht sepse ka pasur thirrje për një shkatërrim tjetër të popullit tonë, që është katastrofike. Pra, po, ka pasur komente si ato, si dhe disa më të padëmshme që padyshim rrjedhin nga injoranca dhe paragjykimet.

Foto: Adi Kebo.

A i adresojnë institucionet dhe shoqëria gjuhën e urrejtjes në mënyrë të përshtatshme?

Shumë rallë. Është kryesisht sektori i OJQ-ve ai që e adreson, por edhe ata e bëjnë pak ftohtë dhe kurrë përtej fjalëve. Dhe kjo është problem, natyrisht, por nuk kemi një ligj që do të merrej me të. Duke marrë parasysh shpërthimet e përhapura të urrejtjes, gjykatat tona nuk do të kishin asgjë tjetër për të bërë, përveçse ta ndiqnin penalisht gjuhën e urrejtjes. Është problem social — të gjithë duhet ta pyesim veten se ku mund të na çojë kjo, si çfarë njerëz do të rriten fëmijët tanë nëse ky bëhet realiteti ynë normal. Ose normaliteti ynë shoqëror.

Kohët e fundit, ish-përfaqësuesi i lartë për Bosnjë dhe Hercegovinën, Valentin Inzko, bëri ndryshime në Ligjin Penal që e bëjnë mohimin e gjenocidit një krim. A mund të tërhiqni një paralele në lidhje me mohimin e krimeve gjatë historisë në këtë pjesë të botës — kemi parë që ndryshimet u pritën me zemërim pasi një pjesë e vendit zyrtarisht nuk e pranon legjislacionin e ri.

Po, ata nuk e kuptojnë se kjo do ta hapë rrugën që çdo viktimë dhe ndjekje penale — jo vetëm për mohimin e gjenocidit, por edhe për ndjekjet penale [të luftës] — të mbrohet. Mohimi i të gjitha llojeve të vendimeve, si gjykatat ndërkombëtare ashtu edhe ato vendore, mund të ndiqet penalisht.

Nuk e kuptoj pse një popull i tërë do të ndihej i thirrur për veprimet e kryera nga individë, ndoshta edhe në emër të tyre. Duhet të dalin dhe të thonë publikisht se ato akte nuk janë kryer në emër të tyre. Por, është e qartë se shoqëria në tërësi është mjaft e sëmurë dhe kemi nevojë për një qasje profesionale dhe multidisiplinare për ta zgjidhur këtë problem. Sidoqoftë, nuk ka vullnet për diçka të tillë, kështu që perspektivat tona janë të zymta, shumë të zymta dhe të errëta.

Por ligji i ndryshuar është miratuar tani, kështu që ai jep një bazë për përparim, apo jo?

Po, ligji është miratuar dhe po presim që institucionet kompetente ta bëjnë punën e tyre. Nuk mendoj se prokurorët do të hapin vetë një rast derisa dikush ta paraqesë një raport. Nuk e di sa të aftë jemi ne si komunitet për ta nisur një përballje të tillë dhe në çfarë mase kemi nevojë për të fillimisht. Për shembull, nuk mendoj se një njoftim nga komuniteti hebraik në lidhje me një incident antisemitik mund të japë ndonjë rezultat. Të tjerët duhet të reagojnë — nëse ne e ngremë zërin kur dikush na sulmon, do të ketë pak ndikim.

A do të thotë kjo se shoqëria e BeH e toleron antisemitizmin dhe gjuhën e urrejtjes?

Kur ndodh çfarëdo lloj shkelje e të drejtave të njeriut, njeriu duhet të ngritet në mbrojtje të atyre të cilëve u janë shkelur të drejtat. Si bashkësi — veçanërisht nëse një bashkësi tjetër fetare sulmohet — ne ngremë zërin dhe bëjmë thirrje për mirëkuptim dhe tolerancë, sepse këto sulme janë krime. Krimet me motive fetare janë krime kundër vetë fesë; në asnjë fe nuk është normale të bësh diçka të tillë.

Duhet të jem i sinqertë, kur gjërat bëhen serioze, të tjerët na mbrojnë gjithashtu, kishat dhe komunitetet e tjera fetare, si dhe organizatat e shoqërisë civile. Sidoqoftë, rrallë çon në një hetim më serioz nga institucionet përkatëse, siç janë zyrat e prokurorëve ose gjykatat. Edhe prokuroria kantonale në Sarajevë hodhi poshtë raportin tonë mbi vandalizmin në varrezat hebraike; rasti nuk u konfirmua. Kjo është skandaloze. Nuk ishim mjaft të zëshëm në këtë, por ndoshta duhet të kishim qenë.

Idetë radikale po forcohen në të gjithë globin, por ato ndryshojnë në mënyrën se si shfaqen, si dhe në objektivat e urrejtjes së tyre. Megjithëse Amerika nuk mbetet shumë prapa, nazizmi po na afrohet më shumë në Evropë. A po përhapet në Bosnjë dhe Hercegovinë?

Po, ne jemi dëshmitarë të një kthese. Thjesht, revizionizmi historik ka bërë që disa ideologji të bëhen përsëri të pranueshme shoqërisht, është një fenomen që është i pranishëm në të gjithë botën. Radikalizimi po ndodh në të dy polet, jo vetëm në atë që përmendet shpesh — grupet radikale të krahut të djathtë — por diçka e ngjashme po ndodh edhe në të majtë, kështu që është një polarizim i shoqërisë.

Kriza globale e migrantëve flet shumë për gjendjen aktuale të njerëzimit, duke pasur parasysh se si trajtohen njerëzit në lëvizje.

Çështja më e gjerë e migrimit është problem global. Gjatë historisë së njerëzimit ka pasur gjithmonë migrime, por këto kanë çuar në shpërthime urrejtjeje. Feja jonë e kundërshton këtë dhe Torah na mëson të jemi të mirë ndaj të ardhurve, sepse dikur ishim të ardhur në tokën e Mizraimit, në Egjipt, para se Zoti ynë të na shpëtonte me dorë të fortë dhe krah të shtrirë.

Migrantët janë njerëz të cilëve duhet t’u ofrohet ndihmë; të paktën, duhet t’ua bëjmë të qartë se  nuk janë të mirëpritur atje ku janë drejtuar, kështu që ose duhet të qëndrojnë në vendet e tyre ose të qëndrojnë këtu për të jetuar. Çështja e migrimit duhet të zgjidhet nga shteti, natyrisht, por njerëzit në lëvizje nuk duhet ta kenë më keq se sa që e kanë tashmë — ata nuk duhet të rrihen dhe t’u mohohet mundësia për të provuar t’i kuptojnë gjërat.

Pra, gjithçka është e detyruar të përzihet këtu, përfshirë urrejtjet tona “tradicionale”?

Po. Nuk janë urrejtje tradicionale, por traditat priren të krijohen mjaft shpejt. Një traditë krijohet brenda një brezi dhe kjo më frikëson. Megjithëse ne kemi pasur goxha konflikte gjatë historisë sonë, gjatë viteve dhe shekujve, disa hapësira të këndshme të bashkëjetesës reciproke kanë qenë gjithmonë aty — hapësira ku dikush mund të ketë një jetë të mirë në rrethanat ekzistuese.

Foto: Adi Kebo.

Në këtë kontekst, le të flasim për meshën e vitit të kaluar për Bleiburg të mbajtur në katedralen e Sarajevës. Shërbimi u krye nga Kardinali Vinko Puljić. A shkaktoi dëme ngjarja?

Dëmi ndodhi sepse ishte publik; u shpall publikisht. Asnjëri prej nesh nuk ka asgjë kundër një riti fetar për të vdekurit, por ky — të paktën kështu e shoh unë — është një akt intim, kështu që duhet të ndodhë brenda Kishës.

Mendoj se kisha katolike bëri gabim që e bëri këtë publikisht. Edhe pse ne ngritëm shqetësime publikisht, kjo nuk i prishi marrëdhëniet tona. Gjithmonë kërkojmë mënyra për t’u përfshirë në dialog.

Si reaguan ata pasi u thatë se po gabonin?

Ende nuk mendojnë se kanë bërë ndonjë gjë të gabuar sepse një masë është e shenjtë — ka të bëjë me të drejtën e besimtarëve për ta praktikuar besimin e tyre në publik. Shpresoj se ata e kuptojnë pse ata ishin vërtet gabim.

Thatë se dëmi ishte bërë. Ku reflektohet?

Reputacioni i kishës katolike është dëmtuar. Mund ta shoh në reagimet e të tjerëve këtu, jo vetëm hebrenjve. Fqinjët e mi dhe sarajevasit e tjerë, përfshirë disa kroatë që ndoshta nuk janë as katolikë — janë parimisht, por nuk janë praktikues katolikë — besojnë se nuk duhej të mbahej. Ata vijnë nga familjet që ruajnë një trashëgimi antifashiste, e cila i ndikon opinionet e tyre. Sipas tyre, dëmi i bëhet reputacionit të tyre si katolikë.

Ligji i Bosnjës dhe Hercegovinës i njeh tre popujt përbërës të vendit si serbë, kroatë dhe boshnjakë. Hebrenjtë dhe qytetarët e tjerë që nuk i përkasin njërit prej këtyre tre grupeve quhen “të tjerët”. Çfarë mendoni për këtë term? A është ky një faktor tjetër që minon identitetin tuaj?

Mendoj se është ofenduese për këdo që i referohet, veçanërisht për pakicat. Në të njëjtën mënyrë, por aspak më pak e rëndësishme, është ofenduese për ata qytetarë që e shohin veten si qytetarë të Bosnjës dhe Hercegovinës dhe si boshnjakë, si shtetas boshnjako-hercegovinas — pavarësisht se si identifikohen.

Fakti që ata diskriminohen kur bëhet fjalë për të drejtën e tyre aktive për të votuar i dëmton të gjithë. Sidoqoftë, jam plotësisht i vetëdijshëm se ky vend nuk mund të kuptohet plotësisht si shtet qytetar: për fat të keq, realiteti aktual politik nuk e lejon. Kur bëhet fjalë për konceptin e popujve përbërës në veçanti — edhe pse është një term mjaft i çuditshëm sepse janë grupet etnike që janë në të vërtetë përbërës — nuk mund të shoh se si mund të anashkalohet kjo.

Ndoshta një qasje e ndryshme nga drejtuesit mund të jetë një mënyrë?

Fatkeqësisht, nuk kemi udhëheqës politikë. Kemi udhëheqës etnikë dhe ende nuk kam parë një alternativë për këtë. Dhe me këto zhvillime të reja — me kalimin e kohës, po filloj ta kuptoj se asgjë nuk do të dalë prej tyre dhe se është vetëm një shartim i futur në një sistem ekzistues që është i kalbur në vetvete, i cili nuk lejon që shoqëria të zhvillohet. Jemi të bllokuar në këtë sistem. Disa ndryshime në ligjin zgjedhor ose Kushtetutën mund të sigurojnë të drejta të barabarta, por asgjë nuk do të ndryshojë as në këtë aspekt. Për më tepër, unë nuk njoh ndonjë hebre që ka aspirata të tilla. Sidoqoftë, fakti që ata nuk kanë mundësi i vendos në një pozicion inferior, kurse paguajnë të njëjtat taksa si të gjithë të tjerët.

Tashmë kanë kaluar 12 vjet që kur Gjykata Evropiane e të Drejtave të Njeriut vendosi mbi padinë e ngritur nga Dervo Sejdić dhe Jakob Finci si anëtarë të të tjerëve — komunitetit rom dhe hebraik — sepse nuk kanë të drejtë të kandidojnë për Presidencën e Bosnjës dhe Hercegovinës ose në Shtëpinë e Popujve të Bosnjës dhe Hercegovinës. Asgjë nuk ka ndryshuar, apo jo?

Besoj se ajo që sapo përmenda e shqetësoi më shumë zotin Finci, kështu që ai ngriti një padi në Strasburg. Nuk ishte një ambicie për t’u bërë anëtar i Presidencës, por fakti që një vend modern evropian nuk i garantohen të drejta të barabarta dikujt vetëm sepse janë anëtarë të ndonjë grupi tjetër etnik, që është skandaloze.

Për më tepër, kemi një tjetër formë të diskriminimit: ka pabarazi brenda popujve përbërës, duke pasur parasysh se njerëzit nuk mund të kandidojnë për pozita të caktuara sepse jetojnë në një bashkësi të caktuar lokale. Parimi territorial duhet të ndryshohet.

Cila është marrëdhënia e hebrenjve të Sarajevës me Bosnjë dhe Hercegovinën?

Me të vërtetë jemi në vendin në të cilin përkasim. Nuk jemi hebrenj që jetojmë në Bosnjë, por hebrenj boshnjako-hercegovinas. Uroj që të tjerët të fillojnë të na konsiderojnë si të tillë sepse ne kemi jetuar këtu me shekuj, duke kontribuar në zhvillimin e shoqërisë në çdo front; me gjithë qenien tonë, kemi treguar se e konsiderojmë këtë vend si tonin.

Më keni thënë se këtu të gjithë diskriminohen në një mënyrë ose në një tjetër, jo vetëm pakicat siç përmendet shpesh.

Nuk jemi të diskriminuar në aspektin institucional. Askush nuk më është ankuar për diskriminim sepse janë hebrenj. Përballemi me të njëjtat probleme si njerëzit e tjerë — të gjithë jemi në të njëjtën barkë këtu.

Një lloj “apolitizimi” ka ndodhur brenda shoqërisë pasi njerëzit që duan të sjellin ndryshim e shohin se nuk munden; prandaj, ata janë distancuar plotësisht nga veprimi politik, si dhe nga komentimi i ngjarjeve politike. Thjesht jetojnë në mikrokozmoset e tyre që nuk kanë të bëjnë fare me politikën. Nuk kanë asnjë ambicie përsa i përket angazhimit aktiv politik, kjo është arsyeja pse nuk e marrin të gjithë këtë diskriminuese. Ajo që i lëndon më shumë është se ekonomia është e dobët, se pagat e tyre janë të ulëta, që duhet të na drejtohen për ndihmë në mënyrë që të mund t’i paguajnë kopshtet e fëmijëve të tyre ose të blejnë pelena. Kjo dhemb më shumë sesa diskriminimi. Ne jemi shumë të vegjël për tu organizuar.

Tingëllon tamam siç e thatë më herët — perspektivat janë shumë të zymta dhe të errëta për shoqërinë në Bosnjë dhe Hercegovinë. A shihni ndonjë shpresë në të ardhmen?

Tani për tani, po shpresojmë që popujt përbërës të gjejnë diçka që do ta ndryshojë rrjedhën. Jemi të vetëdijshëm se asgjë nuk mund të imponohet nga jashtë. Marrëveshja e Dejtonit është imponuar dhe e ka lënë vendin në status quo.

Nuk jemi shoqëri post-konflikti, por shoqëri konflikti. Jemi ende në konflikt — është koha që njerëzit ta kuptojnë këtë, duke përfshirë njerëzit në sektorin e OJQ-ve që janë përpjekur ta zbatojnë një metodologji të përshtatshme për shoqëritë e pas-konfliktit. Qasja e tillë është e gabuar. Kemi qenë dëshmitarë të kësaj për 20 vjet, sepse nuk është bërë përparim që pastaj të bëhet opinion publik dhe t’i shtyjë gjërat përpara. Për mua, është një cikël vicioz. Kjo është arsyeja pse i lutem Zotit që popujt përbërës ta gjejnë një mënyrë dhe të arrijnë një marrëveshje.

Ka gjithnjë e më pak mundësi për t’u larguar. Dyert po mbyllen, por ne tashmë nuk kemi fuqi punëtore të kualifikuar — ata që janë të kualifikuar tashmë janë larguar nga Bosnja dhe Hercegovina. Të paktën ata që kanë qëndruar duhet të përpiqen të arrijnë një marrëveshje, të gjejnë një mënyrë për të ndërtuar një shoqëri normale, funksionale.

Kur njerëzit nuk dekurajohen më prej problemeve ekzistenciale, mendoj se gjëra të tjera do të dalin, kështu që do të jemi në gjendje t’i adresojmë problemet për të cilat kemi folur — mohimi i Holokaustit, islamofobia, “krishterofobia”, antisemitizmi… Duam të luftojmë kundër të gjitha formave të ksenofobisë në shoqëri, sepse të gjitha këto janë anë të ndryshme të së njëjtës monedhë.

Ky artikull është redaktuar për gjatësi dhe qartësi. Intervista u zhvillua në gjuhën shqipe.

Imazhi i ballinës: Adi Kebo.

Ky artikull është prodhuar me mbështetjen financiare të “Balkan Trust for Democracy”, projekt i Fondit Gjerman Marshall të Shteteve të Bashkuara dhe Ambasadës Mbretërore Norvegjeze në Beograd. Opinionet e shprehura në këtë artikull nuk paraqesin domosdoshmërisht ato të Ambasadës Mbretërore Norvegjeze në Beograd, Balkan Trust for Democracy, Fondit Gjerman Marshall të Shteteve të Bashkuara, apo partnerëve.