Dialogu. Për këdo në Kosovë, por edhe në Serbi, kjo fjalë ka kuptim shumë specifik. Në dekadën e fundit ka qenë një dialog i pafundmë, dialogu. Ky pra, padyshim, është dialogu i Brukselit në mes të Kosovës dhe Serbisë, apo siç edhe njihet zyrtarisht, dialogu i lehtësuar nga BE-ja në mes të Beogradit dhe Prishtinës.

Para se të rinisin diskutimet në nivel të lartë, K2.0 ju sjell biseda informuese me njerëz me perspektiva unike dhe të ndryshme rreth dialogun. Bisedat u zhvilluan nga fillimi deri në mes të shtatorit, para ndezjes së fundit të tensioneve në veri të Kosovës.

Kjo është pjesa e dytë e intervistave të serisë së përbërë prej tri sosh. Në pjesën e parë, dëgjuam pikëpamjet e Brukselit, duke folur me raportuesit e BE-së në Kosovë dhe Serbi, Viola von Cramon dhe Vladimír Bilčík. Tani do t’i dëgjojmë dy gazetarë vendas të cilët kanë punuar për ta mbajtur publikun të informuar në lidhje me zhvillimet e fundit të dialogut.

Gjeraqina Tuhina është gazetare kosovare që mbulon Bashkimin Evropian dhe dialogun mes Kosovës dhe Serbisë. Aktualisht është e vendosur në Bruksel dhe punon si korrespondente për RTK, radiotelevizionin publik të Kosovës.

Dario Hajrić është gazetar serb i cili shkruan analiza dhe komente për Deutsche Welle, Remarker dhe Kosovo 2.0. Gjithashtu, është komentues i shpeshtë në kanalin e lajmeve, N1.

K2.0: Ku do të thoshit se qëndron tani dialogu mes Kosovës dhe Serbisë? A do ta  cilësonit procesin deri tani si të suksesshëm?

Gjeraqina Tuhina: Procesi dhe e ardhmja e tij është shumë e paqartë në këtë moment, posaçaërisht tani që Brukseli ka bashkëbisedues tjerë nga Prishtina. Ka qenë gjithmonë proces i hapur ku përfundimi ishte i paqartë dhe palët kishin pikëpamje të ndryshme se si mund të përfundonin bisedimet.

Nëse marrim parasysh sa ka avancuar Serbia në procesin e anëtarësimit në BE, falë dialogut, atëherë me të vërtetë mund të cilësohet si sukses. Serbia konsiderohet si e para në bisedimet për anëtarësim, edhe pse raportet e rregullta të Komisionit Evropian paraqesin sundim të dobët të ligjit në vend, mungesë të pavarësisë në sferën e mediave dhe rekord të dobët në ndjekjen e krimeve të luftës.

Megjithatë, në rastin e Kosovës, dialogu nuk ka dhënë shumë fryte. Në fillim, e konsumoi të gjithë kapacitetin administrativ të shtetit, i cili veçse ishte i dobët. Dialogu gjithashtu ka penguar njohjen e mëtejshme të pavarësisë.

Serbia e ka përdorur këtë proces për t’i bindur vendet ngurruese se dialogu ka të bëjë me statusin e Kosovës, dhe kësisoj disa njohje të reja tani janë në pritje të përfundimit të procesit. Letrat e mosnjohjes nga disa shtete tregojnë gjithashtu se ato vende po pezullojnë njohjen në pritje të rezultatit, i cili duhet ta zgjidhë statusin e Kosovës. Në vend që ta ndihmonte Kosovën, dialogu u përdor për ta mohuar dhe madje edhe për ta tërhequr njohjen.

Dario Hajrić: Dialogu ngeci sapo ShBA-ja ndaloi së ushtruari presion ndaj qeverive të Serbisë dhe Kosovës vitin e kaluar. Procesi në vetvete është shumë ambivalent. Nga njëra anë, është e qartë se përgjatë viteve është bërë përparim në kuptimin institucional. Nga ana tjetër, ekziston një mungesë e dhimbshme përmirësimi kur është fjala për pajtim, e cila duhet ta vendosë bazën për perspektivën e paqes së qëndrueshme.

Gabimi më i madh që BE-ja ka bërë ishte reduktimi i negociatave në një dialog midis udhëheqësive politike, duke i lejuar t’i përdorin fjalimet e dyfishta, duke vepruar si paqebërës në Bruksel dhe si kundërshtarë të ashpër para audiencës së tyre. Kjo e helmoi procesin, dhe tani është jashtëzakonisht e vështirë të vendosësh pak sinqeritet në të.

Raportet tregojnë se shumica e qytetarëve në të dy vendet mendojnë se nuk kanë përfituar nga dialogu. Dhe një numër më i madh janë ankuar se nuk dinin mjaftueshëm rreth tij. Dialogu është përcaktuar si proces lart-poshtë dhe i drejtuar nga elita. A do të pajtoheshit me këtë perceptim? A ka vend për qytetarët dhe shoqërinë civile në proces?

Hajrić: Procesi është plotësisht jotransparent, dhe qytetarët po trajtohen si fëmijë të lidhur në sediljen e pasme të makinës — askush nuk po i pyet ata se çfarë duan apo si ta arrijnë atë, kështu që vetëm ulen turivarur dhe shpërthejnë me zemërim. Sigurisht që bëjnë kështu, nuk ndiejnë asnjë përgjegjësi, ata janë plotësisht të shkëputur nga procesi i vendimmarrjes dhe po ushqehen me përralla për Kosovën se po kthehet në juridiksionin e Serbisë.

Personi që mban timonin në Serbi është autoritar, armiqësor ndaj çdo forme të shqyrtimit publik, kështu që kanalet për të ndikuar në proces nuk u krijuan kurrë. Edhe t’i thërrasësh gjërat me emrat e tyre të vërtetë — kufiri, shteti, pavarësia dhe kështu me radhë — të vendos në listën e keqe të tabloideve të kontrolluara nga qeveria dhe grupeve ekstremiste të krahut të djathtë.

Ky nuk është një proces demokratik ku mund të analizoni çka mund të bëhet ndryshe. Nga perspektiva e qeverisë mund të jesh “me ne”, “kundër nesh” ose ta mbyllësh gojën.

Tuhina: Qytetarët, posaçërisht nga Kosova, kanë të drejtë të pretendojnë se nuk shohin ndonjë përfitim. Përveç “të lëvizjes së lirë” në Serbi — edhe pse me shumë pengesa administrative — disa nga rezultatet e dukshme përfshijnë fusnotën në dokumentet e ndryshme zyrtare evropiane dhe rajonale, kodi telefonik ndërkombëtar për Kosovën, por në anën tjetër është Lista Serbe.

Me Listën Serbe — përfaqësuesi i vetëm politik i serbëve të Kosovës, por në praktikë i kontrolluar nga Beogradi — Serbia tani ka ndikim të drejtpërdrejtë në vendimmarrjen politike në Kosovë.

Mbi të gjitha, dialogu i ka tradhtuar disi ata serbë në Kosovë që filluan të integrohen. Kjo ka të bëjë veçanërisht me serbët që jetojnë në jug të lumit Ibër. Kur dialogu kaloi nga ai teknik në një proces politik, serbët e Kosovës që morën pjesë në të gjitha fushat e jetës u harruan. Aktualisht, vështirë se ka ndonjë serb të Kosovës që jeton në jug të Ibrit me një mundësi konkrete për të marrë pjesë në jetën politike.

Për më tepër, është një nga proceset më jotransparente që gazetarët e kanë mbuluar në Bruksel. Në thelb gazetarët janë viktima të deklaratave diametralisht të kundërta që vijnë nga palët, si dhe linjave zyrtare të pangjyra nga ana e BE-së. Kjo krijon përshtypjen se BE-ja nuk e ka idenë se çfarë dëshiron nga dialogu.

Faji bie më shumë në anën e BE-së, pasi që ka pozicion shumë të ndërlikuar në proces. Ky është rezultat i mungesës së një qëndrimi të unifikuar për Kosovën. Prandaj BE-ja, e cila është kampione e gjetjes së përkufizimeve të paqarta qëllimisht për situata të caktuara, doli me rolin e “lehtësuesit”.

BE-ja nuk është ndërmjetësues në këtë proces, pasi kjo nënkupton se dy vende përfshihen në bisedime si partnerë të barabartë, e që nuk janë. Për BE-në, Kosova nuk është shtet ndërsa Serbia është. Pra, kur bëhet fjalë për statusin e Kosovës, BE-ja në praktikë kaloi nga “statusi neutral” në “status negativ”.

BE-ja po e përdorë të ashtuquajturën “paqartësi konstruktive” si mënyrë për t’i lejuar palët t’i interpretojnë gjëra e njëjta ndryshe, ndërsa BE-ja përmbahet nga sqarimi se kush ka të drejtë dhe kush jo. BE-ja nuk po “e lehtëson” aspak punën e gazetarëve që e mbulojnë dialogun, dhe si rezultat qytetarëve po u mohohet e drejta për t’u informuar tërësisht.

Në fund të ditës, BE-ja është partner i politikanëve dhe jo i qytetarëve dhe mediave. Kjo është arsyeja pse transparenca është gjëja e fundit për të cilën BE-ja interesohet në këtë dialog.

Derisa shpesh dëgjojmë se Serbia ka shansa të mëdha për t’u bërë shtet anëtar i BE-së, udhëheqësit evropianë janë jashtëzakonisht të kujdesshëm kur flasin për “perspektivën evropiane” të Kosovës. Çfarë duhet të kuptojmë nga kjo? A ka të ardhme për Kosovën në Bashkimin Evropian?

Tuhina: Pas nënshkrimit të Marrëveshjes së Stabilizim-Asociimit (MSA) në vitin 2014, Brukseli në thelb nuk ka asgjë për t’i ofruar Kosovës. Edhe kjo marrëveshje ishte e ndryshme krahasuar me marrëveshjet e ngjashme që vendet e tjera të Ballkanit Perëndimor nënshkruan me BE-në.

Vendet e tjera në rajon i nënshkruan marrëveshjet e tyre së bashku me përfaqësuesit e të gjitha shteteve anëtare, në nivelin e ministrave të jashtëm. Kosova e nënshkroi marrëveshjen vetëm me përfaqësuesit e institucioneve të BE-së dhe sipas mendimit ligjor që BE-ja mund të nënshkruajë marrëveshje tregtare me subjektet që nuk janë shtete sovrane, për shembull Makau dhe Hong Kongu.

Elementi kryesor që e dallon MSA-në e Kosovës nga ajo e vendeve të tjera është parathënia. Në rastin e Kosovës, asaj i mungon perspektiva e anëtarësimit në BE. Në formulimin e BE-së, Kosova ka  “perspektivë evropiane”, por jo perspektivën e integrimit evropian.

Për shkak të shteteve mosnjohëse, edhe shprehjet ndaj vendeve të tjera janë bërë më të paqarta; BE-ja ka gjetur përsëri një shprehje të pranueshme për paqartësinë konstruktive. Meqenëse Spanja nuk e njeh Kosovën, të gjitha vendet jashtë BE-së në Ballkan tani trajtohen si “partnerë” sesa si vende, apo shtete.

Ndoshta për herë të parë që kur filloi dialogu i Brukselit, ka shumicë të qëndrueshme politike në të dy vendet. A e konsideroni këtë situatë si një mundësi apo një pengesë? Si mund ta përdorë BE-ja këtë për ta çuar përpara procesin?

Hajrić: Në rastin e Serbisë, mungesa e demokracisë mund t’i përshpejtojë gjërat nëse grupi në pushtet ka interes personal për të siguruar një marrëveshje. Por a duhet bërë marrëveshja mes kombeve apo mes sunduesve?

Nënshkrimi i traktateve është një gjë, por t’i bësh qytetarët t’i pranojnë ato është diçka tjetër. Kriza e vazhdueshme politike serbe është aq e thellë saqë dy të tretat e qytetarëve aktualisht nuk kanë asnjë përfaqësim në organet drejtuese. Ky pozicion është i paqëndrueshëm në planin afatgjatë.

Çka do të ndodhë me çfarëdo lloj marrëveshjeje në të ardhmen pasi Vučić të rrëzohet, qoftë pas një viti, pesë viteve apo 10 viteve? A do ta kundërshtojnë pasardhësit atë që është nënshkruar? Ata mund të pretendojnë se qeveria ishte tërësisht e paligjshme saqë të gjitha vendimet e tyre konsiderohen të pavlefshme dhe se kombi nuk u pajtua kurrë për asgjë pasi që i gjithë procesi u zhvillua pas dyerve të mbyllura.

Tuhina: Vitet e fundit, për shkak të mënyrës së menaxhimit të dialogut nga të tria anët (Kosova, Serbia dhe BE-ja), Kosova është bërë disi “objekt” i dialogut dhe janë diskutuar vetëm çështjet e brendshme të vendit.

Me sa duket, kryeministri Kurti synon ta bëjë një kthesë dhe ta kthejë Kosovën në statusin e palës dhe jo subjektit.

Megjithatë, në të kaluarën narrativa dominuese në Bruksel ishte se Serbia duhet të fitojë diçka për njohjen e Kosovës. Kjo duket e papranueshme për lidershipin e ri në Prishtinë, por edhe për shumicën e qytetarëve.

Ka disa zëra në Kosovë të cilët po argumentojnë se pasi që BE-ja “dështoi” në procesin e liberalizimit të vizave nuk ka asnjë arsye për t’i dhënë përparësi një dialogu që shihet kryesisht si një prioritet evropian. Mendoni se kjo çështje ka pasur ndikim në qëndrimin e BE-së si lehtësues? A duhet të shqetësohet BE për rifitimin e besimit të humbur?

Tuhina: Liberalizimi i vizave nuk ka asnjë lidhje me procesin e integrimit në BE. Shumë vende që nuk i përkasin politikisht ose gjeografikisht BE-së gëzojnë udhëtime pa viza në BE. Por për shkak se BE-së i mungojnë bindjet, liberalizimi i vizave është e vetmja  “karrotë” e vërtetë që ka Brukseli.

Pra, liberalizimi i vizave për Kosovën mund të lidhet me një qasje konstruktive ndaj dialogut, por nuk do të ishte as e drejtë dhe as e barabartë.

Për sa i përket procedurës, çështja e vizave nuk mund të kushtëzohet nga vendet mosnjohëse. Vendimi për këtë merret me shumicë të kualifikuar në Këshillin e BE-së. Aktualisht, vizat po mbahen të varura nga situatat e brendshme politike në disa shtete anëtare. Ironikisht, ato janë shtete që e kanë njohur Kosovën menjëherë pas shpalljes së pavarësisë në vitin 2008.

Sa i përket marrëdhënieve midis shqiptarëve dhe serbëve brenda Kosovës, realiteti në terren është stabilizuar që nga viti 2011. Megjithëse ka shpërthime periodike të krizës politike, tensionet në tërësi janë më të ulëta dhe një numër i strukturave serbe në Kosovë janë integruar në kornizën kombëtare. A mendoni se qasja aktuale e reflekton situatën në ditët e sotme? A është e përshtatshme për objektivat e dialogut?

Hajrić: Do të hezitoja të deklaroj se tensionet janë më të ulëta. Armiqësia është ende mjaft e gjallë, është thjesht në një zinxhir më të shkurtër. Mediat serbe ende përdorin terma nënçmues për kosovarët. Në Kosovë, refugjatja Dragica Gašić po përballet me kërcënime me vdekje për shkak se po përpiqet të kthehet në shtëpinë e saj të paraluftës në Gjakovë.

Ky nuk është rastësi. Beogradi dhe Prishtina nuk po bëjnë sa duhet kur vije puna te zbutja e konfliktit. Ata mund të luajnë lojën e tyre dekadëshe administrative të shahut, të shënojnë “pikat” e tyre të vogla, por qytetarët e tyre janë ende mendësisht në prag të një përplasjeje tjetër të hapur.

Duket se elitat politike janë jashtëzakonisht komode me këtë pozicion. Nuk ka shumë ndershmëri në atë lloj dialogu dhe nuk duket se do të ndryshojë shumë shpejt.

Në shtator të vitit 2020, Kosova dhe Serbia nënshkruan një “Marrëveshje Ekonomike” në Shtëpinë e Bardhë. Cili mendoni se duhet të jetë roli i ShBA-së në këto bisedime?

Tuhina: Gjatë administratës Trump, kishte konkurrencë të dukshme mes BE-së dhe ShBA-ve. BE-ja praktikisht u përjashtua dhe marrëdhëniet u polarizuan. Brukseli u informua përmes mediave për marrëveshjen e parë të arritur mes Kosovës dhe Serbisë nën ndërmjetësimin e ShBA.

Për më tepër, pavarësisht informimit, BE-ja nuk kishte informacion të mjaftueshëm në lidhje me përmbajtjen e marrëveshjes. Si ilustrim, një nga elementët e marrëveshjes, hapja e ambasadave në Jerusalem, u qortua nga BE-ja pasi shkon kundër qëndrimit të saj të përbashkët.

Tani me administratën e re në Washington, marrëdhëniet janë përmirësuar dhe BE-ja ka gjetur mbështetje në përpjekjet e saja drejt arritjes së një marrëveshjeje gjithëpërfshirëse mes Kosovës dhe Serbisë.

Hajrić: E ashtuquajtura Marrëveshje Ekonomike ishte një thes i çuditshëm me tema reciprokisht të palidhura, shumë prej të cilave nuk kishin asnjë lidhje me ekonominë, dhe disa prej tyre u përqëndruan tërësisht në arritjen e pikëve parazgjedhore për administratën Trump.

Pavarësisht se marrëveshja u shpall si historike, të dy vendet në thelb u përdorën për përfitime afatshkurtra për ish-presidentin amerikan. Administrata e Biden aktualisht e ka fokusin diku tjetër, kështu që është e vështirë të thuhet nëse dhe kur do të vendosin të bëjnë një lëvizje tjetër për këtë çështje.

Fakti është se ShBA-të dëshmuan se ishin një aktor më i vendosur se BE-ja, dhe duket se kanë më shumë gjasa ta nxisin Beogradin dhe Prishtinën drejt një lloj zyrtarizimi të ndërsjellë të statusit të Kosovës.

Në të kaluarën, ka pasur një kundërthënie mes veprimeve të qeverisë [serbe] dhe paraqitjeve të tyre për konsum të brendshëm. Shpesh shohim zyrtarë të lartë që diskutojnë kompromise me homologët e tyre evropianë dhe më pas e paraqesin dialogun si një lojë ku Serbia përfiton dhe Kosova humb, ku qëllimi bëhet “shënimi kundër Kosovës”. A mendoni se ky fenomen do të ketë një efekt në realizueshmërinë e ndonjë marrëveshjeje të re potenciale?

Hajrić: Po, ne jemi përballur me një mospërputhje shqetësuese midis asaj që bën qeveria serbe dhe mënyrës se si media e portretizon procesin. Gjersa presidenti de fakto po negocion kushtet dhe formën e pavarësisë së Kosovës, media, të cilën ai e kontrollon, po shpërndanë propagandën shoviniste, duke e përshkruar atë si një hero kombëtar duke triumfuar kundër barbarëve dinakë fqinjë.

Kjo është e mundur për shkak të kontrollit pothuajse absolut të qeverisë ndaj mediave serbe, duke e lejuar atë [presidentin serb] ta shuajë çdo përpjekje që mund t’i bëjë presion atij ta shpjegojë këtë mospërputhje. Kjo jo domosdoshmërisht duhet të ndikojë në një marrëveshje të re të mundshme.

Sidoqoftë, çdo lloj akti formal është përfundimisht vetëshkatërrues nëse nuk ka pajtim, dëmshpërblim dhe ballafaqim me të kaluarën. Nga lufta, 1,639 njerëz ende klasifikohen si të zhdukur, krimet e luftës mohohen gjerësisht apo, edhe më keq, festohen. Aktet formale janë të rëndësishme, por ato nuk mund të ekzistojnë në një realitet të ndarë nga qytetarët aktualë që e jetojnë jetën e tyre të zakonshme.

Ekziston një pritshmëri e përgjithshme në Kosovë që dialogu mund të përfundojë vetëm me njohjen nga Serbia, por ky nuk është qëllimi primar i diskutimeve. A mundet kjo kontradiktë ta ndikojë ose kufizojë legjitimitetin e marrëveshjes përfundimtare tek njerëzit në të ardhmen?

Tuhina: Nuk shoh ndonjë mundësi që marrëveshja përfundimtare të përfshijë njohjen e Kosovës nga Serbia. BE-ja si kampion i semantikës do ta gjejë një përkufizim që do të përfshijë një lloj formulimi që për kosovarët do të nënkuptonte njohje, por që do t’u lejojë serbëve të pretendojnë se nuk e kanë njohur shtetin e Kosovës.

Çka mund të mundësojë marrëveshja përfundimtare është t’ia hapë rrugën Kosovës që ta ndjekë anëtarësimin në organizata të ndryshme ndërkombëtare, duke filluar me OKB-në dhe të ecë përpara në proceset që lidhen me BE-në. Edhe pse nuk është në horizont dhe ka shumë pak gjasa të ndodhë në të ardhmen e afërt, marrëveshja përfundimtare mund të mundësojë që Serbia të mos jetë në gjendje ta mbajë Kosovën jashtë atyre proceseve.

Ky artikull është redaktuar për gjatësi dhe qartësi. Intervista u zhvillua në gjuhën angleze.

Imazhi i ballinës: K2.0.