Lendita Zeqiraj (Prishtinë, 1972) sot është regjisore, por dikur ishte një foshnje e vjedhur. Doktorët thanë se ajo nuk kishte mundësi të mbijetonte pas lindjes dhe se nuk kishin çfarë të bënin, por gjyshja e saj Shukrija, me ndihmën e vëllaut të saj, vendosën ta vjedhin atë duke e nxjerrë jashtë dritares së spitalit të Prishtinës për të ia dhënë një mundësi. E ushqyen me jogurt dhe ujë të orizit në ditët e para të jetës së saj dhe së shpejti lëkurës së nxirë të saj iu kthye ngjyra natyrale e pembe. Ajo mbijetoi.

Zeqiraj tani është 45 vjeçare dhe sapo e ka kryer projektin e nëntë filmik të saj, një film artistik i metrazhit të gjatë i quajtur “Aga’s House”, për të cilin ende nuk është vendosur data e lansimit. Filmi i ri i saj është një produksion i menduar mirë, që flet për mundimet e njerëzve, nga instiktet e mbijetesës, nëpërmjet humorit të ashpër që e përdori në filmin e shkurtër që e lansoi së fundmi, “Fence”, i cili u vlerësua nga disa çmime kualifikuese për Oscar.

Në shtëpinë e saj në qendër të Prishtinës, regjisorja e bën të qartë se nuk len asgjë ta parandalojë në punën e saj. “Nuk mendoj se nuk mund të bëj diçka, apo [nuk shqetësohem për atë] se a di të bëj diçka. Thjesht e bëj. Mësoj ta bëj duke e bërë”, thotë ajo.

Shtëpia e saj e dëshmon këtë. Ajo i ka ndërtuar me duart e saj disa elemente të shtëpisë, përfshirë këtu një lavaman të bukur simetrik dhe disa drita e mure. Vëmendja që ajo ia kushtoi detajeve të shtëpisë së saj nuk vjen si befasi kur i analizojmë filmat e saj. Gjithnjë njëri më i aftë se i kaluari.  

Lendita Zeqiraj filloi të merrej me film në një moshë të re nëpërmjet kamerës Super 8 të babait të saj. Foto: Nga një film i vjetër nga fëmijëria e Zeqirajt.

Karriera kinematografike e Zeqirajt nisi në fillim të 2000-ve. Regjinë e filmit të parë të saj “Exit” e bëri bashkë me motrën e saj regjisoren Blerta Zeqiri (“Martesa”). Pjesën më të madhe të dekadës së parë të karrierës së saj si regjisore e kaloi në Francë, ku jetoi për 10 vite. Por kur u kthye në Kosovë, filmi i shkurtër i saj “Balcony” — një satirë që paraqet jetën e vërtetë në një lagje në një situatë që duket dramatike por joarmiqësore dhe zgjatë më pak se 20 minuta — e theksoi atë në skenën e filmit si një nga regjisoret më progresive të Kosovës.

Tashmë nuk është e re në këtë fushë dhe e ka sjellë një zë të ri në kinematografinë kombëtare.

Në “Fence”, që u lansua më herët gjatë vitit, Zeqiraj e theu heshtjen kreative të saj që zgjati gati pesë vite. Ky film i shkurtër, një xhirim 15 minutësh i pa montuar, paraqet në mënyrë të pacensuruar dhe të lirë jetën e një grupi të grave në një dhomë të ditës, deri sa një djalë i ri (Art Lokaj) përpiqet ta tërheqë vëmendjen e nënës së tij. Nëpërmjet skenareve të Zeqirajt, audienca i kupton karakterët, gra të vërteta, si dhe burra të vërtetë.

Pas një viti të sukseshëm dhe në prag të lansimit të filmit të saj të ri “Aga’s House”, K2.0 bisedoi me Zeqiraj në shtëpinë e saj për produksionet e saj të fundit, marrëdhëniet e saj me aktorët, familjen dhe regjinë, si dhe mbi thesaret e kohës dhe detajeve.

K2.0: Deri tani ju kemi njohur kryesisht nëpërmjet dy filmave të shkurtër “Balcony” dhe “Fence”. Çfarë ju nxiti ta bëni më në fund një film të gjatë artistik?

Lendita Zeqiraj: Në fakt, unë fillova të bëj filma në vitin 2002. Filluam me motrën time [regjisoren e filmit Blerta Zeqiri], dhe filmin e parë “Exit” e bëmë së bashku. Pas kësaj, unë i bëja disa dokumentarë për Al Jazeera, si “We are not in Paradise”. Ishin 50 minuta të gjatë dhe për mua nuk kishte lidhje se a ishte film i gjatë apo i shkurtër, thjeshtë u përshtat me këtë ide.

Pas kësaj i bëra disa gjëra eksperimentale, nuk e di pse. Së fundmi e kam rishikuar një film eksperimental tre-minutësh që e kam bërë në vitin 2010, “Amnesia”. Dhe e pashë në shtëpinë time në ekran të madh, e nuk e dija pse e bëja, por thjeshtë e ndjeja ndryshe nga kujtimet që i kisha të kohës kur isha duke e punuar.

Nuk e kuptoja pse po e bëja në atë kohë dhe tani ishte pak më e qartë. Isha duke e përjetuar amësinë, duke e eksploruar atë eksperiencë dhe marrëdhënien time me të, me djalin tim, me nënën time. E bëra nëpërmjet filmave të kamerës Super 8 të babait tim. Ai e kishte një kamerë të tillë dhe një projektor dhe pas luftës i gjetëm materialet nga Super 8. Në një pjesë të madhe të filmit jam unë kur isha pesë vjeçare. Dhe ishte si një realitet krejtësisht ndryshe.

Në 2010, Zeqiraj i përdori filmat e vjetër të babait të saj për të prodhuar një film të shkurtër eksperimental që e quajti “Amnesia”. Foto: Nga “Amnesia”, nga arkiva e artistes.

Ndoshta kisha diçka që doja ta shprehja, por nuk mund ta shprehja nëpërmjet pikturës, nëpërmjet filmave, nëpërmjet dialogut. Ishte film pa audio dhe për mua ishte si plot piktura, dhe i mblodha ato. Emrin “Amnesia” ia dhash sepse ma dha këtë ndjesi. Gjithçka ishte disi e paqartë dhe unë luajta me fokusin. Vetëm nga ky imazh lëvizës disi mund t’i imagjinojmë gjërat por realisht nuk e dimë.

Nga kjo që e përshkruani, piktura me sa duket ka ndikuar në procesin tënd të filmbërjes. Në çfarë mënyre?

Shumë. Unë kam pikturuar pothuajse gjatë gjithë jetës dhe nga fillimi, si piktore, e ke një kanavacë të bardhë dhe është në një kornizë ku duhet të vendosësh në të çfarëdo që mendon, ndjenë, dëshiron të shprehësh. E ke këtë hapësirë të kufizuar dhe ishte shumë e vështirë për mua të vendosja gjithçka aty, por më ndihmoi shumë sepse e mësova veten të reduktoj dhe ndoshta ky është minimalizëm… Edhe në filma mundohem ta bëjë këtë nëpërmjet kësaj hapësire, që në film bëhet kohë. Të gjithë filmat e mi janë shumë të kufizuar në kohë. Dhe aty mund të vendosi gjithçka, çfarë të dua. Por e ka një lloj kufizimi, dhe ndoshta prandaj i zgjedhi. Pastaj ka plot elemente dhe mund të luajë me to.

“Balcony dhe “Fence” të dyja janë rreth 15-20 minuta të gjata në kohë reale dhe filmi artistik [“Aga’s House”] është rreth 4 orë në kohë reale, i kondensuar në gati 2 orë. Deri tani, unë nuk e kisha menduar këtë kufizim, por mendoj se për të bërë diçka duhet të kesh disa shtylla. Kjo është bazë stabile mbi të cilën mund të ndërtosh dhe mendoj se këtë e kam në film.

A keni eksperimentuar me zhvillimin e një skenari në të cilin koha nuk ishte shtyllë mbi të cilën e ke krijuar filmin?

Këtë kushtin e ‘kohës’ e vendosi si sfidë për veten. Për mua, është shumë e rëndësishme që, nëse mund t’i thuash plot gjëra me pak fjalë, atëherë është shumë më mirë se të përdorësh shumë fjalë. E njëjta është me kohën. Kjo është një lloj sfide që e kam vendosur për vete dhe pastaj këtu i kam këta kufij dhe dua t’i shprehi idetë e mia, ndjenjat që gjithashtu i kam për një kohë të gjatë. Por pastaj duhet të kesh hapësirë dhe kohë për të bërë filma.

Filmat e fundit të Zeqirajt karakterizohen nga koha e shkurtër dhe dialogjet e gjata. Në to nuk ka hapësirë për improvizim. Foto: Majlinda Hoxha / K2.0.

A të kufizon kjo në ndonjë mënyrë? A mendoni ndonjëherë se kjo mënyrë e filmbërjes, me këtë përqendrim kohor, i ka kufizuar mundësitë e tregimit? A e keni ndjerë nevojën për të provuar diçka të re?

Po e provoj këtë në filmin tim të ri. Dua me qëllim ta thyej këtë ide të kohës. Por gjithmonë i kthehem asaj. Nuk dua ta bëj ndryshe nëse mund ta bëj në këtë mënyrë. Duhet të jetë një arsye. Një arsye e vërtetë, për ta zgjatur kohën.

Është gjithashtu një stil shumë ‘teatror’ në mënyrën se si ndodh gjithçka, mënyrën e prezantimit të karakterëve dhe ndërveprimit në hapësirë. A frymëzoheni nga teatri gjatë shkrimit të skenarit dhe gjatë procesit të filmbërjes?

Gjatë shkrimit nuk mendoj realisht për teknika. Janë karakterët që disi fillojnë të jetojnë me mua dhe thjeshtë duhet t’u jap fjalë që ata të flasin. Ata ekzistojnë dhe realisht unë thjesht jam duke e kapur momentin e atyre karakterëve që i kam krijuar që tani janë real dhe ekzistojnë.

Teknika gjithmonë vjen më pas për mua, bash para xhirimit. Nga fillimi kur filloj të shkruaj, e di ku janë karakterët. Dhe këtë e bëj. Gjithashtu e bëj dizajnin e produksionit vet, për të gjithë filmat e mi, sepse thjesht e di se si janë dhe ku janë, çfarë syza kanë, si duken dhe çfarë kostume veshin, e gjithçka tjetër. Ata janë aty dhe unë thjesht duhet të ia përshkruaj dizajnerit të kostumeve dhe aktorëve.

Nuk mendoj se ka diçka që lidhet me teatrin sepse nuk kam parë shumë shfaqje. Nuk shkoj shpesh në teatër, kështu që nuk ndihem e lidhur me të.

Kur i zhvillon vet karakterët dhe skenarin, ka një intensitet të fortë përgjatë filmit. Subjekti shpeshherë e mbanë shikuesin të angazhuar gjatë gjithë tregimit. Mënyra se si e përdorni kohën gjithashtu i shtohet kësaj. Sa i përket tekstit, sa i mbetet hapësirë aktorëve për t’i shtuar improvizimet e tyre kur janë duke e sjellë në jetë skenarin? Si vazhdojnë të zhvillohen karakterët gjatë procesit të filmbërjes?

Nga momenti që e shkruaj skenarin, disi dialogu nuk mund të ndryshohet. Nuk e di, thjesht është aty dhe duhet të jetë ashtu. Pastaj punoj individualisht dhe mundohem ta vendosi këtë karakter brenda aktorëve. U jap plot këshilla në mënyrë që ata ta kuptojnë çfarë lloj karaktere kanë dhe ta kuptojnë karakterin më mirë — duhet t’i gjejnë karakterët në vete.

Të gjithë jemi shumë ndryshe, nuk mund të gjejmë asgjë. Nëse duam ta zhvillojmë një karakter që është i keq, duhet ta gjejë të keqen brenda meje. Dhe sigurisht të gjithë do ta gjejnë, pak a shumë. Kështu punoj me aktorë. Ndonjëherë duhet të punojmë më shumë me disa prej tyre, diçka që varet dhe prej tyre.

Prej momentit kur e ndjej që një aktor është i duhuri dhe ai fillon të mendojë si karakteri në film, atëherë fillojmë të punojmë me dialog. Nëse është një fjalë që nuk mund ta bëjmë si në skenar, mund ta zëvendesojmë, por duhet të mbetet ashtu. Puna me aktorët nuk është realisht për skenarin apo dialogun, është më shumë ndërmjet dy njerëzve. Për mua është për t’u munduar t’i kuptoj aktorët dhe karakteret e tyre, e të mundohem t’i ndihmoj ata t’i personifikojnë karakterët.

Kjo me gjasë krijon lidhje shumë të afërta me aktorët.

Duhet, por duhet të ketë marrëdhënie edhe ndërmjet aktorëve. Varet se a janë miq apo s’janë, çfarë marrëdhënie kanë, por po, këtë e dua me të vërtetë. Disi e krijon një lloj magjie dhe e krijon një realitet të ri që nuk ekziston — e krijon me plot njerëz që besojnë në të.

Pasi themelohet kjo lloj marrëdhënie, është shumë lehtë t’i drejtosh ata. Shumë lehtë. Për filmin e gjatë, filluam të punojmë rreth dy muaj para xhirimeve. Gjatë kësaj, gjithmonë flisnim për plot gjëra, përfshirë këtu jetën private. Kështu mendoj se lidhesh me aktorët. Aktorët duhet të lidhen me ty dhe të kenë besim në ty. Pa këtë nuk është i mundur bashkëpunimi.

Meqë punon kaq shumë me aktorë dhe e sheh si kaq të rëndësishme, a punoni për të zbuluar edhe aktorë të ri?

Po. Rozi për shembull doli kështu dhe aktroi në “Fence” dhe “Aga’s House”. Ajo nuk kishte aktruar kurrë më parë. Kur e pyeta nëse donte të ishte pjesë e filmit, më tha ‘Kush, unë?! Unë nuk jam aktore, nuk e di a mund ta bëj.’ Dhe unë i thash ‘Po, mundesh’.

Ajo po bënte regji filmi në universitet, por unë e njihja atë sepse është shoqe e djalit tim, dhe thash ‘Ajo mund të luaj’. Më pëlqeu dhe e dija që mund të ipte diçka interesante për këtë film. Thjesht e morra kështu. Në plot filma, kjo është një nga sfidat e punës sime me aktorët. Më pëlqen shumë të punoj me ta dhe t’i zbuloj. Sfiduese është të punosh me dikë që nuk ka punuar kurrë më parë si aktor. E nis nga fillimi.

Ka plot planifikim dhe produksion paraprak në aspektet teknike të filmit dhe në skenaret e juaja. Shpeshherë dalin sikur janë spontane, por ka procese dhe mendime prapa gjithçkaje, e kjo i ikë shikuesit.

Teknikisht, “Balcony” ishte më i lehtë. Në “Fence” ishin teknikisht tri lokacione: oborri, rruga para shtëpisë dhe dhoma e ditës brenda shtëpisë. Kjo ishte sfidë dhe i bëmë 28 dubla. Në fund duhet ta zgjedhësh vetëm një dubël nga të gjitha ato [sepse nuk kishte montazhë]. E xhiruam gjatë perëndimit të diellit, kur ishte duke u errësuar. Drita ndryshon në këtë kohë dhe ia vlenë ta shohësh atë ndryshim kur e ke vetëm një dubël.

Ka kuptim gjithashtu, fakti se është në muzg filmi. Në disa mënyra, secili film e ka ndjesinë e vet. Në ta, dikush transmeton shpresë, e dikush diçka tjetër — por të gjithë transmetojnë diçka. Dhe këta karakterë [në “Fence”] nuk kanë shumë shpresë.

Unë e rezistoj idenë se nuk ka shpresë, sepse nuk dua të jetë ashtu. Unë po luftoj, por njëkohësisht e di se është ashtu si është. Ne, si njerëz, kudo në botë, jemi duke shkuar në një drejtim shumë më ndryshe. Vlerat po ndryshojnë, ka luftëra, po ndërtohen mure dhe njerëzit po duartrokasin për presidentët që po ndërtojnë mure. Për mua kjo nuk ka kuptim.

Në “Fence” , karakterët që kryesisht janë gra, janë duke qeshur deri sa tregojnë se si burrat e tyre i godasin ato. Tregimet e tyre janë mjaft reale. Çfarë tregime dhe qasje mendoni se mungonin në filmat e tjerë, që dëshironit t’i jetësonit këtu? Këto janë kryesisht tregime reale të grave.

Ky është disi normaliteti i të qenit grua. Ato u rritën kështu dhe shumica prej tyre, veçanërisht në rajonin e Ballkanit, linden si femra, si vajza, ballafaqohen me shumë gjëra një shumicë dërrmuese. Nga fillimi i mësojnë t’i dëgjojnë vëllezërit e tyre dhe gjithmonë është dikush tjetër që zgjedh për to dhe fatin e tyre. Në këtë film, disi ato nuk e censurojnë veten. Ato mendojnë se janë duke e bërë të duhurën dhe janë duke u kënaqur. Është një mënyrë për ta menaxhuar këtë dhunë dhe të qenit në këtë shoqëri të dhunshme.

Në “Fence”, një familje mblidhet në një dhomë kaotike dhe i ipet jetë një dialogut që reflekton një përzierje të gjeneratave dhe pritjeve jetësore në mënyrë humoristike dhe reale. Foto: Nga filmi “Fence”.

Pa e treguar për ata që nuk e kanë parë, “Fence” i paraqet tregimet e tri gjeneratave të grave që ndërveprojnë në të njëjtën hapësirë. Vajza më e re me sa duket është duke kaluar me një të huaj (e duket se nënës së saj nuk i pëlqen kjo). Vajzat më të reja kënaqen dhe i ngacmojnë ato më të vjetra, që janë më të ngecura në traditën e tyre. A kishte kjo për qëllim përfaqësimin e rinisë kosovare?

Rininë në përgjithësi. Ndoshta rininë kosovare më shumë sepse atë e njoh më mirë, por mendoj se çdokund është njëjtë. Kur u shfaq filmi në SHBA apo në Zvicër, publiku po e gjente veten tek karakterët dhe tregimet, sepse edhe në Zvicër e kudo tjetër po ballafaqohen me racizëm.

Isha pak e befasuar kur u shfaq filmi në Palm Springs dhe njerëzit po më thonin “O Zot, ishte si në shtëpinë e tezës sime!” U befasova kur e pash sa njerëz e gjetën veten në këtë tregim, por është tregim njerëzor në fund të fundit, e jo ‘kosovar’. Dhe mendoj se kjo përplasje e gjeneratave, mendësia për kufij dhe raca, është e njëjtë çdokund. Këtu ndoshta mund ta durojnë dhe menaxhojnë me humor, duke bërë hajgare, por këto përvoja i kanë çdokund. Shumë njerëz mund ta gjejnë veten tek të gjitha këto probleme.

Humori është gjithashtu shumë i pranishëm në filmin tënd të fundit dhe gjithmonë është një humor që lidhet me mundimin. Ndonjëherë njerëzit i referohen si ‘humor shqiptar’, e për ta kuptuar është e rëndësishme ta kuptosh kulturën dhe stilin e jetës. Sigurisht kultura ndikon në atë se si flasim çdokund, por humori reflekton kulturën në një nivel tjetër. Këto janë tregime të ashpra dhe reale, që tregohen ndonjëherë nëpërmjet të qeshurës. A është e lehtë ta sjellësh këtë humor tek audienca, në shtëpi dhe ndërkombëtarisht?

Nuk është shumë e lehtë. Vështirë është ta tregosh një realitet që është i ashpër, i keq apo i dhunshëm, veçanërisht në art dhe filma. Por nëse don ta sjellësh tek audienca dhe nëse don që audienca ta pranojë dhe të jetë e hapur, duhet ta bësh me humor. Përndryshe do të mbyllen e do të thonë ‘I ka ndodhur dikujt tjetër, por jo mua’.

Pas xhirimit të “Fence” me Ninën, një qen i rrugës që e morrën për xhirime, Zeqiraj e adoptoi qenushen dhe u bënë shoqe të jetës. Foto: Majlinda Hoxha / K2.0.

Mendoj për atë se çfarë dua të shoh [në një film] dhe dua të shoh gjëra që më bëjnë të ndjej, të qaj dhe të mendoj. Këto nuk janë kritere, por është diçka të cilën e kërkoj në një film. Dhe nuk mendoj se audienca është më pak intelegjente se unë. Mendoj se audienca është gjithmonë më intelegjente se unë, kështu që duhet të jem e kujdesshme dhe ta jap maksimumin. E di që disa njerëz thonë ’Ta shpjegojmë këtë sepse audienca nuk do ta kuptojë’.

Plot filma që i shoh këtu shpjegojnë shumë dhe informatat janë të imponuara. Çfarëdo që është e imponuar e vendosë shikuesin në një pozitë ku ai e kupton se disa informata të caktuara janë shprehur në mënyrë që ai ta kuptojë. Në atë mënyrë, e sheh që është vetëm një film dhe nuk mund të hysh në tregim e të jesh me karakterët, të ndjesh me ta.

Në një intervistë të mëhershme me K2.0 ju thatë “Unë nuk krijoj si grua, krijoj si regjisore. Është vetëm një vizion, i cili është vizioni artistik”. Por ju jeni grua. Ndoshta për shkak se gjithmonë më shumë kanë bërë burrat regjinë dhe skenarët e filmave kosovarë, rrjedhimisht ka edhe më shumë protagonistë meshkuj, madje edhe kur tregimet janë për gra, apo në anën tjetër, për dhunë dhe seksualitet… perspektiva e portretizuar është perspektivë e burrit. Si po ndryshojnë filmat tash më që po ka më shumë gra në produksion dhe regji të filmit? Si po ndikon kjo në tregime, në karaktere dhe në përfaqësimin e grave? Si reflektoni mbi këtë?

Në kinematografinë e Kosovës, deri në pesë vitet e fundit kur kemi filluar të bëjmë më shumë filma, gratë nuk kishin buxhet për të bërë filma. Dhe karakteri i gruas në film para kësaj ishte karakter i viktimës. Ishte nënë… shpeshherë karakterët meshkuj kishin nënën e cila nuk kishte seksualitet. Ose kishin motrën, ose ishin viktima.

Nëna, motra, viktima… këto janë shpeshherë tri shabllonet [që i marrin karakteret gra]. Dhe të gjitha shkojnë së bashku. Nuk dua ta përgjithësoj, njoh dhe burra që i njohin mirë gratë, por shumica nuk i njohin. Nuk i njohin nënat, motrat, madje as bashkëshortet e tyre.

Dhe sigurisht, karakterët meshkuj dhe femra kanë dallime mes vete. Kanë formime të ndryshme. Secili njeri është ndryshe nga tjetri dhe meshkujt e femrat kanë dallime mes vete, edhe nëse nuk duam ne që të kenë dallime.

Sa herë që i kam parë këta filma nga e kaluara, ishte diçka shumë joreale. Shumë fals. Kisha shumë probleme me karakterët e krijuar për gratë në filma — nuk janë të vërteta. Kaq. Mund të them viktimë, apo nënë, apo çkado, por thjeshtë nuk ishin reale. Një nënë në një film është gjithashtu një grua, një fqinj, dikush që ecë në rrugë dhe ka probleme…

Nuk e ke një rol në jetë. Ekziston me plot role. Ishte shumë e rëndësishme për mua të tregoja se kush jemi, si ndihemi, si mendojmë — jo sepse jemi gra, por sepse jemi njerëz. Deri tani askush nuk e ka treguar seksualitetin e grave në film. U është mohuar kjo.

Pastaj për ta krijuar një karakter, një karakter real, duhet ta njohësh shumë mirë atë karakter, nga lindja e deri te të qenit prind… Unë i njoh karakterët e mi, ua njoh formimin, familjet, mundimet. Duhet t’i njoh. plot njerëz më kanë thënë se karakterët e mi janë të vërtetë dhe janë para se të fillojë të shkruaj. Më pyet për cilindo dhe ju tregojë se kush janë.

Në “Fence” e shohim karakterin e luajtur nga Adriana Matoshi si një karakter shumë të heshtur, por ajo duket se është duke përjetuar shumë gjëra që ne nuk i kuptojmë plotësisht. Si është tregimi i saj?

Ajo vjen nga një familje e mirë. Prindërit e saj janë të edukuar. Si fëmijë ajo gjithmonë kishte dëshirë t’i kënaqte të gjithë në familje. Ajo u rrit dhe e gjeti dashurinë e jetës — mendoi se e gjeti. Për shkak se nuk dëshiron t’i zhgënjejë familjarët dhe fqinjtë, ajo martohet, dhe bëjnë fëmijë…

Por ajo është shumë e pakënaqur për shkak se burri i saj me gjasë është duke e tradhtuar. Ai e trajton shumë keq, e rrehë, por ajo duhet t’i harrojë të gjitha, të jetë e heshtur dhe nuk mundet as të ankohet te motra e saj. Motra, të cilën e luan Ilire Vinca, është më e zëshme, dhe kështu nuk ka vëmendje për të. Ajo nuk mund të jetë model për fëmiun e saj, ta dëgjojë. Është në situatë shumë të keqe, pa shpresë për të ardhmen. Para shumë kohe ajo e ka humbur gjendjen shpirtërore, intelegjencën dhe vendosmërinë e saj. Tani ajo thjesht është duke e pritur vdekjen. Është shumë e zymtë. Por ky është karakteri i saj.

Lendita Zeqiraj thotë se vështirë që mund të gjejë karakterë në filma kosovarë që janë “real”. Nëpërmjet filmave të fundit të saj “Fence” dhe “Aga’s House”, ajo ka ndërtuar karakterë që me të vërtetë e shprehin tregimin, pa i heshtur të tjerët. Foto: Majlinda Hoxha / K2.0.

Karakteri i motrës së saj është shumë më ndryshe. Ajo është shumë e zëshme, e nervozuar me vajzën e saj që është gazmore dhe ndoshta pak ‘rebele’. Ajo ankohet vazhdimisht për vjehrrën, ndaj së cilës është e obliguar të përkushtohet dhe të jetë besnike, sipas kulturës. Çka ka prapa kësaj dinamike?

Motra e saj është shumë më ndryshe, më e vjetër dhe ndoshta si motër më e madhe ka më shumë karakter, është më luftarake, por edhe lufta i ka kufijtë e saj në familjen kosovare, apo në këto lloj familje patriarkale. Të paktën ajo mund të ankohet dhe ankohet për bashkëshortin e saj, por qëndron. Në të njejtën mënyrë, ajo është duke ia dhënë të njëjtën dhunë vajzës së saj. Çfarëdo që ka trashëguar ajo, ia kalon vajzës së saj, sepse “kështu duhet të jetë”. Por ky është kufizimi — gardhi.

E vetmja që don ta sfidojë këtë është vajza e saj dhe ndoshta mund të shpresojmë që ajo do të shkojë përtej gardhit [që e rrethon shtëpinë e saj], por nuk e dimë. Varet nga fuqia dhe aftësitë e saj.

“Fence” nuk përfshin karakterë meshkuj, përveç dy djemve. Filmi është xhiruar në sferën private, të cilën rrallëherë e shohim jashtë familjes. Ka një ndarje ndërmjet hapësirës publike dhe asaj private. A është kjo e qëllimshme?

Doja ta sjelli shikuesin tek elementi i vet familjes. E gjithë shoqëria është e strukturuar në këtë element të familjes dhe në atë element ata flasin zëshëm, bëjnë moral. Ata janë të vërtetë në këtë hapësirë.

Çfarë mendoni se ka ndryshuar në vitet e fundit që po i shohim një numër më të madh të grave duke bërë filma, duke shkruar skenare dhe duke bërë regji të filmave. Kaltrina Krasniqi, Doruntina Basha, Blerta Zeqiri, More Raça, ju… Kjo ndikon tek tregimet që sjellen në ekran, të paktën duket se po ndodh kjo. A ndiheni si pjesë e një lloj gjenerate? A ndikoni tek njëra tjetra në ndonjë mënyrë? Çfarë mendoni se e ka shkaktuar këtë valë të filmbërjes?

Ajo që ka ndryshuar është se tani kemi mundësi ta tregojmë dhe shprehim veten në këtë fushë. Më parë nuk ishte e mundur. Blerta [Zeqiri] ishte gruaja e parë që morri buxhet nga QKK [Qendra Kinematografike e Kosovë] për ta prodhuar një film të metrazhit të gjatë. Ne as nuk ekzistonim! Ajo e morri për “Martesa”.

Në të njejtin vit, në 2012, ata dhanë pak për filmin tim të shkurtër. Pra u dha buxhet për “Balcony”. Por Blerta ishte gruaja e parë që morri buxhet për ta prodhuar një film të metrazhit të gjatë. Njoh gra të tjera që po punonin në ekipe tjera, si asistente etj. Por tani ke plot gra që po bëjnë filma të metrazhit të gjatë.

Dhe tani do ta shohim. Jam shumë optimiste që do të kemi pikëpamje të ndryshme, stile të ndryshme. Jemi në këtë valë të re sepse jemi të reja në këtë industri dhe po sjellim gjlëra të reja që nuk lidhen me ato që i kishim në Kosovë më parë.

Tregimet e pikëpamjet janë shumë më ndryshe. Kosova ka plot tregime reale që s’janë treguar ende. Nuk duhet t’i falsifikojmë, se i kemi çdokund. Poenta nuk është vetëm të shprehet tregimi, sepse për ashtu mund ta shkruash një libër. Nëse nuk e tregon vizualisht… regjisorët duhet të punojnë në elementin vizual dhe në ato që i vendosë në ekran. Duhet ta gjejnë një mënyrë për t’iu qasur temës.

Nuk është publikuar ende data e lansimit të “Aga’s House”, por ky film është hapi i saj i radhës që do t’i tronditë audiencat. Foto: Nga filmi “Aga’s House”.

Për shembull, në “Fence” e përdora formatin 4:3, dhe për mua ishte shumë e rëndësishme ta bëja këtë dhe të mos e përdori kamerën me kënd të gjërë, sepse mendësia e këtyre karakterëve është kështu — e ngushtë. Nuk duhet të jetë e gjërë. Pra gjithçka është menduar, nga pozicionimi i kamerës e deri te mënyra se si do të shkojë kuadër pas kuadri në këtë dubël të gjatë.

Për mua, nëse don ta vendosësh dikë në këtë element, duhet të dish se si ta xhirosh, përndryshe do të jetë rrëmujë dhe mund të shkëputesh. Duhet ta gjesh një mënyrë për ta ndjerë dhe për të qenë aty.

Jam shumë optimiste dhe s’më pritet t’i shoh të gjithë filmat e grave të Kosovës.

Nuk e shoh si gjeneratë, por si grup i grave që kanë ndikuar tek njëra tjetra. Unë kam studiuar pikturën këtu [në Prishtinë] dhe kur shkova për të jetuar në Paris, studiova estetikën e filmit, që është filozofi. Nuk shkova në shkollë të filmit, kështu që isha e shkëputur prej gjithçkaje dhe gjithkujt gjatë gjithë kohës. Po punoja vet me aktorët dhe ekipin e filmit.

Blerta është motra ime, ne jemi familje. Edhe djali im është filmbërës, por secili e ka mënyrën e vet dhe stilin e vet. Kur jemi bashkë flasim për shumë gjëra, jo vetëm për filma.

Unë dhe Blerta ndoshta kemi ndikuar tek njëra tjetra në fillim. Unë e kisha një pasion për të bërë filma. Doja të shkoja në shkollë për film, kisha talent për vizatim dhe doja të shkoja në Pragë dhe të merresha me animacion. Në atë kohë nuk kishim internet. Kisha dëgjuar që Praga ishte e mirë. Isha 18 vjeç dhe më thanë “Je shumë e talentuar në vizatim dhe pikturë”… Kështu që shkova në pikturë dhe arkitekturë…

Pas gjashtë vitesh, Blerta e kishte rendin për të zgjedhur çfarë donte të studionte. Ajo donte ta studionte letërsinë, kishte aftësi të shkrimit. Dhe i thash “Jo!” Ishte dega e dramaturgjisë, dhe e binda të shkonte në atë drejtim. “Ti shko aty dhe shkruaj skenare dhe unë i bëj filmat! Pse letërsi?” Për mua, letërsia ishte asgjë. Mund të shkruash, por pse mos ta shkruar një skenar dhe ta bësh një film?

Ndikova tek ajo që të shkonte në dramaturgji dhe ajo filloi ta donte shumë. E bëmë bashkë filmin e parë dhe pas kësaj ajo u kthye në Kosovë. Unë qëndrova në Francë, i bëra ata dokumentarët për Al Jazeera, e ajo po bënte filma të shkurtër për festivalin 9/11, ata i jepnin buxhet. Dhe disi zhvilluam interesime të ndryshme për filma, për mënyrën e trajtimit të temave…

Diçka tjetër që kanë thënë shpesh njerëzit për filmat në Kosovë është se ka shumë filma që trajtojnë luftën. Por a keni vërejtur që filmat po e ndryshojnë edhe mënyrën se si e trajtojnë këtë temë dhe po shkojnë përtej kohës së luftës apo dhunës në të? A është e mundur që filmat e ri po merren me një periudhë më të gjatë, duke e zgjeruar për ta përfshirë periudhën para dhe pas luftës në afat më të gjatë dhe pasojat e luftës? A është kjo diçka që ke inkorporuar në “Aga’s House”?

Lufta ndodhi, nuk mund ta fshijmë këtë dhe jeta po ndodh. Ne i zgjedhim ato që na bëjnë të ndjejmë apo na sfidojnë të ndjejmë. Është shumë personale. Jemi autorë. I shkruajmë skenaret tona dhe e bëjmë regjinë e tyre. Si autore, është edhe për mënyrën si i qasesh tregimit vizual.

Në “Aga’s House” nuk e themi qartë, nuk e lokalizojmë posaçërisht filmin. E dimë se mund të ketë lidhje me luftën. Por nëse e shikon filmin dhe je nga Argjentina dhe nuk din asgjë për luftën në Kosovë, mund ta shohësh filmin dhe të dish se diçka ka ndodhur në të kaluarën dhe jemi këtu tani. I rëndësishëm është tregimi njerëzor, jo argumentet dhe faktet historike. Prandaj faktet janë kaq abastrakte. Mund të jetë në çfarëdo shteti, kudo.

Deri më tani keni punuar me plot ko-produksione franceze. A është kjo për shkak se në Kosovë edhe nuk ka shumë profesionistë? Dhe çfarë mendoni se duhet të bëhet në mënyrë që të përmirësohet industria këtu?

Nuk kemi shkollë për kamerë apo audio në Kosovë. Nuk e kemi këtë përvojë, sepse nuk bëjmë shumë filma. Kështu që njerëzit thjesht mund të fillojnë të punojnë dhe të zbulojnë, të mësojnë duke punuar. Nuk ka industri ende. E bëjmë një film në vit…

Mënyra se si dua të xhiroj, teknikisht, nuk është e mundshme për dikë që s’ka përvojë apo ka pak përvojë. Dhe në çdo film — ky është filmi im i nëntë — kurrë s’kam punuar me të njëjtin regjisor fotografik. Gjithmonë ishin të ndryshëm.

Për audio mundohem t’i marrë gjithmonë të njëjtit njerëz sepse jam shumë e kënaqur. Por për kamerë, nuk është lehtë me buxhetin tonë të punësosh njerëz prej jashtë vendit, sepse kushton shumë, sa i përket produksionit. Por duhet ta bëj kështu [me ko-produksion] sepse përndryshe nuk mund të bëjmë dubla 20 apo 15 minutëshe [sepse teknikisht është shumë e vështirë]… edhe filmi i metrazhit të gjatë u xhirua në atë mënyrë. Kërkon njerëz që kanë shumë përvojë për t’iu shmangur problemeve dhe për të mos humbur ditë të xhirimit.

Ministria e Kulturës bashkë me QKK-në dhe s’di kë tjetër duhet të çojnë talentë të rinjë jashtë vendit për të studiuar kamerën, audion dhe të gjitha pjesët teknike të produksionit. Në këtë mënyrë mund t’i kemi të gjitha që na duhen me një vend dhe nuk do të kemi nevojë të punësojmë njerëz prej jashtë vendit…

Por nëse duam të garojmë me botën, duhet ta bëjmë mirë.K

Kjo bisedë është redaktuar për gjatësi dhe qartësi. Intervista u zhvillua në gjuhën angleze.

Foto kryesore: Majlinda Hoxha / K2.0.