Kur isha fëmijë, doja vetëm të këndoja dhe të vallëzoja — gjithë ditën.

Pasi njëra prej tezeve të mia punonte në kanalin televiziv lokal në Shkup, Maqedoni, unë morra pjesë në një emision për fëmijë jo vetëm një herë, por dy herë. Nuk e mbaj mend që jam ndjerë në siklet sepse për mua ishte shumë e natyrshme dhe kur tezen time e kontaktoi një agjent dhe e pyeti nëse dëshiroja të bëhem pjesë e akademisë së muzikës, u çmenda nga gëzimi.

Megjithatë, nuk arrita ta shijoja atë ndjenjë për gjatë, pasi që gjyshja ime, matriarkja e familjes sonë, vendosi të mos më lejojë. Vajzave të reja shqiptare muslimane nuk u lejohej të dilnin në TV e t’u dëgjohej zëri nëpër gjithë kombin. Kur më tha nëna ime, u mërzita, por për shkak që ende mund të këndoja e vallëzoja në shtëpi, nuk ishte edhe aq keq në fund të fundit.

Por e mbaj në mend shumë mirë se çfarë më mësoi vendimi i gjyshes sime, madje edhe në atë moshë të re: Kur je grua, zëri yt nuk duhet të jetë i lartë dhe nuk duhet të marrësh vëmendje të padëshiruar. Duhet të jesh modeste dhe e qetë. Gjithmonë duhet të sillesh mirë dhe nuk duhet të kontradiktosh apo të mospajtohesh, veçanërisht me djem apo burra.

Tezja tjetër, të cilën e kisha si nënë, më bënte fotografi. Tani, si e rritur, jam e lumtur që kam dëshmi materiale të atyre kohërave të lumtura dhe pa brenga. Në një nga fotografitë jemi unë dhe motra ime të ulura në murin e ulët që rrethonte oborrin.

Motrat, nëna dhe unë jetonim me dy tezet, dy dajtë dhe gjyshen në shtëpinë e saj katër dhomëshe. Këtë mund ta përballonim financiarisht në Shkupin e 90-ve. Por si fëmijë, kurrë nuk më ka shkuar në mend që kjo ishte mënyrë shumë modeste për të jetuar. Babai im veçse ishte duke jetuar dhe punuar në Zvicër dhe po na mbështeste financiarisht.

Kishim gjithçka që na duhej: ushqim, strehim, gjithmonë ishte dikush për t’u kujdesur për neve, si dhe kishim një oborr të madh me pemë e perime të shijshme. Shtëpia jonë ishte mes një qarku të ngjeshur me plot ndërtime, i njohur si qark i populluar me shqiptarë dhe boshnjakë. Të gjithë rreth nesh ishin ose familjarë ose njerëz që ishin bërë thuajse si familjarë për shkak se familjet tona ishin njohur mes vete me dekada. Ishte një komunitet i afërt i njerëzve që ndanin shumë gjëra mes vete, që qeshnin dhe qanin së bashku, që kujdeseshin për njëri tjetrin dhe fëmijët e njëri tjetrit.

Familja jonë ishte më e afërt me vëllaun e gjyshes sime, i cili jetonte afër në një shtëpi me gratë e tij, një vajzë dhe tre djem. Vëllau i gjyshes sime, do ta quaj *Enver, ishte patriarku më i madh i lagjes sonë. Pasi me martesën e parë kishte vetëm vajza, ai u martua përsëri dhe u bë me tre djem. Ai jetonte në një shtëpi të madhe me dy gratë dhe fëmijët e tij.

Ndonëse Enveri gjithmonë punonte shumë për të siguruar jetesën për familjen e tij, edhe të tjerët kujdeseshin shumë për të. Më kujtohet qartë se si të gjithë ngriteshin në këmbë kur ai hynte në dhomë, e përshëndesnin atë dhe praninë e tij me respektin më të madh. Enveri ishte më i moshuar se gjyshja ime, kështu që ishte figurë e autoritetit. Edhe për djemtë e tij kujdeseshin si për Enverin. Edhe ata e kishin respektin e të tjerëve, madje edhe kur ishin të vegjël.

Ndonëse kishte hapësirë për të jetuar jashtë rregullave, me kënaqësi e qeshje, marrëzi dhe lojëra, në komunitetin tim kurrë nuk mund të dyshohej në njerëzit si Enveri — të paktën jo haptas. Kur ai hynte në dhomë, duhej të ngriteshim dhe ta përshëndesnim. Po të mos e bëje këtë, të dilte problem që nuk e ke respektuar. Kur ai tha se gratë nuk kanë pse të pyeten për çështje të lagjes, të gjithë thjesht u pajtuan me të.

Fjala e gjyshes sime ishte më e fuqishme në shtëpinë tonë dhe ajo tha që Enverin duhej ta dëgjonim. Supozoj se gjyshja ime e kishte përvetësuar këtë mënyrë të mendimit për një kohë të gjatë, dhe pasi vdiq burri i saj, ajo iu kthye burrit që e kishte më afër — vëllaut të saj të madh.

Niveli i ligjeve patriarkale dallonte nga familja në familje, nga komuniteti në komunitet, por kultura shqiptare ishte, dhe ende është në shkallë të lartë, një kulturë me rrënjë të thella në strukturat dhe rregullat patriarkale. Kultura maço, e ngulitur nga djepi dhe praktikat e vjetra islamike ishin faktori kryesor i përbashkët në shoqëri dhe ato nuk mund të viheshin në dyshim.

Si fëmijë, kurrë nuk i kam vënë në dyshim këto praktika. Isha e preokupuar duke bërë shokë e shoqe, duke shkuar në shkollë apo duke kënduar e duke eksperimentuar me rroba me motrën time. Dhe për shkak se nuk kisha arsye për të mos i besuar askujt, veçanërisht jo familjarëve të mi, luaja me djemtë e Enverit, ndonjëherë në lagjen time dhe ndonjëherë në shtëpinë e tyre të madhe.

Të tre ishin më të moshuar se unë, të paktën për katër vjet. Vraponim në oborrin e tyre, luanim msheftas apo shkonim në market për të blerë gjëra. Ishte shumë e natyrshme dhe askush s’kishte arsye për të dyshuar se po ndodhte diçka e keqe kur fëmijët po luanin me fëmijë. Të paktën kështu mendova unë.

Shpesh e shikoj fotografinë ku jemi unë dhe motra ime të ulur në atë mur të ulët të oborrit. Dukemi shumë të lumtura në atë fotografi. Oborri prapa nesh është i lulëzuar dhe i bukur. Motra ime është e veshur me një fustan vere, e unë me shorce dhe një maicë me vija të kuqe dhe të bardha.

Por kur e shikoj atë foto tani, e shoh shtëpinë e Enverit në prapavi — si një fantazmë që ma shkatërron fëmijërinë time të lumtur.

Më shumë se dy dekada më vonë rri e ulur në tavolinën e kuzhinës së shtëpisë së prindërve të mi, duke qajtur e duke u përlarë me ta. Tash e 18 vite jetojmë në Zvicër dhe jam ballafaquar me vështirësi sa i përket ruajtjes së dy identiteteve —shiptare dhe zvicerane — ndonëse vështirësitë ishin të ndryshme për të dyja. Kur morra lajmin se nëna dhe motrat po shkonin për të jetuar në Zvicër me babain tim në kërkim të një jete më të mirë, kisha ndjenja të përziera.

Në njërën anë, kisha dëshirë ta eksploroja një pjesë tjetër të botës dhe të takohesha me njerëz të ri. Në anën tjetër, isha shumë e pakënaqur që duhej ta lija tezën, e cila ishte bërë si nënë për mua. Gjithashtu kisha bërë shumë miq në shkollë dhe në lagjen time, dhe isha e shqetësuar që po shkoja në një shkollë të re në një shtet që nuk e kisha parë kurrë as në hartë. Le më që nuk e flisja asnjë fjalë gjermanisht, kështu që komunikimin e kisha të kufizuar brenda familjes.

Kur e mendoj tani, largimi nga vendlindja dhe vendosja në një ambient të ri e mundësoi shpërfaqjen e traumës që e kisha përjetuar në fëmijërinë time të hershme.

Pas traumave të ndryshme gjatë viteve të adoleshencës dhe moshës së hershme madhore, e gjeta veten duke hyrë në një repart psikiatrik kur isha në mes të 20-ve. Një vit para kësaj, më në fund kisha marrë guximin t’u tregoja prindërve se çfarë më kishte ndodhur në fëmijërinë time të hershme.

Gjithmonë më shoqëronte abuzimi seksual që e përjetova nga djemtë e Enverit.

Përgjatë fëmijërisë sime dhe veçanërisht gjatë viteve të adoleshencës, gjithmonë ishte aty si një fshehtësi e fëlliqtë që nuk mund t’ia tregoja as vetes. Ndjehesha aq e turpëruar që ia kisha sjellur  këtë të zezë familjes. E bëra veten të prekshme në mënyrë që ata të mund të ma marrin pafajësinë. Isha një person i fëlliqtë, e pështirë, e dëmtuar, e cila meritonte të dënohej për mëkatet e saj.

Kështu që kur i thash terapistes sime që mendoja se isha abuzuar si fëmijë, ishte çlirimi më i madh dhe dënimi më i madh njëkohësisht. Më në fund mund ta tregoja fshehtësinë time, mund ta mishëroja atë, t’i jepja formë asaj. Por tani djalli ishte para meje, duke më shikuar në sy e duke mos më lënë kurrë vet.

Kur i thash prindërve të mi, ata u shokuan kur dëgjuan se një gjë e tillë u kishte ndodhur vajzës së tyre të dashur. Ishte një nga herat e pakta që i pashë nënën dhe babin duke qajtur së bashku. Babi nuk mund ta besonte që abuzimi seksual mund të ndodhë çdokund — nëna, sigurisht, e dinte që po.

Madje edhe si fëmijë, e mbaj në mend kur nëna na thonte të mbuloheshim, në mënyrë që askush të mos na shihte lëkurën. Ajo na mësoi të jemi të kujdesshme dhe të mos qëndrojmë vet me burra, çfarëdo burra, sepse jemi vajza dhe jemi përgjegjëse për pafajësinë tonë. Porosia që e morra ishte që kur një grua dhunohet, është për shkak se nuk e din si të kujdeset për veten ashtu si duhet.

Megjithatë, nëna ime mund ta kuptonte që si fëmijë nuk kisha mundësi ta dija. Dhe kur e pyeta pse më kishte bërtitur kur morri vesh për abuzimin kur isha gjashtë vjeç, ajo u shokua dhe nuk mund të besonte. Ajo tha që kurrë nuk i kujtohej të më ketë dënuar në çfarëdo mënyre. Në fakt, ajo kurrë nuk e kishte kuptuar për abuzimin.

Unë e kujtoj që ndodhi disa herë gjatë pranverës apo verës dhe se sa herë kishte ndodhur, e kisha veshur maicën me vija të bardha dhe të kuqe. Gruaja e Enverit, Gjyli*, e dinte që ne po luanim në kulm dhe ajo më ndihmonte për ta veshur maicën pasi ktheheshim në kat të parë. Ajo kurrë nuk më kishte pyetur pse e kisha maicën e zhveshur, as çfarë po luanim lartë në kulm.

Më kujtohet kur u ktheva në shtëpi një herë dhe nëna ime po më bërtiste që kisha luajtur me djemtë e Enverit. Ajo tha që duhet të isha më e mençur e të mos i hyja problemeve të tilla. Gjyshja ime i tha nënës sime të mos e përmend këtë gjë më. Ajo tha se ishte diçka që kishte ndodhur vetëm një herë dhe që nuk duhet ta bëjmë të madhe. A mund ta paramendoni sa e madhe do të bëhej në lagje po të flisnin që ishte abuzuar një fëmijë?

U rrita duke menduar se nëna gjithmonë e kishte ditur dhe që më kishte lënë mua përgjegjësinë për faktin që isha abuzuar. Besoja që ajo më mendonte si të pavlerë, të dëmtuar, dhe që e kisha turpëruar familjen. Dhe që kjo ishte arsyeja pse nuk kishim folur kurrë për këtë.

Tani që jam më e rritur dhe kam folur me nënën time për dhunën seksuale në familjen tonë, i besoj kur thotë se nuk kishte ditur asgjë për këtë. Sepse tani e kuptoj që, sikur unë, ajo ishte heshtur prej njerëzve rreth saj për të mos folur kurrë për çfarëdo lloj dhune.

Duhet t’i mbash gjërat brenda familjes, të mos e turpërosh kurrë familjen, të mos e dëmtosh nderin e tyre. Hesht dhe kryje punën tënde si grua, gjegjësisht, zbatoji dëshirat e burrave. Nëse vuan nga dhuna, mos fol për të se do ta turpërosh familjen tënde. Do ta kafshosh dorën që të ushqen.

Më vjen keq që nëna ime nuk e kishte guximin të fliste me mua, sepse heshtja e bëri më të rëndë abuzimin. Dha hapësirë për një cikël të ligë të vetëfajësimit, të ndjenjës së turpit dhe përgjegjësisë, kur në fakt të gjitha këto janë ndjenja me të cilat duhet të ballafaqohen autorët e krimit.

Por si mund ta dijë këtë një person kur rritet në një kulturë që i heshtë gratë në bazë ditore? Si mund ta dijë një vajzë që zëri i saj është i vlefshëm kur ajo i dëgjon vetëm burrat duke folur para grave?

Pasi fola me prindërit e mi për abuzimin, më dukej se kishte nisur një proces tjetër. Më në fund mund të filloja ta shthurja nyjën që e kisha ndjerë në gjoksin tim prej kur isha fëmijë. Dhe vetëm pas shumë vitesh mund ta shihja qartë se ajo që më kishte ndodhur s’kishte të bënte asgjë me mua si person, por kishte të bënte gjithçka me autorët e krimit.

Mjaft e dëmshme është të promovohet një kulturë në të cilën vajzat dhe gratë gjithmonë duhet të jetojnë me frikën se do t’i nënshtrohen dhunës. E edhe më e dëmshme është t’u thuash pastaj atyre grave që nuk mund të flasin për këtë, që nuk mund t’ia përmendin askujt sepse ka ndodhur shumë më moti dhe nuk do të nxjerrë asgjë të mirë prej saj. I privon nga një e drejtë themelore njerëzore, gjegjësisht ajo për ta ngritur zërin kur ndodh diçka e keqe. E edhe nëse e ngrisin zërin, ka pasoja të rënda.

Shumë gjëra do të kishte qenë më mirë po të kishin ndodhur ndryshe, por është në të kaluarën tani dhe duhet ta gjej një mënyrë konstruktive për t’u ballafaquar me këtë dhe për t’u shëruar. Megjithatë, më së shumti e kam të vështirë të ballafaqohem me faktin se prindërit e mi nuk i kanë këputur kontaktet me familjen e Enverit. Edhe pse e dinë çfarë ka ndodhur, ata i janë bindur rregullave të komunitetit tonë, për të mos e përmendur kurrë dhe për të mos ia lënë përgjegjësinë askujt. Si duket familja është më e rëndësishmja, më e rëndësishme se abuzimi i vajzës tënde.

Një gjë tjetër që po vazhdon të më shkaktojë ankth është ajo që ma tha nëna para disa muajve. Para dy vitesh doli që njëri nga djemtë e Enverit e kishte abuzuar një tjetër kushërirë të tij (nga ana e nënës së tij). Pasi u martua, ajo i kishte treguar babit dhe bashkëshortit të saj dhe ata e konfrontuan Enverin dhe djalin e tij.

Sigurisht, Enveri i mohoi të gjitha dhe madje e kërcënoi me vdekje nëse vazhdon të përhapë “thashetheme”. Si reagim ndaj kësaj, babai dhe bashkëshorti i gruas e kërcënuan atë, duke thënë që nëse Enveri apo njëri prej djemve të tij dalin prej Shkupit dhe vijnë në qytetin ku jeton kushërirja e tyre me familjen e saj, ata nuk premtojnë për sigurinë e tyre.

Ata nuk e informuan policinë që djemtë e Enverit të japin përgjegjësi para ligjit dhe të tjetërsohen nga shoqëria. Në vend të kësaj, të dy palët hynë në gjak, sipas traditës. Kur të shkelet nderi, ke të drejtë ta lëndosh personin tjetër. Duhet të bësh gjithçka për ta kthyer nderin. Këtë ia ke borxh familjes dhe komunitetit.

Ajo që më bën tepër nervoz është që po të kishin folur prindërit e mi, ndoshta gruaja tjetër nuk do të ishte dhunuar. Por edhe më keq është që tani e di se cikli nuk është thyer. Edhe pas gjithë këtyre viteve dhe pas kushedi sa viktimave, djemtë e Enverit dhe vet Enveri kurrë nuk kanë dhënë përgjegjësi për veprimet e tyre. Ata vazhdojnë të jetojnë pikërisht në të njëjtën mënyrë siç kanë jetuar gjithmonë. Dhe shumica e njerëzve nuk e njohin karakterin e tyre të vërtetë dhe nuk dinë për krimet që i kanë kryer.

Kur isha në repartin psikiatrik, nëna ime foli me tezen që e dua më së shumti dhe i tha që nuk jam mirë. Nëna i tha që një nga arsyet ishte abuzimi për të cilin askush nuk kishte qenë në dijeni deri atëherë. E si reagoi tezja ime, mund të pyesni? A ishte e shokuar dhe e pikëlluar për atë që më kishte ndodhur?

Nëna ime më tha që tezja i kishte thënë se, të gjitha këto gjëra që po i them unë kishin kaluar moti. Pse ta tjerrim këtë gjë pasi kishte kaluar aq shumë kohë? Pse t’i shqetësojmë njerëzit?

Jam e sigurt që tezja ime ishte dhe ende është e pikëlluar sepse ajo më do shumë. Por reagimi i saj tregon pikërisht pse nuk kam folur për abuzimin tim me dekada. Sepse edhe ajo ishte rritur në një shoqëri ku kushtëzohesh ta fajësosh veten kur të ndodhë diçka e tmerrshme. Të mësojnë të besosh që zëri yt si vajzë apo grua nuk ka rëndësi, madje edhe kur të bën dikush keq.

Mos e bëj veten qendër të vëmendjes duke kërkuar drejtësi! Duhet të pajtohesh me rregullat dhe ta gjesh një mënyrë tjetër për t’u ballafaquar me të.

Por jam e stërngopur me gjithë këto.

Në fakt, gjithmonë kam qenë e vetëdijshme, e zëshme, e kam ngritur zërin për veten dhe të drejtat e mia. Gjithë jetën jam detyruar të luftoj për të më marrë seriozisht, të luftoj për të mos u shtypur nga sistemi që më ka heshtur mua dhe plot të tjera me dekada.

Dhe tani që më në fund e kam gjetur zërin tim, po bërtas me gjithë fuqinë. Po bërtas për atë vajzën e vogël, po bërtas për nënën, motrën dhe shoqet e mia, dhe po bërtas për çdo grua që është keqtrajtuar ndonjëherë.

Jam këtu dhe ju dëgjoj, ju besoj. Ta thejmë patriarkinë së bashku.

Por po e shkruaj këtë artikull anonimisht. Jo sepse nuk jam e gatshme të dal dhe të shihem. Jam. Megjithatë, nuk dua njerëz të pafajshëm në historinë time të pësojnë kur unë ta them të vërtetën.

Sado paradoksale që mund të duket kjo, pasi që unë besoj se vetëm e vërteta mund të na çlirojë, unë besoj që kur ta lexoni këtë do t’i kuptoni arsyet e mia për ta mbrojtur familjen time. Sidoqoftë, unë prapëseprapë jam produkt i familjes dhe kulturës së lartpërmendur shqiptare.

Kur diçka është një e fshehtë e hapur, të gjithë disi e dinë por askush nuk flet për të, sepse pasojat janë tepër të rënda. Një tjetër arsye mund të jetë që thjesht nuk e ke fjalorin të flasësh për gjëra për të cilat nuk bën të flitet — m’u deshën disa vite terapi për t’i gjetur fjalët për ta përshkruar atë që kishte ndodhur.

Mekanizmat e heshtjes si tallja, kërcënimet të nënkuptuara apo të kuptuara (të përjashtimit social etj.) apo turpërimi etj., janë aq të fuqishme dhe jo gjithmonë praktika të qarta. Kanë rrënjë aq të thella në kulturën mizogjiniste sa që duken si normale.

Tani që gjithnjë e më shumë gra po e gjejnë zërin e tyre, ne jemi duke e kundërshtuar këtë kulturë. Po bashkohemi si një forcë për ta shkatërruar patriarkinë që gati na shkatërroi neve. Kështu që mos u dorëzoni. Folni qartë dhe zëshëm. Dhe nëse mësoni diçka nga përvoja ime, mësoni që shërimi mund të fillojë vetëm kur e vërteta del në shesh.

Foto kryesore: Majlinda Hoxha / K2.0.

*Të gjithë emrat në këtë blog janë ndryshuar me kërkesë të autores.

Autorja është shqiptare, e lindur në Maqedoni. Aktualisht është duke kryer studimet master në degën e Studimeve të Mediave dhe Gjuhës Angleze, dhe jeton në pjesën veri-perëndimore të Zvicrës.