“A i pranon 300 në javë për të punuar për Paramount Pictures? Të gjitha shpenzimet janë të paguara. Ato 300 janë shkarpa. Milionat të presin dhe konkurrentë të vetëm i ke idiotët. Mos e lë këtë shans të të ikë”.

Mank, me regji të David Fincher (Netflix, 2020)

I dashur Lawrence,

Hajde në Kosovë. Mund të bësh para. Qeveria këtu ka nevojë për njerëz kreativë si ne. Dhe ushqimi s’është edhe aq i keq. 

Mund të pyesësh se çfarë ka të bëjë një skenograf i mirënjohur Hollywood-i si puna ime me luftimin e pandemisë në Kosovë. Përgjigja është: gjithçka brenda fuqive të mia.

Nëse më ka mësuar diçka fakti që nuk kam fituar asnjë çmim Oscar, Emmy, Tony, e madje as Teen Choice Award, është që asnjëherë mos ta refuzoj një kontratë fitimprurëse konsultimi. Me kinematë e teatrot të mbyllura, Broadway-in në gjumë të thellë, filmat që po shfaqen online, dhe botën tonë artistike të kthyer mbrapsht — mund të mendosh se kemi mbërritur fundin e formës sonë të artit.

Andaj, kur m’u shfaq mundësia për të punuar me qeverinë e Kosovës në shpëtimin e jetëve, thjesht thashë “shënomëni edhe mua”. Kjo pandemi po bën kërdi, Lawrence, dhe thashë me vete, edhe nëse nuk fitoj çmim për skenografinë më të mirë, kjo ishte një mundësi që t’pakëtn njëherë në jetë të bëj diçka domethënëse.

E di se çfarë po mendon. Por, ndalu dhe imagjinoje këtë:

Një kauboj i vetmuar mbërrin në qytet. Kalëron nëpër rrugë kryesore. Aty është kafeneja, berberi, dyqani i ushqimeve, ustai i armëve, posta, pothuajse çdo shërbim që i nevojitet një qyteti kufitar. Disa njerëz sapo arritën në stacionin e trenit. Shihet ca avull që përcillet nga një fishkëllimë. Një qen endacak sillet rrugëve. Kurtizanet përshëndesin me dorë nga kati i dytë i një shtëpie të kuqe. Farkëtari vazhdon goditjet dhe qyteza e dehur përsërit të njëjtat llafe.

E pandeh si një ditë të zakonshme në një qytezë të pluhurosur, derisa e vëren se diçka nuk është në rregull. Ndërtesat nuk janë të bëra me tulla dhe llaç. Të gjitha janë rekuizita. Kartonë gjigantë skenografie të përforcuar për dërrasa e shtylla. 

Puna ime këtu është e njëjtë. E udhëzoj qeverinë e Kosovës se si të duket kinse po bën diçka për t’u përballur me pandeminë kur është totalisht e pafuqishme. Qeveria këtu është e mençur dhe praktike. Ata e kuptojnë se vite të tëra neglizhence dhe nepotizmi e kanë bërë sistemin shëndetësor të dërrmuar dhe thuajse jofunksional. Ata e dinë se po të provonin të bënin reformat më modeste, më së miri do të ishte t’ia vënë flakën të gjithës dhe t’ia nisin nga e para.

Nejse, kjo ishte pak dramatike. Prapavija në film dhe teatër e bën të veten, siç e di edhe vetë. Por, besoj, e di se për çfarë e kam fjalën.

Mirëpo, as ajo nuk mund të bëhet — këtu s’mund t’i shpëtosh nepotizmit. Këtë ma thotë Shabani, ndihmësi im kosovar. Edhe ai është punësuar përmes lidhjeve. Apo të paktën kështu interpretova shenjat dhe gjestet e tij, të cilat sipas broshurës së rekrutimit, duhej të ishin një anglishte e përkryer.

Sidoqoftë, po të paramendoj tek nxehesh me debatin tonë të kamotshëm për filmin kundrejt teatrit, kështu që do ta shpjegoj përmes imazheve teatrore që ti i preferon:

Shih, Lawrence, menaxhimi i një pandemie është si menaxhimi i opinioneve dhe pritshmërive të publikut të një shfaqjeje të shtrenjtë Broadway-i. Ata paguajnë gati sa për një veshkë për biletë, dhe presin të mrekullohen. Dhe nuk mund t’i mrekullosh me një skenë që i ngjan një kutie të thjeshtë të zezë me gypa të ndryshkur që shihen në prapavijë. Askush nuk do të blinte bileta të shtrenjta për “Hamilton” nëse nuk do të shfaqej në një skenë madhështore dhe magjike.

Meqë ra fjala te Hamilton-i. Ashtu janë njerëzit këtu — “Të rinj, të rrëmujshëm, e të uritur”. Tamam si vendi i tyre, Kosova. Por, do të befasohesha nëse “nuk e shfrytëzojnë në maksimum plumbin e shansit të tyre”. Nga kjo vjen ambicia, gjallëria dhe shkëlqimi i tyre. Gjërat që unë e ti jemi mësuar t’i shohim vetëm në skenë, këtu, shok i dashur, i sheh duke ecur rrugës — s’ka ku shkon më reale.

Por, çfarë ka të bëjë e gjithë kjo me pandeminë?

Siç thashë, pasi nuk mund ta luftojnë pandeminë përmes mënyrave konvencionale, përmes sistemit shëndetësor, e ftuan kalorësinë kreative. Këtu hyj unë.

Nëse e ke parë ndonjë prej veprave të mia, dhe e di se të kanë pëlqyer disa prej tyre (pavarësisht se e urren ta pranosh publikisht), atëherë e di se lajtmotivi që shfaqet vazhdimisht në të gjitha veprat e mia — përveç madhështisë dhe magjisë që gjithmonë provoj ta shpreh — është ndjenja e origjinalitetit.  Gjithmonë synoj që skenografitë e mia të duken të vërteta.

Dhe, pikërisht për këtë po e këshilloj qeverinë këtu. Mendo për një fshat Potemkin. Për iluzionet e inskenuara. Sigurisht, puna ime këtu është më konceptuale. Unë i jap idetë e mëdha. Dhe pastaj qeveria i ekzekuton dhe i zbaton në përpjekje për ta fituar betejën kundër pandemisë. (E cila, besoj pajtohemi, është betejë për zemrat dhe mendjet, njëlloj si çdo art dramatik.)  

Besoj sinqerisht se po i zgjeroj kufijtë e profesionit tonë fisnik. Do të vijë dita kur do të shikohet drejt degës së skenografisë dhe do të njihet kontributi i saj në shkencat mjekësore.

Thënë të drejtën, konceptet e mia komplekse shpesh shformësohen gjatë përkthimit nga ndihmësi im (i përmenda vështirësitë tona në komunikim), por këtë e shoh më shumë si bashkëpunim kreativ dhe kontribut nga një bashkartist.

E kisha një ide të mrekullueshme — të cilën po e bluaja në kokë që prej dështimit të atij prodhimi fantastiko-shkencor — për bashkimin e lojës, ndërveprimit, zgjedhjes, dhe jolinearitetit. Shabani, ndihmësi im, e interpretoi këtë në mënyrën e tij. Dhe qeveria doli me politikën e tyre të fundit: një fundjavë e tërë karantinimi në kryeqytet.

Mbyllje e plotë e bizneseve. Vetëm “mini-marketet e vogla” u lejuan të punonin. Mos më pyet pse; krejt çka di është se funksionoi në nivel konceptual dhe estetik. Dhe dëgjo këtë: elementi i tik-takut të orës. Ishin vetëm dy orë në pyetje para se rregulli të hynte në fuqi në orën tetë të mbrëmjes, të premten.

Do të doja të ishe këtu, Lawrence. Kishte diçka shumë teatrale në gjithë atë punë. Shumë dramatike. Ngutia e njerëzve për të blerë harxh.

Pronarët e bizneseve duke u munduar ta kuptonin nëse dyqani i tyre ishte i vogël sa duhet për të punuar, apo i madh sa duhet për t’u mbyllur. Rreshtat e gjatë të veturave duke provuar të dilnin jashtë qytetit. Kufijtë me shtetet fqinje u ngulfatën teksa njerëzit bënë plane të atypëratyshme për t’u larguar gjatë fundjavës. (Cila ka qenë hera e fundit kur ti ose unë kemi bërë diçka spontane?)

Kaosi, tik-taku i orës, gjullurdia, jolineariteti i së gjithës. Kulmi i teatrit! Dyshoj se Dali dhe Buñuel do ta kishin krijuar një skenë më sureale.

Kur flasim për surealen, besoj se të menduarit tim avangard ishte përgjegjës edhe për një tjetër politikë të mrekullueshme: mbajtja e detyruar e maskave në publik. Për këtë koncept mendova për të gjitha maskat e përdorura në prodhimet më të mira të filmit dhe teatrit. Nga Fantomi i Operës e deri te Darth Vader-i. Mirëpo, më duhet ta pranoj, i dashur Lawrence, inspirimin e mora nga puna jote. Nga ajo ligjëratë që kishe për rolin që maskat luajnë në rituale.

Duhet ta shohësh, Lawrence, është performancë artistike e nivelit nga më të lartët. I gjithë qyteti, të gjitha rrugët, të gjithë të maskuar. Të hyrat e policisë janë rritur për 37% nga gjobat të cilat i lëshojnë për njerëzit të cilët nuk i mbajnë maskat. Dhe pastaj, kulmi: një ushtrim i shkëlqyer në interpretimin artistik dhe fluiditetin e kuptimit. Brenda bareve, restoranteve, kafeneve, mund ta heqësh maskën, ta shfaqësh gjithë fytyrën, t’i shprehësh ndjenjat, t’i pëshpërisësh rrena të ëmbla personit afër teje, ta thithësh dashurinë e tyre dhe ta nxjerrësh pasionin tënd.

Kurrë nuk kam synuar ta gjurmoj çështjen e izolimit njerëzor kaq detajisht, por ora policore në shtatë të mbrëmjes jo vetëm që ka ndihmuar në uljen e rasteve të infektimit me virus — edhe pse një nga shkencëtarët këtu ankohet vazhdimisht se nuk po i bazojmë politikat tona në fakte shkencore — por gjithashtu ka shërbyer si kërkim dhe inspirim i shkëlqyer për projektin tim të fundit artistik: Hapësira e Thellë e Vetmisë së Ftoftë.  

Pastaj, një ditë, vërejta se qeveria ishte në panik. Mendova, mori fund, puna ime përfundon këtu; numrat e infektimeve duhet të kenë thyer rekordet dhe kohës sime këtu i ka ardhur fundi. M’u shfaq sindroma e mashtruesit. Duhet të kenë parë përtej fasadës sime, mendova. Ti e di sa i pasigurt bëhem kur mendoj për artin tim.

Por, doli se burim i gjithë asaj trazire ishin paratë. Nuk dinin se nga t’i merrnin. (A nuk është ky specialiteti jonë, Lawrence, të jemi artistë gjysmë-barkthatë? Mercenarë artistikë? Pushkatarë të konceptuales?)

E si mund të financohet një pako emergjente e rimëkëmbjes ekonomike? Nuk është se mundesh thjesht ta bësh një skenar të tipit “Një Grusht Eurosh” duke i ndeshur anët kundërshtare të parlamentit kundër njëra-tjetërs.

Naiviteti im më shpëtoi. “Pse të mos ua japim njerëzve disa nga paratë e tyre?”, pyeta. Ti më njeh, kurrë nuk kam pasur shumë prirje për ekonomi apo se si funksionojnë numrat. Dhe, falë interpretimit kreativ të Shabanit — ai me të vërtetë e ka kthyer këtë në një formë arti improvizues — qeveria vendosi të zhytej në fondin pensional të Trustit.

Por, siç edhe thashë, i dashur Lawrence, gjithçka ka të bëjë me perceptimet. Personave në hall nuk u intereson se nga vijnë paratë. Nëse sot janë barkthatë, nuk ua ndien shumë për pensionim në një të ardhme të largët.

Dhe këtu hyn ti, Lawrence. Këta njerëz të thjeshtë kanë nevojë për ndihmën tënde. Tashmë veç i kanë humbur njëherë kursimet pensionale kur u ndërruan sistemet politike. Imagjinoji sërish në këtë qytezë të largët që është plaçkitur pa mëshirë nga banda të ndryshme, hajdutë e sulmues, Dhe, tani është një lloj krimineli i ri e i padukshëm — virusi, sigurisht — që troket në dyert e tyre, duke kërkuar haraç.

Na u bashko, Lawrence. Na hyjnë në punë talentet e tua. Përvoja jote në skenografi teatri do ta plotësojë ekipin tonë të shthurur prej ushtarësh kreativë: një dizajnuese videolojërash me pasion për ndërtimin e botëve CGI, një shkrimtar i lodhur i kthyer në kritik filmi, një artiste konceptuale e specializuar në artin performues, një oficer ushtarak i pensionuar ekspert i misioneve psikologjike, dhe sigurisht tashmë më njeh mua dhe skenografitë e mia, si dhe Shabanin me interpretimet e tij kreative dhe improvizuese. Do të ishim të pandalshëm.

Ndoshta jo tamam Shtatëshe Madhështore (Magnificent Seven). Por, sidoqoftë… Hajde të bëhemi bashkë kundër kësaj pandemie. Në çdo moment pritet të kalërojë furishëm në qytet, për ta kërkuar pjesën e vet të padrejtë të të korrave. Po bëjmë çmos për t’i dalë përpara në mesditë në rrugën kryesore, ndërmjet kafenesë dhe shtëpisë së kuqe. Të gjitha ndërtesat janë përforcuar; fasadat e tyre prej kartoni janë shtrënguar për t’u qëndruar erërave më të ashpra. Do të jemi gati… Shpresoj.

Hajde në Kosovë, Lawrence. Mund të bësh para. Ushqimi nuk është dhe aq i keq. Puna e qeverisë ka një atmosferë të Hollywood-it të vjetër. Dhe më e mira, i gjithë vendi është si fletë e bardhë që pret kreativitetin tënd.

Imazhi i ballinës: Arrita Katona / K2.0.