Në Serbi, Çmimi vjetor NIN, një nga çmimet letrare më me rëndësi në rajon dhe padyshim më i rëndësishmi në vend, gjithmonë shkakton tronditje. 

Gjithmonë dikush del të jetë i pakënaqur, por këtë vit kishte më shumë të tillë, sepse çmimi iu dha Saša Ilić-it për novelën “Qeni dhe Kontrabasi” — një histori e traumave të luftës që shpërfaqë sistemin e udhëhequr nga Slobodan Milošević dhe Mirjana Marković.

Ky sistem vazhdon të mbijetojë, edhe kur bëhen përpjekje të mëdha për fshehjen e traumave në harresë. Para mbajtjes së ceremonisë publike, 18 shkrimtarë serbë e dërguan një letër të hapur në shenjë proteste kundër shpalljes së Ilić-it fitues për këtë vit. 

Ilić është autor i tri përmbledhjeve me tregime të shkurtra: “Parandjenja e Luftës Civile”, 2000; “Dushanovac, Zyra Postare”, 2015; “Gjueti Iriqi”, 2015; si dhe i dy romaneve: “Dritarja e Berlinit”, 2005, dhe “Rënia e Kolumbisë”, 2010. Është kolumnist në Peščanik, bashkëthemelues i revistës Beton, si dhe pjesë e organizimit të festivalit të letërsisë Polip në Prishtinë.   

Me Ilić-in — i cili aktualisht punon në Bibliotekën Kombëtare të Serbisë — e fillojmë bisedën duke e pyetur për Crni Vrh, një vend afër Borit, aty ku protagonisti i “Qeni dhe Kontrabasi” e takon çiftin e martuar, Milošević dhe Marković.

K2.0: Pse është aq i rëndësishëm vendi ku doktori Marko Julius e takon çiftin që i jep teposhtën jetës së tij dhe e dërgon në institucion psikiatrik? 

Saša Ilić: Kjo është një pikë e mirë për të filluar bisedën rreth romanit tim e cili e trajton traumën e shtypur. Të gjithë e dimë se kjo u referohet luftërave dhe gjithë asaj që ato sollën. 

Në romanin e tij më të fundit, Saša Ilić trajton traumat e lëna pas nga të ’90-at. Foto: Dejan Kožul.

Në një pikë në romanin tim, duke u përballur me këtë çështje dhe ndjekur një grup veteranësh që i rezistojnë harresës, e që po trajtoheshin në një institucion psikiatrik publik, një nga personazhet flet për një udhëtim në Crni Vrh, vendndodhja e rezidencës sekrete të Presidentit [Milošević], e cila ende është aty. Sipas dëshirës së Mirjana Marković-it, [personazhi] hospitalizohet menjëherë pas vizitës së saj. Ky ishte një vendim politik. Këtë rrëfim e krijova rastësisht, gjatë disa intervistave. 

Cili është elementi kryesor këtu?

Plani im për protagonistin ishte që të takohej papritmas me çiftin, sepse për mua ishte e rëndësishme të tregoja një rrëfim për origjinën e traumës. Crni Vrh (Maja e Zezë) si toponim është intrigues. 

Një herë në bibliotekë hasa në një memoar të Mira Marković-it. Isha kurreshtar të shihja se si e përshkruante verën e vitit 1995, në kohën kur po ndodhte Srebrenica. Gjeta një fragment rreth një udhëtimi familjar në Crni Vrh dhe përshkrimet e saj ishin të mbushura me gjuhë të zakonshme e të përditshme. Ajo shkuan për një familje — burrë e grua — që po e përfundojnë javën e tyre të punës. Janë të lodhur dhe duan të shkojnë diku jashtë qytetit. Ata kanë një lloj pushimoreje verore, kështu që i hipin veturës — “Slodoban-it gjithmonë i ka pëlqyer të vozisë vetëm”, shkruan ajo. 

Çdo gjë është aq banale. Unë jam bazuar në këtë banalitet që e kam ndier në përshkrimin e saj të jetës së përditshme, që në të vërtetë e fsheh realitetin, fytyrën e tmerrshme të kohës, për të rrëfyer takimin në mes doktorit Marko Julius dhe çiftit, në natën kur ajo kishte sulm të rëndë alergjik. Ajo natyrisht që shkruan për këtë. Sa isha duke e lexuar këtë pjesë, po i thoja vetes: “Ky është çelësi”.

Duke qenë në gjendje kritike, ajo e pranon se po organizonte një aheng për shënimin e përvjetorit të JUL (E Majta e Bashkuar Jugosllave, partia politike e Marković-it) me anëtarët e partisë, përfshirë edhe ish-ministrin e mbrojtjes [Aleksandar Vulin, ish-anëtar i partisë].

Megjithatë, një alergji nga një shkak i panjohur ia prishi planet. Unë e ndërlidh alergjinë me veprimet e kaluara të një personi që nuk mund të dalin në sipërfaqe, të cilat mund të shkaktojnë ndryshime degjeneruese në trup e që janë të padukshme për syrin e lirë. Kjo zbulohet ngadalë në bisedën që ajo bën me pisikiatrin e saj, para se të çmendet dhe ta nxjerrë jashtë.

Natyrisht, si rezultat i gjithë kësaj, dhe i vendimit të tij për të shkruar një artikull për rastin, ai përfundon në spitalin psikiatrik në Kovin.

Keni kaluar shumë kohë duke punuar në këtë roman. Cila ishte shtysa kryesore që ju bëri të shkruani për përvojat traumatike të viteve 1990, kur ishit në një anije luftarake të Marinës Jugosllave? I detyruar të shkoni në luftë si djalë i ri, ju i përshkruani këto ngjarje përmes personazhit të Filip Isaković-it.

Tema e shtjelluar në roman ka qenë pjesë e imja për një kohë të gjatë. Që nga vitet e 90-ta kam menduar të shkruaj për të, por në të vërtetë nuk kisha guxim, nuk mund ta shihja nga distanca.

Po punoja në romane të tjera, duke u dhënë atyre formë. Isha thjesht duke e  përgatitur veten, sepse po shkruaja për harresën, për krimet e të 90-tave, për gjuhën në media, për atentatin ndaj kryeministrit. Dhe pastaj, më 2012, linjat narrative të jetës sime u gërshetuan në një mënyrë të pakëndshme.

Çfarë isha duke bërë dështoi keq, kështu që e gjeta veten në tokën e askujt. Po mundohesha të perceptoja traumën e pranishme në shoqëri, brenda meje dhe shumë personave të tjerë, dhe kështu fillova të rrëmoja për një përmbledhje që do të ishte e fortë sa duhet për ta bartur një rrëfim të tillë.

Një ditë, shkova të takoja një shok timin në spitalin Laza Lazarević. Te recepsioni mora vesh që nuk do të mund ta takoja sepse vetëm familjarët e ngushtë ishin të lejuar. Pasi u ktheva në shtëpi po shfletoja disa të dhëna psikiatrike dhe kështu e zbulova historinë e klinikës psikiatrike të Kovinit.

Rastësisht më ra në duar një biografi që mu duk shumë interesante. Ishte e Dezider Julius-it, psikiatër dhe pjesëmarrës në Revolucionin e Bela Kunit të vitit 1919, në Hungari. Ai përshkruhet si një njeri që në mesin e viteve të 20-ta transformoi strukturalisht një institucion të tërë —  një kazermë të ndërtuar pak para fillimit të Luftës së Dytë Botërore — dhe e menaxhoi përgjatë të 30-tave… Mendova se ky mund të ishte fillimi i kërkimit tim për një përmbledhje të përshtatshme për atë që doja të flisja.

Dezider Julius është karakter tragjik, apo jo?

Doktori Julius e ndan fatin e intelektualëve hebrenj të Evropës Qendrore, të afërt me lëvizjen politike që u shfaq në Evropë pas Revolucionit të Tetorit. Një përcjellës i psikiatrisë e psikoanalizës së Vjenës e Pragës, ai i sjell këto praktika në Kovin, duke krijuar kështu një lidhje në mes Kovinit, Beogradit, Panqevës dhe Zagrebit.

Ky aspekt jugosllav i jetës së tij për mua ishe po aq i rëndësishëm sa edhe përvoja e tij në Luftën e Dytë Botërore, në të cilën i bashkohet Partizanëve me të gjithë familjen e tij. Krejt në fund të romanit, kemi një përfundim të tmerrshëm të fatit të tij revolucionar kur burokracia jugosllave krijon aparatçikët.  Për të, kjo ishte pikë pa kthim, kështu që bën vetëvrasje në spitalin psikiatrik Vrapçe, në Zagreb, në natën e Krishtlindjeve më 1953. Pas kësaj, familja e tij shpërngulet për në Amerikë.

Këto janë disa nga koordinatat faktike të jetës së tij, dhe unë përdor biografinë e tij për të hyrë në atë botë. Edhe një kongregacion i murgeshave nga Zagrebi hynë aty. Unë e përdor këtë për ta treguar historinë e emancipimit të një murgeshe të re gjatë kohës së saj në Kovin.

Përmes saj arrij te Marko Julius, një doktor i ri, historia e të cilit është e ngjashme me atë të Jugosllavisë, me një fokus të veçantë në vitet 1990  dhe në përballje me regjimin serb. Rezultati është i pafavorshëm për të. Ai mbetet në spitalin e Kovinit deri kur protagonisti i romanit, Filip Isaković, një muzikant xhezi, vjen dhe i zgjon grimcat e fundit të zellit të tij revolucionar duke e ftuar të rebelohet kundër sistemit që i trajton pacientët në atë mënyrë.

Filip heq dorë nga muzika për shkak të traumës dhe përvojave të kaluara, prandaj dhe vjen te spitali psikiatrik. Aty i bashkohet një grupi veteranësh që ishin në një program special rehabilitimi, ku e takon doktorin Marko Julius.

Revolucioni paqësor më ka zgjuar më së shumti interesim. Doktori Julius me siguri që personifikon një ideologji të tillë, një revoltë për të cilën ai lufton duke thënë se duhet t’i zhbëjmë të gjithë Kovinët nga jetët tona, dhe se kemi nevojë për revolucione klasore dhe personale.

Personazhet që ju i përmendët, traumat që ata kanë, janë të gjitha përreth nesh. Kam përshtypjen se jetojmë në një lloj burgu të hapur të cilin ju e përshkruani në romanin tuaj, e që në veçanti u vu re në mbylljen dhe izolimin gjatë pandemisë COVID-19.

Është një krahasim i vlefshëm. Çfarë kam vërejtur — dhe në të vërtetë kam mundur të dëgjoj çdo gjë të ndodhur përreth meje për së afërmi — është se kur jeni në izolim, kontrolloheni nga policia, i ndiqni lajmet, lexoni, kështu që sensorët tuaj janë shumë më të ndjeshëm.

Gjatë pandemisë COVID-19, Panairi i Beogradit u kthye në karantinë për pacientët e prekur nga koronavirusi. Foto: Dejan Kožul.

Disa skena militante provokuese u shfaqën, sikur që ishte kthimi i Panairit të Beogradit në një hapësirë të rreptë, të ngjashme me kamp. Në ndërgjegjen e Beogradit — e edhe më gjerë, të Serbisë dhe rajonit — kjo i risjell imazhet më shqetësuese të Sajmishtes, që ishte një kamp përqendrimi.

Një sërë veprimesh të pranishme në media dhe në publik përgjatë 40 ditëve të gjendjes emergjente trazuan traumat ekzistuese, duke mbjellur paranojë dhe frikë përmes bisedave për dezinfektimin e rreptë, vdekjen, thasët për varrosje, e çka jo tjetër. Hapi më logjik ishte të shkohej për një qasje plotësisht të ndryshme: të qetësohej dhe të zbutej diskursi e të ndërtohej besimi mbi një bazë tërësisht tjetër, në vend se mbi shtypje dhe imazhe militante. Për të mos përmendur imazhet e luftës, të kudogjendura dhe lehtësisht të trazueshme.

Dikur të gjithë ishim të burgosur, por sot — ndoshta është një gjë e rëndë të thuhet, ndoshta edhe jo — e gjithë kjo i ngjan një institucioni psikiatrik. Ky është një moçal.

Është krijuar një sistem i paranojës së thellë, pikërisht i tillë për çfarë edhe shkruaj. E gjithë struktura e klinikës psikiatrike në romanin tim është kthyer mbrapsht dhe disa nga njerëzit më të vetëdijshëm në shoqëri janë hospitalizuar, përderisa menaxhimi i sistemit të spitalit është në duar të atyre që mbikëqyrin projektet shkencore në koordinim me ministrat e shëndetësisë dhe mbrojtjes.

Nëse e kujtoni, në ditët e para të pandemisë, policia me armë automatike patrullonte nëpër qytet. Ky ishte fillimi i reagimit tonë kundrejt COVID-19. Këto skena ishin të paimagjinueshme.

Nuk e mbaj mend të kem parë imazhe të njerëzve të armatosur në ndjekje të armikut në ndonjë qytet tjetër në Evropë, apo diku tjetër. Mendoj se imazhe të tilla janë unike dhe tmerruese.

Këto imazhe datojnë që prej viteve 1990, pasi që veç ishim duke folur për ata që kanë po aq ndikim tani sa kishin edhe atëherë. A kanë mbetur mentaliteti dhe traumat po të njëjtat?

Kjo më çon prapa te kabinat e anijes ku ekuipazhi ynë flinte nën nivelin e detit. Stacionet e betejave ishin ngjarjet më të shpeshta që drejtonin jetët tona, ditët dhe netët tona. Kështu që ditët nuk ngjanin me ditë, e as netët me netë.

Unë mund të kujtoj vetëm një natë të pafund nga shtatori 1991 deri në maj 1992, kur pozicionimet për betejë ishin të pandalshme. Sapo ta dëgjoni njoftimin duhet të dilni nga shtrati dhe e dini me saktësi radhën e veprimeve që duhet t’i kryeni ashtu që të mbërrini sa më parë te stacioni i betejës.

Kur përbrendësohet, ky sistem ushtarak ju aktivizohet në mendje sa herë të dëgjoni diçka të ngjajshme, që ju shtyn të ekzekutoni veprimet luftarake dhe të mbërrini në stacionin e betejës sa më parë. Ata që e shpallën gjendjen e jashtëzakonshme praktikisht e ndezën alarmin e pozicionimit për betejë dhe i gjithë sistemi u rindërtua, duke sjellë një gjendje të paranojës totale.

Romani juaj po ashtu shqyrton hipokrizinë e Bashkimit Evropian të reflektuar në financimin që u bën projekteve psikiatrike të cilat nuk sjellin kurrfarë ndryshimi sistematik. Këtë mund ta shohim edhe në jetën e përditshme: çdokush është i përshtatshëm, pavarësisht nëse dikur kanë qenë kampionë të teorisë së gjakut dhe tokës, pasi që sot të gjithë ata janë për teorinë e një të ardhmeje të zhveshur nga e kaluara. Si të tillë, ata janë një grup partnerësh idealë.  

Po, ky është një dimension tjetër me të cilin jam marrë gjatë shkrimit të romanit. Ne përballemi me një mori problemesh dhe secili është i qartë, i dukshëm, thellë i rrënjosur dhe i pazgjidhur.

Shoqëria jonë ende nuk është përballur me këto sfida, nuk është marrë me këto trauma dhe nuk i ka shërbyer drejtësisë tranzicionale. Shumë kohë është humbur. Bota ka ecur përpara. Kapitalizmi neoliberal ka ecur përpara. Ka pasur disa përpjekje për ta rindërtuar atë, por problemet tona të vjetra na shqetësojnë në të njëjtën kohë. Elitat reformatore janë asgjësuar duke lënë pas ndjekësit e figurave aktive të viteve 1990. Tash, ata janë në hap me Evropën duke e fshirë të kaluarën. Kjo fshirje më shërbeu si motivim.

Politikanët shpesh sugjerojnë se çështja kryesore që ndërlidhet me këtë rrënim është ajo çfarë ndodhi pas 5 tetorit [2000, rrëzimi i Milošević-it], apo jo? Që i bie se sistemi ishte duke funksionuar deri atëherë, ekonomia jonë po lulëzonte, kultura ishte me standarde të larta, gjyqësori  fenomenal. Dhe pastaj gjithçka u rrënua. Megjithatë, balanci u gjend sërish me “ata” [Partia Përparimtare e Vučić-it e mori pushtetin. Vučić ishte ministër i Informacionit i Milošević-it më 1999]. Dhe tanimë gjërat janë shumë keq.

Asgjë nuk është bërë me kohë. Reforma u ndal brutalisht me vrasjen e kryeministrit [vrasja e ish-kryeministrit serb Đinđić, në vitin 2003], dhe projektet e sotme realizohen nga një elitë e re politike, gjaku i ri i të 1990-tave. Kjo elitë ruan lidhjet me Bashkimin Evropian, e ka mbështetjen e tij financiare, dhe i realizon këto projekte përbrenda institucioneve.

Prandaj, ky është rrëfimi që unë e tregoj, problemi i kapjes dhe uzurpimit të institucioneve që zhvillojnë projekte e që e humbin funksionin primar të tyre, dhe kjo është çka ndodh për shembull me klinikën psikiatrike në romanin tim.

Një klinikë ose një shoqëri e tërë po e humb funksionin derisa militarizohet edhe një herë?

Saktë. Shoqëria po militarizohet dhe po përgatitet për diçka tmerrësisht të rrezikshme. Fondet evropiane po përdoren për të shlyer një pjesë të madhe të së kaluarës e cila do të duhej të shërbente për zhvillimin e politikave të reja, politikave të solidaritetit që përfshijnë regjionin, qytetarët, punëtorët institucionalë, të kaluarën.

Kjo ishte mundësia e vetme për të rindërtuar shoqërinë tonë dhe për ta drejtuar politikisht në një tjetër rrugë, ndoshta drejt Evropës së famshme. Kjo do të mund të bëhej pa masat shtypëse që deri më tani janë dëshmuar si mjeti më dominues, i rishfaqur si një strukturë që dikur ishte e zhytur në ujëra të cekëta, pas lëshimit të alarmit të stacionit të betejës, për të na bërë të pyesim: “Si ndodhi?” edhe pse e gjthë kjo ishte e pranishme gjatë tërë kohës.

Që nga fillimi, ju keni qenë të përfshirë në organizimin e Polipit, një festival i letërsisë në Prishtinë, që shënon ditëlindjen e dhjetë këtë vit. Cilat janë planet dhe në çfarë mase janë ndikuar nga pandemia?

Festivali Ndërkombëtar i Letërsisë Polip është nisur bashkërisht nga dy organizata, Qendra Multimedia nga Prishtina dhe Beton nga Beogradi. Pasi që u shpërbë, Betoni u pasua nga Komuna e Punëtorëve të Beogradit LINKS..

Ideja fillestare ishte ndërtimi i urave në mes dy komuniteteve përmes përkthimeve. Ne e arritëm këtë përmes botimit të edicioneve të para të dy antologjive tona: “Nga Prishtina me Dashuri” dhe “Nga Beogradi me Dashuri”. Këto ishin antologjitë e para të këtij lloji që prej 40 vitesh, kur themeluesit e Polipit ishin lindur.

Në fillim, Polip u konceptua si festival i poezisë që do të bënte bashkë autorë nga Serbia dhe Kosova. Megjithatë, shpejt kaloi përtej zhanrit dhe rajonit, duke u bërë festival i vërtetë ndërkombëtar i letërsisë. Edicioni i dhjetë ishte paraparë të mbahej në maj por për shkak të pandemisë është shtyrë për në vjeshtë. Sido që të jetë, ne jemi optimistë që gjërat do të funksionojnë.

Të gjitha edicionet e mëparshme i kanë pasur sloganet përkatëse në bazë të së cilëve i kemi organizuar të ftuarit dhe programet. Motoja e këtij viti do të ishte “Ndrysho gjuhën tënde!” Ne zgjodhëm këtë slogan gjatë paneleve të vitit të kaluar, ku diskutuam për mundësitë e tejkalimit të konfliktit të ngrirë dhe krijimit të një hapësire mirëkuptimi të ndërsjellë.

Ndryshimi i gjuhës nuk nënkupton se duhet të përkthejmë fjalë për fjalë nga një gjuhë në tjetrën, por para së gjithash se duhet t’i artikulojmë shqetësimet tona në një mënyrë ndryshe, përshembull duke u përpjekur ta rimendojmë situatën e qenë në një sistem tjetër koordinativ. Ne gjithmonë kemi besuar që letërsia mund ta bëjë këtë, prandaj dhe çdo Polip i radhës ishte një hap më tutje drejt së ardhmes. Për më tepër, kemi krijuar besim dhe mirëkuptim, në të njëjtën kohë duke anashkaluar politikën apo çfarëdo projekti të financuar nga shteti.

Përgjatë nëntë viteve të kaluara, sa sukses keni pasur në qëllimin tuaj për krijimin e lidhjeve në mes të skenës letrare në Kosovë dhe asaj që në gjuhën e përditshme i referohemi si skena letrare B/C/S?

Në dekadën e fundit kemi arritur shumë, një sërë botimesh të përkthimeve të dyanshme, poezi, dramë, letërsi faktike dhe fiktive. “Nga Prishtina me dashuri”, një antologji që përfshin poezi bashkëkohore, dramë dhe letërsi nga autorë të rinj shqiptarë nga Kosova, ka pasur ndikim në atë se si publikime të tilla pranohen në të gjithë rajonin.

Për shkak të këtij publikimi, Booksa në Zagreb organizoi “Festivalin e letërsive të vogla”. Një përzgjedhje poezish kosovare është bërë në Slloveni, ndërsa shkrimtarë nga Kosova e tejkaluan hapësirën post-jugosllave duke marrë pjesë në programe rezidenciale në pjesë të tjera të Evropës, dhe kjo për shkak se kishim përkthyer një pjesë të asaj antologjie në gjermanisht dhe e kishim botuar për Panairin e Librit në Leipzig më 2011.  

Megjithatë më e rëndësishmja është se autorë të rinj nga Serbia dhe Kosova bëhen bashkë, dhe lidhje të reja letrare dhe miqësore krijohen. Për më tepër, antologjia e dramës moderne kosovare e titulluar “Fluturimi mbi Teatrin e Kosovës” — e botuar fillimisht nga LINKS më 2014 — ka arritur në SHBA ku është botuar nga Laertes Books.

Polip ngadalë po zgjerohet dhe sigurisht që do të bëhet i njohur edhe në Beograd.

Çfarë mbështetje institucionale ka marrë festivali Polip?

Që nga fillimi, festivali është mbështetur vetëm nga institucione dhe fondacione të BE-së, pa mbështetje vendore nga Beogradi apo Prishtina. Në Prishtinë është shumë i pranishëm në media, por rrallë merr vëmendje kulturore në Beograd.

Kur filluan të publikoheshin antologjitë, një nga organizatorët e bojkotimit të çmimit NIN këtë vit botoi një shkrim përqeshës ku thoshte se njerëzit këtu dinë gjithçka për letërsinë në Kosovë dhe se ne nuk kishim pse ta “shpiknim rrotën”.

Natyrisht, festivali ynë në vazhdimësi është mbështetur nga CZKD Beograd dhe Borka Pavićević, e cila shumë herë ishte pjesëmarrëse. Kjo ishte e paçmueshme për ne. Puna e saj për ne ishte pararendëse, duke qenë se CZKD — që nga të 1990-tat — krijoi bashkëpunim të mirë me artistët pjesëmarrës në Pertej, një ekspozitë e mbajtur në CZKD më 1997.

Në përgjithësi, festivali ynë i kapërcen e ndonjëherë edhe i sfidon rrymat aktuale politike, dhe për rezultatet e tij mbetet ende të diskutohet.K

Imazhi i ballinës: Dejan Kožul.