Rrugët e zbrazura, rendet e gjata para dyqaneve dhe barnatoreve, karrocat e mbushura me gjësende të domosdoshme ushqimore, Panairi i Beogradit dhe gjimnazet e qytetit të shndërruara në spitale plot me shtretër ushtarakë.

Dhe heshtje.

Ky është Beogradi pas shpalljes së gjendjes së jashtëzakonshme në Serbi më 15 mars. Anekënd Serbisë ka heshtje dhe boshllëk. Dhe frikë.

Qytetarët serbë, si dhe shumë njerëz të tjerë në shtetet fqinje, i frikohen virusit COVID-19, si një armik i panjohur. Por serbët po ashtu i frikohen mundësisë se qeveria që vendosi masat e rrepta të izolimit mund ta përdor gjendjen e tanishme për t’i gërryer më tej të drejtat e njeriut.

Dyshimet rreth vendimeve të Qeverisë

Iniciativa A11 për të Drejtat Ekonomike dhe Shoqërore — një OJQ e përqendruar rreth promovimit dhe mbrojtjes së të drejtave të njeriut — ka shqyrtuar nëse masat e vendosura krahas gjendjes së jashtëzakonshme shmangen nga koncepti i respektit për të drejtat që u garantohen të gjithëve përmes ligjeve vendëse dhe konventave ndërkombëtare.

Ndër të tjera, analiza e OJQ-së A11 tregon se masat jo vetëm që e shfuqizuan lirinë e lëvizjes, por edhe të drejtën ndaj lirive dhe ndaj sigurisë së individualitetit, gjë që ka ndodhur “në një mënyrë që shkakton gjendje të paqartësisë dhe paparashikueshmërisë ligjore”.

Ndikimi i masave të caktuara, siç thuhet në raport, është i barasvlershëm me heqjen e lirive.

Për më shumë, A11 ka sugjeruar se masat e vendosura në Rregulloren e Shkeljeve lidhur me thyerjen e urdhrit të Ministrit të Brendshëm për Kufizimin dhe Ndalimin e Lëvizjes janë në mospërputhje me Kushtetutën, dhe ka kërkuar të shfuqizohen.

Sipas kësaj rregulloreje, shkelësit mund të dënohen edhe me procedura civile, edhe me ato ligjore.

Iniciativa A11 nuk është i vetmi grup që po tërheq vëmendjen ndaj këtyre çështjeve; 15 ditë pas shpalljes së gjendjes së jashtëzakonshme, një grup i gjashtë juristëve i kërkoi Gjykatës Kushtetuese ta rishikojë kushtetutshmërinë e vendimit të qeverisë, duke sjellë vëmendjen te problemet e ngjashme.

Ka munguar një kundërpërgjigje e zëshme nga publiku, pjesërisht për shkak të faktit se shumë njerëz në Serbi janë tronditur nga ajo se sa shpejt raportimet për “virusin më qesharak në historinë e njerëzimit” — siç e kanë quajtur zyrtarët qeveritarë virusin COVID-19 në një konferencë për shtyp më 27 shkurt — i kanë hapur shteg vendosjes së masave të skajshme.

Serbia ka ndaluar lëvizjet nga ora 5 e mëngjesit deri në orën 5 të pasditës gjatë ditëve të javës; dhe prej të premtes në orën 5 pasdite deri të hënën në orën 6 të mëngjesit gjatë fundjavës. Të premten e Pashkëve Ortodokse më 17 prill, ngujimi do të zgjasë nga e premtja në orën 5 të pasditës deri të martën në 5 të mëngjesit.

“Mendoj se jemi në orën më të errët të demokracisë serbe prej vitit 2000”, ka thënë Dobrica Veselinoviq nga Iniciativa Don’t Let Belgrade D(r)own, duke shtuar se pritet të ketë degradime të mëtutjeshme institucionale në vend.

Viti 2000 mbetet në kujtesën e serbëve për shkak të mashtrimeve zgjedhore dhe protestave që paralajmëruan rrëzimin e Sllobodan Millosheviqit, i cili u detyra ta lë pozitën në tetor të atij viti.

Gazetaria si krim

Në fund të marsit — në zgjerimin e fundit të masave të skajshme — Qeveria e Serbisë nxori një urdhër që thoshte se ata që raportojnë për informata rreth mjekimit të koronavirusit të dhëna nga “personat e paautorizuar” mund të mbahen përgjegjës për përhapjen e keqinformimit. Urdhri më tej thotë se të vetmit njerëz që kanë autoritet për ta informuar publikun rreth COVID-19 janë kryeministri — si udhëheqës i ekipit të Stafit të Krizës — dhe njerëzit e tjerë të ngarkuar nga vetë Stafi.

Nuk u desh kohë e gjatë që të ndodhte diçka për ta shkaktuar zbatimin e këtij vendimi.

Më 1 prill, forcat e rendit e bënë cak gazetaren e Nova.rs, Ana Laliq, në Novi Sad pasi zyra e prokurorit dhe policia u njoftuan nga Qendra Klinike e Vojvodinës (QKV) se ajo “kishte trazuar publikun” dhe “kishte dëmtuar emrin e QKV-së” në një artikull të saj. Ata flisnin në veçanti për lajmin e saj me titullin “QKV-ja është buzë shembjes: s’ka mbrojtje për infermieret”, duke thënë se ajo kishte bërë pretendime të rreme dhe se ata në të vërtetë kanë furnizim të mjaftueshëm të medikamenteve të nevojshme, gjësendeve sanitare dhe pajisjeve personale të mbrojtjes në dispozicionin e tyre.

Një ditë para botimit të lajmit të Laliqit, Unioni i Mjekëve dhe Farmacistëve të Serbisë kishte vënë theks te po e njëjta çështje. Ata pretendojnë se mjekët dhe stafi mjekësor po punojnë pa pajisje mbrojtëse, dhe se çdo i gjashti infektim me COVID-19 është pjesëtar i stafit shëndetësor.

“Nëse nuk i mbrojnë mjekët dhe infermierët, nuk do të ketë më staf mjekësor për të ofruar trajtim, gjë që do të çonte te skenari më i keq, me probleme shumë më të mëdha sesa këto që i kemi parë deri tash”, ka thënë Unioni.

Para arrestimit, Laliq u përgjigj ndaj QKV-së duke thënë se pajtohet me ta për një gjë. “Emri juaj vërtet është dëmtuar, por nuk ka qenë shkrimi im që e ka bërë — është trajtimi i turpshëm që i bëni stafit tuaj”.

Laliq është arrestuar dhe është mbajtur për 24 orë, dhe prokuroria ka lënë të nënkuptohet se mund të ketë kallëzim penal. Pas lëshimit të saj, ajo po e pret gjykimin e saj të mundshëm dhe po vazhdon të punojë me mbështetjen e kolegëve të saj.

“Ky lloj kontrolli është kundërproduktiv”, ka thënë Milan Antonijeviq, drejtori i Fondacionit për Shoqëri të Hapur në Serbi. “Nuk mund t’ua ndalosh gazetarëve kërkimin e informatave dhe raportimin e tyre. Një gjë e tillë shkon kundër praktikave të BE-së”.

Sidoqoftë, disa shtete anëtare të BE-së nuk kanë qenë fort shembullore gjatë kësaj pandemie.

Njëri nga shtetet fqinje të Serbisë është Hungaria, ku Kryeministri Viktor Orban tashmë ka pushtet absolut. Më 30 mars, qeveria hungareze miratoi një ligj që e lejon Orbanin të sundojë përmes dekreteve dhe ta zgjasë gjendjen e jashtëzakonshme për një kohë të papërcaktuar, pa konsultime paraprake me parlamentin.

Në Hungari, ku gjendja e jashtëzakonshme u shpall më 11 mars, ligji parasheh që çdokush që përhap “lajme të rreme” për virusin apo masat e qeverisë rrezikon të burgoset për pesë vjet.

Veselinoviq frikësohet se ka mundësi të mëdha që një skenar i tillë të zhvillohet po ashtu në Serbi.

“Para dy javësh, Orban dhe Vuçiq u takuan dy herë brenda disa ditësh”, ka thënë Veselinoviq. Takimi i parë është mbajtur në Beograd kurse tjetri në Budapest”.

“Supozoj që gjendja e jashtëzakonshme do të zgjatet nga qeveria serbe për një kohë shumë të gjatë — duke i ndjekur homologët hungarezë. Kjo do të shoqërohet me gërryerje të vazhdueshme të të drejtave dhe lirive të njeriut”, shtoi aktivisti.

Arrestimi i qytetarëve

Danillo Çurçiq, i cili ishte bashkautor për raportin analitik të Iniciativës A11, nuk tregohet edhe aq pesimist, dhe beson se Serbia nuk do ta ndjekë shembullin hungarez meqë “një pezullim i tillë do të përbënte grusht shteti”.

“Megjithatë, ekziston rreziku i arsyetueshëm që lufta kundër koronavirusit të shndërrohet në një luftë kundër demokracisë dhe të drejtave të njeriut, gjë që është tërësisht e papranueshme”, ka nënvizuar ai, duke bërë thirrje që të gjithë në Serbi të protestojnë madje edhe ndaj veprimeve më të vogla kësisoj, “si qytetarë të përgjegjshëm”, dhe të përdorin të gjithë mekanizmat në dispozicion në mënyrë që të qëndrojnë kundër ideve si këto.

Përveç gazetarëve, autoritetet serbe kanë arrestuar njerëz që janë urdhëruar të vetizolohen pas kthimit në vend nga qëndrimet e shkurtra dhe të gjata jashtë tij. Autoritetet pohojnë se mosrespektimi i vetizolimit është po ashtu shkelje e Nenit 248 të Kodit Penal që mund të dënohet me burgim prej së shumti 3 vjetësh.

139 njerëz janë arrestuar gjatë javës së  parë të prillit. Disa prej tyre janë burgosur — ose janë gjobitur dhe janë lëshuar menjëherë — kurse të tjerët ende po presin të gjykohen. 

Të zemëruar prej këtyre masave, disa grupe qytetarësh — ja të vetorganizuar, ja nga OJQ-të lokale — kanë bërë një peticion të quajtur “Liri për personat e ndaluar padrejtësisht”, duke kërkuar që të hiqet dorë nga kjo praktikë. Mbi 13,000 njerëz e kanë nënshkruar deri më tash.

Çurçiq shpjegon se gjendja e tanishme e jashtëzakonshme nuk i jep askujt lirinë e plotë për t’i shkelur të drejtat e njeriut.

“Pikërisht në kohë të krizës duhet të sigurohet mbrojtja e efektshme e të drejtave të njeriut”, ka thënë ai, duke shtuar se Serbia po përballet me “një faktor shtesë të rrezikut”.

“Rreziku shtesë qëndron në faktin se institucionet janë treguar të dobëta edhe në gjendje të rregullt. Shoqatat profesonale vazhdimisht po tërheqin vëmendjen te rritja e ndikimit dhe trysnisë ndaj sistemit gjyqësor nga ekzekutivit. Fatkeqësisht, Ombudspersoni ka dështuar të reagojë në bazë të kërkesave të publikut lidhur me mbrojtjen e të drejtave të tyre”, ka shpjeguar Çurçiq.

“Krahas këtyre, kultura e dobët e të drejtave të njeriut shfaq një gjendje edhe më jopremtuese”, ka përfunduar ai. Sipas Çurçiqit, A11 i ka bërë thirrje Qeverisë t’i mbrojë menjëherë të drejtat e njeriut, por nuk ka marrë përgjigje.

“Duke parë se si janë marrë me këtë krizë deri tash, qeveria ka dështuar të na tregojë se të drejtat e njeriut janë marrë parasysh në procesin e hartimit të masave kundër përhapjes së COVID-19”, ka thënë Çurçiq.

Kjo u vërtetua më 5 prill kur Kryeministrja Ana Bërnabiq njoftoi se “disa të drejta të tjera mund të pezullohen për hir të jetës si e drejtë themelore e njeriut”, duke shtuar se ka dëshirë t’i dëgjojë propozimet nga ekspertët që pretendojnë se shpallja e gjendjes së jashtëzakonshme ishte jokushtetuese.

Ekspertët e të drejtave të njeriut thonë se do të vazhdojnë t’i regjistrojnë shkeljet dhe të përpiqen për të gjetur mënyra për mbrojtjen e të drejtave, duke nënvizuar se do të nisin procedura ligjore “pas krizës”.K

Imazhi i ballinës: Dejan Kozhul.