Unë jetoj në Belgjikë qysh nga mosha 3 vjeçare. Prindërit më kanë ikur nga lufta në Kosovë më 1998. Babi ishte njeri radikal, sidomos sa i përket arsimimit dhe pavarësisë sime. Rreth këtyre dy gjërave sillej bota jonë. Asgjë tjetër s’kishe rëndësi. 

Ndonëse kohë pas kohe njerëzit kishin mendime të përziera për mënyrën se si po më rriste, ai nuk lodhej e nuk merrej me ta. Në fakt, lirisht mund të them që nuk i plaste se ç’thonin prindërit tjerë shqiptarë për identitetin tim në zhvillim e sipër. E, të jem e sinqertë, identiteti im nuk përputhej fort me atë të vajzës tradicionale shqiptare që rri në shtëpi.

Ankthi më i madh i tij ishte të martohesha para moshës 25 vjeçare e të përfundoja pa diplomë. Ai gjithmonë e përshkruante diplomën si një biletë që ma mundësonte lirinë, diçka që plot gra shqiptare nuk e kanë – si një lloj kontrate që shkruan: “Unë jam person i pavarur dhe nuk mund të më shfrytëzosh. Nuk kam nevojë për ty në jetën time.”

Rreth moshës 14 vjeçare për herë të parë përjetova ndjenja romantike ndaj dikujt. Në rastin tim, ishte një djalë. Pasi që prindërit e mi gjithmonë më kishin dhënë mundësi të flisja lirshëm për gjithçka që mendoja dhe ndjeja, mendova se mund të flisja edhe për këtë. Prandaj u tregova të dyve për djalin në të cilin isha dashuruar marrëzisht.

Në fillim u shokuan, por më dëgjuan megjithatë (nënën e zuri paniku se isha tepër e re dhe babi po mundohej ta analizonte gjithë situatën). Nuk ma miratoi marrëdhënien asnjëri, sepse ishin të mendimit se isha tepër e re që ta kombinoja shkollën me një të dashur. Pasi mendova për një kohë, vendosa që kishin të drejtë, dhe u ndava me të atë javë. Qava, sepse në atë kohë m’u duk thuajse më përfundoi jeta, por pastaj më kaloi.

Pas kësaj, ndërsa po rritesha, shpesh flisnim për marrëdhëniet. Prindërit më pyesnin nëse më pëlqente dikush, a po flisja kohë pas kohe me ndokënd, duke krijuar kështu një ambient të sigurt në të cilin mund të flisja për këtë temë. Preferonin që të komunikoja haptas për jetën time personale, në vend se t’i bëja të gjitha “gabimet” që i bëjnë adoleshentët tipikë.

Por, ata e bënë të qartë se gabimet janë normale përderisa je i sinqertë për to dhe mëson prej tyre. Në familjen tonë nuk kishte tabu. Kishte vetëm një mendësi shumë të hapur rreth romancës dhe të gjithë – të katër – i ndanim mendimet, përvojat dhe ndjenjat tona me njëri-tjetrin. Edhe marrëdhëniet gej diskutoheshin, që është mjaft e pazakonshme për një familje shqiptare.

Kjo nuk do të thotë se ata pajtoheshin me të gjitha mendimet e mia. Ata prapëseprapë ishin prindër shqiptarë. Por ne flismin për gjërat, e kjo të paktën ishte diçka.

Në mënyrë që të mos ndihesha sikur po ma bënin pa të drejtë, që vëllai i vogël kishte më shumë liri dhe të drejta (pasi është djalë), as atë nuk e lejonin ta humbte kohën me vajzat, derisa e arriti një moshë të caktuar. Përsëri, shkolla ishte e para dhe aktivitetet në ambient të jashtëm të dytat.

Ndryshe nga vëllai – i cili ishte shumë sportiv – unë isha shumë e dhënë pas librave. E vizitoja bibliotekën çdo javë, e më vonë fillova të shkruaja. Si adoleshente, shkruaja poezi dashurie, dhe në moshën 18 vjeçare më erdhi ideja e shkëlqyer për ta publikuar librin e parë me poezi. Fola me babin dhe ai më tha që ta kërkoja vetë një botues.

Kur fillova të ndihesha e pasigurt në këta hapa, më inkurajoi të provoja, pasi nuk kisha asgjë për të humbur. Më tregoi për shkrimtaret shqiptare që kishin shkruar libra dhe i kishin botuar në emër të bashkëshortëve, meqë si gra nuk u lejohej të ishin intelektuale dhe ndryshe askush nuk do t’ua botonte shkrimet.

“Ti e ke gjithë luksin e botës, askush nuk po të ndal”, më tha. Kështu që nuk u ndala.

Për t’i rënë shkurt, e botova një koleksion të vogël me poezi kur isha 19 vjeçe dhe e pagova botuesin me paratë që i kisha fituar duke punuar në një fabrikë të bukës çdo të diel në mëngjes për një vit.

“Tani mund të thuash se e bëre krejt vetë”, tha babi me krenari.

Kur u rrita, vizitat e përvitshme te familja në Kosovë m’u shndërruan në pushime mblesërie. Tezet, hallat, fqinjtë e kushërinjtë mundoheshin të ma gjenin ndonjë beqar i cili, sipas tyre, do të ishte burrë i përkryer për shumë arsye të ndryshme. 

Isha 18 vjeçe kur nisi e gjithë kjo. Megjithëse nëna guxonte të interesohej për disa prej tyre, babit nuk ia ndinte se sa diploma, shtëpi a para i kishin ata djem, dhe as që donte të dëgjonte për ato që mund të m’i ofronin.

“Kur të diplomojë dhe të ndihet e gatshme, ajo do ta gjejë dikë vetë”, thoshte ai. “Ajo nuk është për shitje”. 

Edhe kur dilja në takime, më thoshte se nuk donte që unë të bashkëjetoja a të fejohesha me dikë pa diplomuar.

“Mund të flasësh e të kalosh me të sa të duash, por unë nuk do të rri e të shikoj ndërsa ti e shkatërron të ardhmen duke u bërë amvisë”, më thoshte kur bisedonim për këtë. “Kur të diplomosh, mund të bësh ç’të duash”.

Me gjithë respektin për njerëzit që vendosin ta lënë shkollën për të ndenjur në shtëpi, ai nuk deshi që unë ta merrja vendimin impulsiv për ta lënë shkollën vetëm për të qenë me një djalë. Ajo mënyrë e jetesës thjesht nuk do të më bënte të lumtur, dhe një marrëdhënie e tillë nuk do të mbijetonte. Ai e dinte këtë.

Njëherë, u lodh aq shumë nga përpjekjet e njerëzve për të më lidhur me dikë, sa i tha një plake të lagjes që po mundohej të më njihte me nipin e vet, se unë ndonjëherë gjeja të dashur në Belgjikë – vetëm për t’ia mbyllur gojën.

Mendoi se ishte gjë qesharake, sidomos kur ia pa reagimin. Unë, në anën tjetër, stresohesha për thashethemet që do t’i përhapte ajo për jetesën time të shthurur e inekzistente në Belgjikë.

“Nuk ma ndien çka thonë njerëzit për ty”, thoshte ai sa herë shqetësohesha për mendimet e njerëzve tjerë. “Të kam rritur dhe të shoh çdo ditë, e të njoh më mirë se të gjithë. Nëse ta ndien se çka thonë njerëzit, më mirë mbyllu në shpi dhe mos bëj kurrë asgjë me jetën”. 

Në vitin e parë të fakultetit u zgjodha kryetare e bordit të studentëve. Kur e mendoj tani, nuk kisha ide çfarë përgjegjësie kisha marrë përsipër, por doja të isha e rëndësishme për shkollën time.

Të jem e sinqertë, më dukej shumë cool që ta quaja veten kryetare, veçmas pasi isha grua me prejardhje emigrante. Pasi kisha orar të mbushur me orë mësimi dhe takime, m’u bë e vështirë të udhëtoja çdo ditë. Prandaj vendosëm me babin të kërkonim një konvikt të studentëve, meqë ishte alternativë më praktike.

Disa nga miqtë shqiptarë të babit e quanin të çmendur që po më jepte kaq shumë liri. Disa pretendonin se po gënjeja që isha kryetare e bordit të studentëve, vetëm që të mund të dilja gjithë natën nëpër ndeja. I thoshin se nuk e kuptonin si mund të ishte aq naiv dhe të më besonte aq shumë.

As artikulli për presidencën time që mbushi faqen e gazetës lokale – dhe u shoqërua me një fotografi të madhe timen – e as angazhimet tjera të mia nuk ishin të mjaftueshme për t’i bindur se po bëhesha e dobishme në kohën e lirë dhe që s’kisha lidhje me djem, drogë a alkohol. Edhe pse disa prej miqve të tij shqiptarë ia dhanë idenë që të paraqitej ndonjëherë në konvikt pa më treguar (për të më kapur duke bërë diçka “të keqe”), ai kurrë nuk bëri kështu. Më besonte, dhe besonte se isha e zgjuar sa duhet.

Përgjatë viteve kishim ndërtuar një marrëdhënie besimi, prandaj ai ishte i bindur se do t’i tregoja nëse isha duke bërë diçka “të keqe”. Kur donte të vinte për të pirë çaj, nga gotat e porcelanit të dorës së dytë, fillimisht më thirrte dhe më pyeste a isha në shtëpi. 

Një ditë, njëri nga profesorët e mi të preferuar, Henk Vandeaele, më ftoi të dëshmoja si refugjate e luftës së Kosovës në një protestë kundër politikave jonjerëzore ndaj refugjatëve sirianë, irakianë dhe afganë. Dëshmia ime doli në media dhe të nesërmen prindërit e panë xhirimin e drejtpërdrejtë të fjalimit tim në Facebook. Përsëri, nënën time, e cila po mundohej ta rriste një vajzë shqiptare “modeste”, e kapi paniku. Për babin ishte gjë argëtuese të më shihte duke u ngritur kundër sekretarit të shtetit për migrim. Reagimi i tij ishte krejtësisht i kundërt me atë të nënës.

Ai më shkroi mesazh: “Haha, bravo, kopje e jemja je!” duke iu referuar rinisë së vet, kur ishte aktivist kundër regjimit të Milošević-it. Fillova të identifikohesha në mënyrë shumë aktive si feministe, e kjo ndikoi në mua dhe ambientin tim. Për shumë njerëz është e pakëndshme që vajzat e reja të merren me këso gjërash.

Babit aq shumë i pëlqente fakti që e quaja veten feministe, sepse ishte i bindur që do të më bënte më të fuqishme dhe do të bënte që të mërzitesha më pak për ç’mund të thoshin njerëzit prapa shpinës sime. Kjo e nxiti rritjen time feministe dhe kështu fillova të shqetësohesha më shumë për mizoritë që i krijojmë duke i çnjerëzuar refugjatët. 

Së shpejti fillova të merrja pjesë në fushata për ngritjen e nivelit të vetëdijesimit ndaj mënyrës se si qeveria jonë po i trajtonte refugjatët. E tregova historinë disa herë para audiencave të ndryshme dhe shkrova kolumne për njërin nga heronjtë e mi, Bleri Lleshi. Kur e mendoj sot, ishte viti më i mirë i jetës sime. Gjithçka ishte e përkryer.

Atë vit, babi u diagnostikua me kancer terminal ndërsa unë isha në pushime. Kur më tregoi më në fund, me t’u kthyer në shtëpi pasi i kisha kaluar pesë javë në pishinë në Kosovë, bota m’u shemb. Personi që më kishte mbështetur në çdo hap nuk do të mbijetonte deri në fund të vitit, sipas mjekëve. Kimioterapia mund ta shtynte për disa muaj, por nuk do t’ia përmirësonte gjendjen.

Vendosa ta lija shkollën dhe të gjitha aktivitetet tjera që të rrija në shtëpi, sepse doja ta kaloja me të çdo moment që na kishte mbetur bashkë. Por atij nuk i pëlqeu kjo. Në fakt, e ndaloi. “Nuk të kam rritur të jesh grua që dorëzohet”, tha. “Do ta shkatërrosh të ardhmen dhe je shumë më e mirë se kaq!” 

Siç thashë, ishte shumë radikal. Prandaj i vazhdova studimet dhe angazhimet e mia. Në fakt, fillova të merresha edhe me aktivitete tjera, sepse ai më tha ta shfrytëzoja çdo mundësi që më dilte përpara.

Ndonëse tjerët prisnin që të qëndroja më shumë në shtëpi dhe ta ndihmoja nënën, babi vendosi që kjo nuk do të ndodhte. “Do ta punësoj një infermiere nëse është e domosdoshme”, na tha. “Vajza ime nuk do ta lërë arsimin për shkak të kësaj. Nuk kam ardhur deri këtu për këtë. Për më shumë, nuk jam aq i sëmurë. Mirë jam”.

Por nuk ishte. Pasi dikush duhej të vinte për t’i ndihmuar nënës, e cila kishte 10 vjet që po vuante vetë nga problemet shëndetësore, vëllai vendosi ta merrte një vit pushim. Babi besonte se ai, si djalë, nuk kishte nevojë për fuqizim, pasi burrat zakonisht shihen më shumë si individë në shoqërinë shqiptare.

Për mua, si vajzë, ai donte të sigurohej se e kisha biletën për të ardhmen në dorë, pasi gratë tona ende janë në pozitë të prekshme në shoqëri. Katër ditë para se të ndërronte jetë, më tha të mos shikoja prapa dhe gjithmonë të vazhdoja. “Nëse mendon se mund t’ia dalësh, duhet të provosh”, tha ai. “Kurrë mos i dëgjo njerëzit që të thonë se nuk mund të bësh diçka”.

Madje kërkoi që unë të mos e anuloja seminarin tim për të qenit refugjate frymëzuese në Gent, të planifikuar për katër ditë më vonë. “Pa marrë parasysh çka ndodh”, tha ai. “U ke thënë që do të shkosh, dhe unë dua që të shkosh”.

Ndërroi jetë ndërsa isha në Gent, duke mbajtur prezantimin mbi sakrificat që i kishte bërë ai në jetën e vet si refugjat, në mënyrë që fëmijët e tij të kishin të ardhme më të mirë. Doja që ai të ishte frymëzimi i asaj nate. 

Gjatë jetës sime si adoleshente dhe e rritur, babin shpesh ma gjykonin për mënyrën se si më linte të lirë. Ai nuk po më rriste për t’u bërë nuse shqiptare, por individ që i ka zhvilluar të gjitha kapacitetet e veta dhe ka zgjedhur karrierë për të cilën ka pasion.

Njerëzit shqetësoheshin se po të vazhdonte kështu, do ta humbte kontrollin mbi mua. Por ai kurrë nuk e pati për qëllim të më kontrollonte. E as të pëlqehej nga të gjithë.

Ëndrra më e madhe e tij ishte që të mos shqetësohesha kurrë për të ardhmen a t’i punoja disa punë vetëm për ta fituar bukën e gojës. Sa herë që ndonjë nga vajzat shqiptare që i njhnim martohej në moshë të re dhe më pas e linte shkollën, atij i thyhej zemra dhe ia fajësonte të atin që e kishte lënë të bënte gabim kaq të madh.

“Vajzat tona duhet të fuqizohen”, thoshte. “Ato po jetojnë në kryeqytetin e Evropës. Është turp të përfundojnë duke e dëgjuar një burrë dhe duke kërkuar miratimin prej tij për çdo hap që bëjnë”.

Fakti se kisha baba feminist më ka bërë personin që jam sot. Më e rëndësishmja ishte se ai thjesht nuk u ndikua nga mendimet që i kishin tjerët për ne. Atij nuk ia ndiente për asgjë përveç mirëqenies dhe suksesit tim. 

Duhet të pranoj që ishte shumë i rreptë, pavarësisht se ishte korrekt. Dhe mos mendoni që s’jemi shtyrë kurrë, kemi debatuar shumë! Por ai vazhdimisht qëndronte për lirinë time dhe moralet e tij – në këtë renditje.

Sa herë më zinte duke gënjyer, çka në vitet e adoleshencës më ndodhte më shpesh sesa që do t’ua pranoja njerëzve, e bënte të qartë pse gënjeshtrat ishin të këqija për të dy. Më bëri të kuptoja se nga vinin shqetësimet dhe dëshirat e tij për të ardhmen time.

Bisedonte me mua dhe investonte kohë në bisedat tona, dhe më e rëndësishmja ishte se gjithmonë më dëgjonte. Nëse kisha argumente më të mira, ishte i gatshëm t’i ndryshonte mendimet për tema të caktuara. Cili kishte argumente më të mira fitonte gjithmonë. Çdo bisedë, pa marrë parasysh mospajtimin, e kryenim me një përqafim, pas të cilit më thoshte që ishte krenar me mua.

Për shkak se më vinte mua të parën dhe më fliste për pasojat e zgjedhjeve të mia (edhe kur fliste për marrëdhëniet, që mund të ketë qenë e çuditshme pasi isha e bija e tij), unë e kuptoja se ai thjesht po kujdesej për mua dhe ma donte më të mirën. Unë e kuptova që isha shumë me fat që kisha një mentor kaq të mirë në jetën time, synimi i të cilit nuk ishte t’ia çonte një grua ndonjë burri, por t’ia çonte një qytetare botës.

Kur u zgjodha anëtarja më e re e këshillit të qytetit për Partinë e Gjelbër, ia kushtova të gjitha arritjet babit tim, i cili nuk ishte më mes nesh. Personit që më kishte bërë ajo që jam tash.

Sot ende mendoj se si babi e kuptoi sa e rëndësishme ishte të më fuqizonte dhe të më edukonte, të më mësonte që zëri im ka rëndësi. Më mësoi të mos lejoj a pranoj role të përcaktuara (gjinore) që shoqëria mendon se më përputhen, nëse janë të dëmshme për kapacitetet, të ardhmen ose lirinë time. Më mësoi si të thosha “jo” me respekt por pa turp, atëherë kur nuk pajtohesha.

Dhe më e rëndësishmja, gjithmonë më mësoi si të isha njeri i vetvetes, si të jetoja, e madje edhe si të jetoja pa të, kur ai të mos ishte më këtu. E kuptoi dhe e përcaktoi atësinë e vërtetë. Dhe në fund… më lëshoi kur e pa që, edhe pse do të më mungojë çdo ditë e përgjithmonë, unë do të isha mirë. Vajza e tij do të ishte mirë.

Ilustrimi kryesor: Arrita Katona / K2.0