Teona Strugar Mitevska ishte ulur me motrën e saj, Labina në hollin e hotelit të famshëm “Holiday Inn” në Sarajevë. Nuk dihet nëse ishte ambienti, momenti apo diçka tjetër, por kishte diçka që nuk mund ta mbante dot përbrenda. Vendosi t’ia tregonte motrës një histori që e kishte dëgjuar nga shoqja e tyre e përbashkët dhe bashkëpunëtorja Elma.

Historia nis pak a shumë kështu. Elma u rrit në Sarajevë. Gjatë luftës, u qëllua nga një snajperist, me të cilin u takuan ballë për ballë shumë vite pas. Ka shumë gjasa që s’do të mund ta kishin njohur njëri-tjetrin po të mos përmendej një detaj i pazakontë gjatë bisedës së tyre — një batanije përmes së cilës ai e qëlloi dhe e gjuajti atë.

Sot një skenariste, Elma Tataragić këtë ngjarje ia kishte treguar Teona, e cila këtë rrëfim e përjetoi si tërësisht të jashtëzakonshëm. Ato menduan ta bënin një film prej krejt kësaj ngjarjeje, por Elma ishte kategorikisht kundër ta bënte edhe një tjetër film apo dokumentar me temë luftën.

“Imagjinoje sikur gjithçka ndodhi aty, në hotel”, tha Labina, e cila është aktore, teksa dy motrat rrinin ulur në “Holiday Inn”. Shpejt filluan edhe të imagjinonin lloje mbledhjesh në hotel si prapavijë e historisë së Elmas, derisa Teona ndaloi.

“Labina, s’mund ta bëjmë këtë. Është historia e Elmas”, kujton Teona. “Nuk e dimë se si do reagonte ajo”.

Megjithatë, pas bisedës, Elma tha: “Super! Kur po ia fillojmë?”

Koha kalon dhe bëhet filmi “The Happiest Man in the World” (shq. Njeriu më i lumtur në botë), i cili vjen nëpër kinematë e gjithë Bosnjë e Hercegovinës më 9 mars. Pas premierës në Festivalin e Filmit të Venecias në shtator të 2022, filmi është shfaqur në festivale të shumta.

Kjo lloj rrjedhe e ngjarjeve është normale për regjisoren: vepra e parë krijuese e së cilës, filmi i shkurtër “Veta” (2001), u nderua me Çmimin Special të Jurisë në Festivalin Ndërkombëtar të Filmit në Berlin. Filmi i saj i radhës, “How I KIlled a Saint” (2004) (shq. Si e vrava një shenjtor), u shfaq premierë në Festivalin Ndërkombëtar të Filmit në Roterdam, duke e bërë atë gruan e parë maqedonase që e bën regjinë e një filmi artistik. Me historinë e saj të tre motrave “I Am From Titov Veles” (2008), (shq. Unë vij nga Titov Veles), ajo u kthye në Berlinale dhe më pas fitoi dhjetëra çmime në mbarë botën.

Ka bashkëpunuar me Elma Tataragić në filmat “When the Day Had No Name” (2017), (shq. Kur dita s’kishte emër) dhe “God Exists —  Her Name is Petrunija” (2019), (shq. Zoti ekziston — emri i saj është Petrunija). “Njeriu më i lumtur në botë” është bashkëpunimi i tyre më i fundit. Ishte ideja e Elmas, që personazhet kryesore të filmit, luajtur nga Jelena Kordić Kuret dhe Adnan Omerović, të takoheshin papritur gjatë një ngjarjeje takimesh të shpejta [speed dating]. 

Një histori emocionuese për pajtimin me të kaluarën dhe faljen, për dashurinë, jetën dhe vdekjen, u shfaq në Festivalin e Filmit të Autorëve të Beogradit në fund të vitit të kaluar. Pas shfaqjes, K2.0 bisedoi me Teona Strugar Mitevska rreth filmit, luftës dhe ballafaqimit me dinozaurët dhe brezin e ri.

K2.0: Thatë se kjo histori është një lloj letre dashurie për Sarajevën. A ke jetuar aty?

Teona Strugar Mitevska: Jo, kurrë. Gjatë luftës, kam jetuar në Shtetet e Bashkuara si studente në një program shkëmbimi. Atje kam mbaruar shkollën e mesme dhe vazhdova studimet. Por filmi im i parë, “Veta”, bazohet në historinë e Sarajevës. Është gjithashtu një histori e vërtetë se si shoku im i ngushtë nga Stolaci, Amer Turković, u arratis në një autobus.

E gjithë karriera ime nisi me këtë film. U shfaq në Berlinale, fitoi një çmim dhe dyert filluan të çeleshin për mua. Filmi ishte një përfundim i një cikli për mua, sepse ndodhesha në Amerikë gjatë luftës dhe s’kuptoja asgjë, si shumica prej nesh atje. Pse ndodhi kjo luftë, pikë së pari? Isha e zemëruar qe një kohë të gjatë. U ndjeva sikur kjo luftë më mori gjithçka që kisha. Na rëndoi të gjithëve.

Prandaj jam ndier gjithmonë e lidhur me Sarajevën. Më pas nisa të punoja me Elma për filmin “Kur dita nuk kishte emër”. Pastaj “Petrunija” ishte histori vërtetë personale për mua, teksa përballesha me të gjitha zhgënjimet e mia për t’u rritur dhe jetuar në komunitetin tim. Në fund e patëm mundësinë ta xhironim historinë e Elmas. Mendoj se ishte një akt i guximshëm nga ana e saj, sepse është histori shumë intime.

Ke frikë se publiku, veçanërisht brezi i ri, mund të thotë se ky është thjesht një tjetër film për luftën? Shpesh dëgjojmë komente se si njerëzit janë lodhur nga këta filma, se duhet të bëhen filma më të lumtur.

Kjo është arsyeja pse kërkuam një kontekst më modern për historinë, këtë ngjarjen e takimeve të shpejta [speed dating]. Dashuria është e rëndësishme. Të ndihemi të pranuar dhe ta gjejmë shpirtin binjak, kjo është ajo që ka rëndësi për ne.

Pas Venecias filmin e shfaqa në Toronto. Dhe pas kësaj, më ftuan për ta shfaqur filmin në Kyiv. Ishte domethënëse për mua që ta shfaqja filmin aty, për shkak të historisë.

Dhe si ishte ajo përvojë?

Shumë interesante. Sigurisht, filmi ishte i vështirë për ukrainasit/et. Për ne, lufta ka ndodhur 30 vjet më parë, ndërsa ata janë në luftë. Megjithatë, isha e ftuar në disa panele diskutimi dhe pashë sinqeritet në marrëdhëniet e tyre. Në këtë kohë, ata/ato po mendojnë se çka do të bëjnë pas luftës.

E panë një pikëpamje të qartë për disa nga gjërat që ne në Ballkan, 30 vjet pas, ende nuk po i marrim parasysh… Sidoqoftë s’do të thotë se nuk mendojmë për të. Por e shmangim.

Është e vështirë të vazhdosh tutje nëse nuk ballafaqohesh me të vërtetën. Por jo të gjithë duhet ta kemi të njëjtën të vërtetë. Procesi i pajtimit nuk do të thotë që duhet të pajtoheni 100% me dikë. Procesi është i rëndësishëm sepse të lejon ta tregosh historinë tënde dhe ma lejon mua të tregoj timen, gjë që do të na bëjë që të paktën të pajtohemi për diçka. Dhe edhe nëse pajtohemi të mos pajtohemi, është një hap. 

Ky film i shkon çështjes në thelb. Nuk do ta quaja film për luftën. Është një film për pasluftën, se si të ecim përpara, si të ndërtojmë diçka konstruktive dhe jo vetëm të sillemi rreth një pike të vetme, gjë që është bërë realiteti ynë.

Janë disa skena vërtet prekëse në film, disa prej të cilave supozoj se bazohen në ngjarje të vërteta. Cila ishte gjëja më e vështirë për ty dhe Elman në këtë film? A kishte ndonjë pjesë të historisë që menduat se s’do të mund ta xhironi?

Ndjeva përgjegjësi të madhe sepse nuk vij nga Sarajeva dhe për shkak se Elma ma lejoi mua, e jo dikë tjetër, ta tregoj historinë e saj. Kështu që kalova shumë kohë duke hulumtuar, mbledhur dëshmi dhe duke biseduar me njerëz në gjithë Bosnjë e Hercegovinën. Shumë nga këto histori dhe detaje intime u bënë pjesë e skenarit.

Frika ime më e madhe ishte që se nuk do të isha konsistente në portretizimin e të gjitha këtyre përjetimeve. Kush jam unë ta tregoj këtë histori? Por Elma më tha drejtpërdrejt dhe qysh në fillim: “Teona, kjo është historia ime. Tash mundohu të nxjerrësh sa më shumë prej saj”. Pas gjithë atij besimi që mora prej saj, gjithçka u bë më e lehtë.

Si reaguan aktorët dhe aktoret e tjerë/a për historinë? Hamendësoj se shumica erdhën në xhirime me përjetimet e tyre personale.

Ishte e rëndësishme për mua që ta portretizoja në mënyrë sa më origjinale se çka do të thotë çrregullimi i stresit post-traumatik (PTSD) dhe si është të jetosh me të dhe të mbijetosh. Filmi është thjesht një evokim i së vërtetës.

Për sa i përket trupës së aktorëve/eve, aktorët/et janë të gjithë/a të kësaj zone dhe shumica e kanë përjetuar luftën. Kujdesem shumë që të punoj me aktorët/et, ndaj e përgatitëm këtë film si një shfaqje. Për gjashtë javë, bëmë prova dhe më pas filluam xhirimet. Dhe të gjithë punonin pa pushim. U nisëm nga parimi: Mos e kërko kamerën, sepse kamera do të të gjejë. Xhirimet ishin shumë intensive, sepse donim të xhironim të vërtetën, ta kapnim tensionin e momentit.

Edhe sot, kur shikoj disa skena, them me vete: O zot, a po aktrojnë, apo kjo ka ndodhur në të vërtetë? Ky realitet ishte vendimtar sepse frikësohesha se do të portretizoja diçka në mënyrë të pasaktë ose do të ekzagjeroja diçka. Por e dhashë më të mirën time.

Filmi u shfaq në disa vende, përfshirë Maqedoninë e Veriut. A sheh dallim në mënyrën se si reagojnë njerëzit, sidomos në publikun maqedonas, marrë parasysh se ky vend duket se ka pasur lidhje më pak të dhimbshme me shpërbërjen e Republikës Socialiste Federative të Jugosllavisë?

Pas premierës në Beograd, njerëzit u larguan nga salla të mbushur me emocione. Elma më tha se ndihej sikur po i rrihnim njerëzit — aq i fortë ishte reagimi. Kjo ende ka ndikim të madh te ne.

E njëjta gjë ndodhi edhe në Maqedoni. Edhe atje, njerëzit u kapluan plotësisht nga emocionet e historisë. Në njëfarë forme ia dolëm ta shpëtonim veten, por kjo s’do të thotë se vendi ynë nuk pati vështirësi gjatë shpërbërjes së ish-shtetit të përbashkët.

Pjesë e shkurtër nga filmi

Kur u takuat me gazetarët/et, ju thatë se besoni në rilidhjen e rajonit, u fol për trashëgimitë e harruara të Jugosllavisë, Lëvizjen e të Painkuadruarve dhe të tjera. Si ndjeheni për kohën jugosllave dhe cila është pikëpamja moderne maqedonase?

Djali im 20-vjeçar e përshkruan veten si jugosllav. Me origjinë është francezo-maqedonas dhe ka edhe pak gjak malazez. Megjithatë, e përshkruan veten si jugosllav, marksist, një majtist i fortë. Ky është edhe stili i tij i jetesës. Megjithatë, studion në Francë, dhe atje, konteksti ndryshe.

Mendoj se këtu, duhet të besojmë edhe në të mirën, se brezat e rinj do të krijojnë diçka më të mirë, se do të na nxjerrin nga kjo rrëmujë e tmerrshme djathtiste. Sepse kjo nuk po ndodh vetëm në vendet tona, por në të gjithë Evropën. Nuk e di se çka ka qenë më parë Macron, por sot është një i djathtë.

Por e di çka, kjo kohë është shumë interesante. Nuk do të zgjidhja kurrë të jetoja në një kohë tjetër. Për sa i përket lirisë së shprehjes, sa i përket lirive individuale… Vetëm kini parasysh se jam gruaja e parë në Maqedoni që prodhoi një film artistik. Kur fillova 20 vjet më parë, ishte e çuditshme — një grua në sheshxhirim! M’u desh t’i luftoja dinozaurët për t’ua dëshmuar atyre se kisha të drejtë të isha në sheshxhirim.

Thjesht shikoje se çka po ndodh këto ditë. Është e njëjta gjë me orientimin seksual. Liria që ekziston sot është një gjë e mrekullueshme. Krejt çka ndihem pishman është se asnjëra nga këto s’ka ekzistuar kur kam qenë adoleshente. Do ta kisha pasur mundësinë të vendosja më lirshëm se si do të doja ta jetoja jetën time.

Fakti që djali im mund të vendos vetë se kush dëshiron të jetë dhe si brezi i tij mund të vendos vetë se si dëshiron të jetë, është i mrekullueshëm.

Pra, ti beson se brezi i tyre mund t’i ndryshojë gjërat për të mirë?

Në këtë kuptim, për sa i përket feminizmit dhe lirisë, gjithçka është e mrekullueshme. Në të njëjtën kohë, duhet të jemi të vetëdijshëm se ekziston vetë-censurë e tmerrshme, korrektësi politike. Njerëzit po e hanë veten. Edhe krahu i djathtë është në rritje. Po jetojmë në një moment shumë histerik. Gjithçka po shkon në ekstreme. Hapje e plotë dhe mendje-mbyllje e plotë.

Me të vërtetë besoj se do të arrijmë një baraspeshim të caktuar kur krejt kjo të mbarojë. Është e qartë se njerëzimi po evoluon në këtë mënyrë, përmes masës së ekstremeve, në mënyrë që ne të mund ta gjejmë një baraspeshim në mes të kësaj. Dikur, planeti ynë do të shkatërrohet. Ose duhet të fillojmë të punojmë së bashku, ose do të vrasim njëri-tjetrin. Nëse kjo e fundit ndodh, nuk e meritojmë të mbijetojmë.

Një nga skenat më interesante në film është një ndejë, ku personazhi kryesor bisedon me një grup të rinjsh. Shpejt i bëhet e qartë shikuesit se njerëzit në grup janë nën 18 vjeç dhe nuk kanë kujtime të luftës.

Po, por është e vërtetuar shkencërisht se PTSD dhe trauma në përgjithësi nuk rrinë vetëm te ti, ato barten te fëmijët tuaj dhe fëmijët e tyre. Gjithsej, tre breza. Është e vërtetuar se nipërit dhe mbesat e personave, që u burgosën në kampet e përqendrimit kanë lidhje të çuditshme me ushqimin edhe sot e kësaj dite.

Këta fëmijë mund të refuzojnë sa të duan ta pranojnë se kjo është pjesë e historisë sonë, por është e ndërthurur në ADN-në e tyre dhe s’ka shpëtim prej saj. Dhe, cila është zgjidhja? Ta injorosh? Apo të përballesh me të dhe të gjesh mënyra për ta kuptuar atë si pjesë themelore e qenies tënde?

Mendoj se i tërë Ballkani ende vuan nga trauma të tmerrshme. Të gjithë politikanët tanë janë të traumatizuar. Të gjithë ne kemi PTSD. Dhe kjo është arsyeja pse të gjithë ne jemi histerikë.

Edhe pse ky film është duke u shfaqur në rajon, tashmë je duke punuar në një projekt për Nënën Terezën.

Po, po përgatis një film për shtatë ditë të jetës së Nënës Terezë kur ishte 44 vjeç. Gjithçka ndodh në Kalkuta, që e bën këtë film, filmin tim të parë në anglisht.

Në fakt është film për një person që ishte e çliruar nga miti i një gruaje me ambicie, që punon nën një strukturë të imponuar nga Kisha Katolike, në përpjekje për t’i arritur qëllimet e saj.

Vitet e fundit puna dhe liria e saj janë vënë në pah vazhdimisht. Si ndodh që papritmas ajo është bërë kaq e kontraverse?

Prej kohësh kam dashur të bëj një film për një grua, një figurë historike. Fakti që dikush është  kundërthënës nuk është problem në vetvete. Të gjithë jemi njerëz, pavarësisht nëse jemi shenjtorë apo jo. Ky film do t’i shtjellojë tetë tundimet e Nënës Terezë.

Çfarë lloj tundimesh? A ke frikë nga reagimet e publikut në Maqedoninë e Veriut?

Publiku maqedonas nuk do të ketë problem me të, por mendoj se tashmë kemi parë reagime në mbarë botën. Një artiste nuk është e guximshme po që se nuk i trajton çështjet e caktuara. Dua të them, dikush duhet ta bëjë këtë.

Tetë apo nëntë vjet më parë, po punoja për një dokumentar për Nënën Terezë dhe në atë kohë isha në Kalkutë. Meqenëse është shqiptare nga Shkupi, pata mundësinë ta bëj një intervistë me murgeshat që themeluan urdhrin me të dhe që e njihnin mirë. Është mahnitëse. Ajo sillej si gjenerale. Ajo është një person shumë, shumë interesant.

Nuk jam e interesuar ta lavdëroj apo ta dënoj. Më intereson karakteri i kësaj gruaje, që bëri mrekulli në atë kohë. Por si e bëri këtë? Cilat ishin dilemat e saj? E gjithë kjo është pjesë e gjendjes njerëzore dhe është shumë interesante. Mendoj se është e rëndësishme të çmitizohen shenjtorët. Një person është një person, apo jo?

Por është e vërtetë që mund të shohim kundërthënie sepse filmi prek dashurinë, amësinë dhe abortin — krejt këto aspekte, që janë shumë të rëndësishme dhe shumë të pranishme tani. Si grua, më duhet të flas për këtë. Do të vdisja po që se nuk do ta bëja këtë film.

Je regjisorja e parë grua e një filmi artistik maqedonas. Gjithmonë bashkëpunon me motrën Labina; ke punuar me Elman në disa skenarë për filmat e fundit. E ke më të lehtë të punosh me gra?

Po, është më e lehtë. Ekipi im përbëhet kryesisht nga gratë, rreth 90%. Por kjo mund të jetë pjesë e karakterit tim. Kam karakter shumë garues dhe kur punoj me burrat ndihem gjithmonë në një lloj gare. Është e tmerrshme.

Me kalimin e viteve, disi e kuptova — sepse jam shumë bashkëpunuese dhe e drejtuar kah puna ekipore — që thjesht punoj shumë më mirë me gratë. Kam punuar me burra, por disi ekipi im, ndonëse është në të gjithë Evropën, përbëhet kryesisht nga gratë.

Ndoshta vjen si pasojë e zhgënjimeve të mia, që u rrita në Ballkan dhe m’u desh ta dëshmojë vlerën time si grua në këtë industri. Kjo është ndoshta arsyeja pse kam vendosur disa mburoja.

Çka është e rëndësishme në fund? Feminizmi është i rëndësishëm, por nuk funksionon pa burrat. Ekziston për t’ia hapur dyert kujtdo që i përket, si ta them, shtresës së dytë. Këtu përfshihen gratë, pakicat e ndryshme e kështu me radhë. Mendoj se kur flasim për feminizëm, është e rëndësishme të mos i lëmë jashtë burrat.

Bashkë me motrën dhe vëllain tuaj udhëhiqni kompaninë e produksionit “Sisters and Brother Mitevski” (shq. Motrat dhe vllau Mitevski) dhe keni bashkëprodhuar filma të shumtë evropianë. Ndoshta, nga të gjithë filmat në të cilët keni qenë të përfshirë, më i suksesshmi ishte “The Wild Pear Tree” (shq. Pema e dardhës së egër) i regjisorit të mirënjohur Nuri Bilge Ceylan. Si ishte të punosh me të?

Nuri është i mrekullueshëm! Ai dhe Lars von Trier, si dhe Alexander Sokurov janë ndër regjisorët më të rëndësishëm të filmit në Evropë. Nuri është poet — secili film që ai bën është si poezi. U përpoqëm të bëheshim pjesë e diçkaje më të madhe se ne, që është pjesë e historisë së kinemasë.

Si regjisor, ai e di saktësisht se çka dëshiron. Është shumë i përpiktë dhe kokëfortë në vizionin e tij dhe pastaj duhet ta respektosh këtë gjë. Ndoshta kjo është pak shqetësuese, por nuk duket të jetë shumë problem për ne gratë. Në një pikë, regjisorët burra shkëputen aq shumë, sa nuk dëgjojnë kritikat konstruktive. Dhe do të thosha se ky është një problem i vogël me mënyrën se si funksionon Nuri — sa i përket metrazhit të filmave të tij.

Ne, gratë, për shkak se na është dashur gjithmonë të luftojmë për t’i arritur gjërat, dimë të dëgjojmë, dimë të bëjmë kompromis. Pra, e kemi një përparësi ndaj burrave — e dimë më së miri se si të mbijetojmë në këtë botë.

Imazhi i ballinës: Ivan Blažev.