Në maj të këtij viti, u përzgjodha si shkrimtare pjesëmarrëse në programin e rezidencës së organizatës kulturore “KROKODIL”, në Beograd, e cila zhvillon aktivitete që nxisin dialog rajonal përmes letërsisë dhe shkëmbimit kulturor. Ky program ka shërbyer si bazë për ndërtimin e një platforme të qëndrueshme bashkëpunimi mes shkrimtarëve dhe artistëve nga mbarë rajoni.

Gjatë qëndrimit tim atje, mora ftesën për të ndjekur premierën e shfaqjes “They Are All Gone”, (në shqip: “Të gjithë kanë ikur”), që po shfaqej në teatrin e organizatës “Heartefact”, një nismë që ndërthur artin bashkëkohor me drejtësinë tranzicionale. Shfaqja është shkruar nga dramaturgja Doruntina Basha dhe me regji të Andrej Nosov, si dhe interpretohet nga një treshe e fuqishme aktorësh: Mirjana Karanović, Svetozar Cvetković dhe Alban Ukaj.

Për ta kuptuar peshën emocionale të kësaj vepre, duhet rikujtuar konteksti historik që e formëson atë. Luftërat e Jugosllavisë gjatë viteve të ’90-a lanë plagë të thella në rajon. Lufta në Bosnjë dhe Hercegovinë veçanërisht përfshiu disa nga episodet më tragjike të spastrimit etnik, përfshirë edhe gjenocidin në Srebrenicë.

Ndërkohë që ekzistojnë përpjekje të ndryshme për të adresuar traumën kolektive të pasluftës, shfaqja “They Are All Gone” dallohet për qasjen intime dhe të ndjerë. Ajo sjell në skenë vetminë e atyre që mbeten pas, duke u bërë më shumë se sa një interpretim artistik, një udhëtim në pasojat psikologjike të luftës.

Përmes dhimbjes, mbijetesës dhe erozionit të kohës, shfaqja paraqet një homazh për ata që përballen me të papërballueshmen, për një rajon që ende lufton me mohimin e të shkuarës.

Kur zija merr trajtë fizike

Shfaqja hapet me një skenë në dukje të zakonshme. Sadika, një grua e moshuar, rol që interpretohet nga Mirjana Karanović, po përgatitet për ditëlindjen e saj. Bashkëshorti i saj, Azemi, luajtur nga Svetozar Cvetković, i afërt dhe i kujdesshëm, e ndihmon me punët e shtëpisë. Bisedat mes tyre janë të ngrohta e plot dashuri, por gradualisht fillojnë të dalin në pah tensione të heshtura.

Sadika duket e përqendruar dhe e trazuar, veçanërisht për mungesën e djalit të saj, Nerminit, të cilin nuk e kishte parë më pas një konflikti që kishin pasur dikur. Por duket sikur Nermini ekziston edhe në një kohë tjetër, në një dimension kohor që nuk përputhet me realitetin ku ndodhet Sadika.

Kur në shtëpi hyn Martini, infermieri, që interpretohet nga Alban Ukaj, shfaqja nis të lëkundë perceptimin e audiencës lidhur me realitetin. Ai i jep Sadikës ilaçet dhe ajo bën një veprim të pazakontë: shton lugë dheu në gotën me ujë dhe e pi. Ky veprim shënjon hyrjen në një sferë psikologjike të Sadikës, në të cilën të mbajturit zi merr formë të prekshme.

Shija e dheut bëhet metaforë për një dhimbje që nuk largohet kurrë, por duhet të përballohet e të gëlltitet çdo ditë. Ky moment është si një çarje e heshtur; ndarje simbolike që na kujton se hapësira e shtëpisë nuk mbështetet më në realitet, por në kujtime, në mungesë dhe në boshllëk të pafund mallëngjimi.

Me ardhjen e “mysafirëve” të Sadikës, fëmijëve, nipave dhe mbesave të saj, skena mbushet me ndjesi të çuditshme ngushëllimi e pasigurie. Zërat e fëmijëve dëgjohen vetëm përmes kufjeve që u jepen publikut, duke krijuar një efekt surrealist, me shkëputje zanore që e rrisin paqartësinë: a janë këto prani të vërteta? Apo jemi brenda psikikës së rënduar të Sadikës? Personazhet në skenë sjellin dhurata nga e kaluara, lodra fëmijërie, raporte të vjetra shkollore, fotografi të shpëtuara me ndihmën e teknologjisë. Dhoma e ndenjës shndërrohet në galeri të relikteve të kujtesës, një muze privat i kuruar nga mallëngjimi.

Iluzioni arrin kulmin në një moment pothuajse të hareshëm nga tingujt e zërave të fëmijëve që ishin e nuk ishin aty, për t’u shndrruar më pas në një zbulim tronditës, të kompozuar me shumë kujdes. Sadika nuk është një nënë që pret mysafirë; ajo është një e mbijetuar e masakrës së Srebrenicës, e mbetur e vetme në një rutinë të zymtë përsëritëse. Ajo banon në hapësirën mes jetës dhe vdekjes, duke u përndjekur nga ajo që ka përjetuar. E kaluara e saj i sillet rrotull pafund në mendje, duke ia shndërruar atë në një dhomë torture nga e cila nuk ka shpëtim.

Një shfaqje për luftën, por pa luftë

Nuk është hera e parë që Basha trajton temat e luftës dhe kujtesës. Drama e saj e mëparshme, “Gishti”, po ashtu përballet me hijet e zeza të konfliktit dhe pasojat e tij. Por në “They Are All Gone”, ajo ofron një pikëpamje më intime: atë të një nëne që vazhdon të jetojë, jo për t’u shëruar, por për të dëshmuar.

Çfarë e bën shfaqjen “They Are All Gone” kaq të fuqishme është ndjeshmëria e personazheve, e cila është e zhveshur nga çfarëdo përpjekje për dramatizim teatral. Regjia është e përmbajtur; emocioni është i vërtetë, jo i hiperbolizuar. Dhimbja shpaloset në heshtje, në ritmin e ngadaltë të rutinës shtëpiake. Nuk ka skena lufte, vetëm trauma që ka lënë pas. Sadika lahet me ujë të akullt sepse ashtu kanë vdekur fëmijët e saj. Pi ujë të ndotur e me dhe sepse ky veprim e afron atë me të vdekurit. Këto veprime nuk janë thjesht metaforike, janë ritualet e dikujt që jeton në një gjendje zie të përhershme.

Drama e përball publikun me disa pyetje rrëqethëse: Çfarë mbetet kur humbet gjithçka? Çfarë ndodh kur zbrazëtia mbetet referenca e vetme e dashurisë? Në një rajon ku kujtesa historike shpesh instrumentalizohet si armë ose shtypet plotësisht, “They Are All Gone” bën diçka të rrallë dhe të domosdoshme, vendos në qendër jo ngjarjen e luftës, por pasojat emocionale të saj. Shfaqja këmbngul në njohjen e dhimbjes personale përtej narrativave të makinerisë së historisë zyrtare.

Në këtë mënyrë, “They Are All Gone” e tejkalon kontekstin e saj lokal. Është një rrëfim me të cilin mund të ndërlidhet i gjithë Ballkani, por është poashtu një reflektim universal rreth mbijetesës, kujtesës dhe torturën e të mbeturit gjallë.

Imazhi i ballinës: “They Are All Gone”.

Shënim i redaksisë: Përkthimi i titullit të shfaqjes nuk është përkthim zyrtar.

Dëshironi të mbështetni gazetarinë tonë? Anëtarësohuni në “HIVE” ose konsideroni një donacion. Mëso si këtu.