“Kemi qenë dhe do t’jemi”
Parada e tetë e krenarisë është këtu.
Rrugët e përhimta të Prishtinës, prej datës 3 deri më 8 qershor, do të çelen me shumëngjyrësinë e ylberit për Javën e përvitshme të Krenarisë. Kjo javë, që kulmon e mbyllet me paradën e krenarisë së 8 qershorit, është e ngjeshur me ngjarje. Prej mbrëmjeve muzikore, bisedave, konferencave deri te shfaqjet teatrale, kjo javë e krenarisë qëndron si negacion i heshtjes. Është përpjekje për të vënë theks te historiciteti — te prania e njerëzve LGBTQ, te e kaluara dhe ndërveprimi i saj me të tashmen dhe te fuqia. Midis vështirësive, njerëzit LGBTQ+ “mbajnë të fuqizuar shpirtrat”, siç shkruhet në faqen e paradës.
Në Kosovë, njerëzit dhe lëvizja LGBTQ+, vërtet ndodhen midis vështirësive strukturore, me institucione që, duke mos u garantuar mirëqenie e mbrojtje ligjore, i shtyn këta qytetarë në qoshe të vëmendjes. Një prej çështjeve më të pranishme në debatin publik vazhdon të jetë draft-Kodi Civil, që do t’u hapte udhë ligjore njerëzve të të njëjtit seks për të lidhur bashkësi civile.
Ardhja në Kuvend e draft-Kodit për votim në vitin 2022, shprushi homofobi përbrenda institucionit dhe jashtë tij. Draft-Kodi përfundimisht nuk u votua, teksa kryeministri i Kosovës, Albin Kurti, i cili pas disa vitesh mandat, doli në paradën e krenarisë në vitin 2023, nuk ia ka dalë ende t’i bindë bashkëpartiakët e tij për ta çuar përpara ligjin. Në prill 2024, Kurti tha se parashihet që draft-Kodi të shkojë për votim në maj 2024. Qershori është në ditët e veta të para e ligji nuk është hedhur ende në votim.
Ndërkohë, homofobia e vrullshme e vitit 2022 vazhdon sot — njerëzit LGBTQ+ vazhdojnë, ndër tjera, të mos kenë strehimore, të jenë viktima të krimeve të urrejtjes dhe të jetojnë pa mbrojtje të mirëfilltë ligjore.
“[…]Do t’jemi këtu. Përtej gjithçkaje”, thotë deklarata e krenarisë këtë vit, që organizohet nga një varg organizatash të shoqërisë civile, të cilat u prijnë përpjekjeve për mbrojtje të të drejtave LGBTQ+ në Kosovë. Teksa tog-fjalëshi i këtij viti fton për të shikuar kah historia që dëshmon se njerëzit LGBTQ+ kanë qenë moti këtu, një nismë e Qendrës për Barazi e Liri (CEL), organizatë për të drejtat LGBTQ+, ua mundëson të gjithëve/ave këtë shikim prapa përmes Arkivit të Lëvizjes LGBTQ+. Sipas CEL, ky arkiv synon të nderojë, kujtojë dhe ndajë historinë e kësaj lëvizjeje. Përbërë prej koleksioneve që, ndër tjera, përfshijnë shtyp, art, dokumente, fotografi, dorëshkrime, arkivi është i plotësueshëm nga kontributet e njerëzve.
Si revistë që, qysh prej ditëve të para të veta, preokupohet me dhe angazhohet për të dokumentuar përvojat LGBTQ+, K2.0 në javën e krenarisë, zgjodhi gjashtë copëza, përmbajtje të arkivuara, që janë pjesë e një rrugëtimi të pasur, më të madh e të kahmotshëm të lëvizjes LGBTQ+ në Kosovë.
Kategoria: Shtypi ditor
“Ai u bë ajo — pa e kapërcyer ylberin”
Përmbajtja më e hershme në arkiv, rubrika “Shtypi” është një mbulim nëntë-pjesësh i gazetës “Rilindja” të tranzicionit të Misin Krasnić në vitin 1978. “Fenonemi s’është as i rrallë as i ri”, shkruan autori i serisë Sadri Morina. Rrëfimi i vitit 1978 u soll në vëmendje prej botimit të tekstit “Trans në Kosovë: Një histori e pa kryer” nga redaktorja, hulumtuesja dhe aktivistja, Lura Limani. Ky botim, siç thuhet në hyrje është përpjekje “për të korigjuar një padrejtësi epistemike të mos-njohjes, duke parashtruar një ndërhyrje në historiografinë e personave LGBTIQ+ në Kosovë dhe përgjithësisht në rajon e më tej”.
Teksti fillimisht është botuar në anglisht përbrenda librit “Transgender in the Post-Yugoslav Space: Lives, Activisms, Culture”, botuar në vitin 2022, redaktuar nga Bojan Bilić, Iwo Nord dhe Aleksa Milanović. Në një pikëpamje për K2.0, njëri prej redaktorëve, Bilić, thotë se përmbajtje të këtilla “sfidojnë heshtjen që mbështjellin trajektoret gjinore socialiste, në mënyrë që praktikat gjinore të panënshtruara të së kaluarës të fillojnë të jetojnë jetë të reja”.
Në hulumtimin e saj, Limani kthehet në të ‘70-at dhe shqyrton mbulimin medial rreth tranzicionit të Krasnić duke e vënë përballë mbulimit medial të daljes hapur publike të aktivistëve Lend Mustafa dhe Blert Morina në vitet 2016-2017, si pjesëtarë të komuniteteve LGBTQ+.
Legjenda e kapërcimit të ylberit, që është titull i serisë së para 46 vjetëve, është përdorur edhe më vonë prej medieve, kryesisht për të sensacionalizuar lajmet rreth tranzicionit dhe jetëve LGBTQ+. Mediet në Kosovë ende shpërfaqin, me dhe pa qëllim, keqkuptime, keqkonceptime dhe gjuhë diskriminuese ndaj personave LGBTQ+. Identitetet LGBTQ+ mbesin të nënpërfaqësuara ose pasaktësisht të përfaqësuara, gjë që përfundimisht kontribuojnë në mirëmbajtjen e një fryme përjashtuese ndaj njerëzve LGBTQ+.
Në vitin 2022, në podkastin e K2.0 “Other Talking Points”, redaktori Milanović foli me kryeredaktoren Besa Luci dhe Limanin rreth librit dhe kontekstit politik në të cilin ai u botua.
Kategoria: Fototeka
Albumi fotografik i Qerkicës dhe Mustafës
Qerkica dhe Mustafa janë dy figura të rëndësishme e të festuara në lëvizjen LGBTQ+. Qerkica, transgrua dhe ashkalike dhe Mustafa, burrë gay dhe i verbër, gjetën njëri-tjetrin midis shtypjes shumë-shtresore, qoftë për shkak të identitetit gjinor, atij etnik, orientimit seksual, aftësisë së kufizuar — apo të gjithave bashkë. Në vitin 1995, të dy nisën të jetojnë bashkë, nëpër shtëpi të ndryshme dhe midis stuhive të vështira — gjendjes së rëndë financiare, homofobisë e transfobisë në shoqëri, përjashtimit — të cilave u duhej t’i bënin ballë krah për krah njëri-tjetrit. Përpos solidaritetit midis tyre, Qerkica e Mustafa hapën dyert e strehës së tyre edhe për personat tjerë LGBTQ+, të cilët, në mungesë të strehimoreve të mbajtura nga shteti, shpesh ndodhen pa një vend për ta futur kokën.
Të përqafuar, Qerkica e Mustafa, pos që janë pjesë emblematike e lëvizjes LGBTQ+ në Kosovë, tashmë janë pjesë e pamjes së Prishtinës. Në vitin 2022, instituti Sekhmet dhe artistja Ermira Murati realizuan një mural të quajtur “DASHURIA është DASHURI është DASHURI”, në kampusin e Universitetit të Prishtinës duke vizatuar me të zezë, mbi një ngjyrë të ndezur portokalli, fytyrat e Qerkicës dhe Mustafës, si përpjekje për të sfiduar publikisht “margjinalizimin dhe fshirjen e pakicave gjinore, seksuale dhe etnike në Kosovë dhe gjetiu”.
Kategoria: Shtypi, Revista & Zine
Fjala e kryeredaktores
Një përmbajtje që ndodhet në arkiv e edhe në revistën K2.0 është fjala e kryeredaktores së K2,0, Besa Luci, botuar më 14 dhjetor të vitit 2012, pak orë përpara ngjarjes përmes së cilës do të bëhej publike revista e K2.0 e titulluar “Seks”. “Në shoqërinë tonë, për seksin flitet duke mos folur për të”, shkruan Luci në letrën e saj, duke mbërthyer me një fjali heshtjen shoqërore e edhe mediale rreth seksit e seksualizimit — një kontekst që K2.0 mëtonte ta trazonte përmes revistës.
Përmes “Seks”, K2.0 dëshironte të niste një diskutim të hapur, kuptimplotë dhe politik për njërën nga temat më tabu: seksin. Gjithashtu, flet për identitetin gjinor, kënaqësinë, queerness dhe prangat e shumta kulturore dhe ligjore që ua shtrëngojnë kosovareve e kosovarëve lirinë për të dashur e për të ekzistuar lirshëm.
Ngjarja e publikimit, që do të mbahej në Sallën e Kuqe të Pallatit të Rinisë dhe Sporteve i trazoi edhe ata që përfitojnë nga heshtja rreth lirisë dhe nga shtypja e saj — një turmë burrash, që brohorisnin ofendime homofobike sulmoi verbalisht dhe fizikisht ekipin dhe pjesëmarrësit/et dhe ekipin e K2.0. Ky sulm, edhe ndaj lirisë së fjalës, lirisë për shfrytëzim të hapësirës e përfundimisht edhe ndaj lirisë për të qenë, sidomos për njerëzit LGBTQ+, solli në pah, qartazi e haptazi, një situatë të rëndë të të drejtave të njeriut.
Kundër sulmit u mobilizuan plot entitete — institucione, organizata vendore e përtej e ambasada, gjë që nisi një diskutim thelbësor rreth asaj që e priste shtetin e ri 4-vjeçar për t’u siguruar se është strehë e sigurt për të gjithë/a qytetarët/et e vet/a.
Pas 10 vitesh, në vitin 2022, K2.0 u kthye në Sallën e Kuqe, me ngjarjen “10 vite pas: gjithmonë kemi qenë këtu!”, për të rikthyer hapësirën që iu morr në 2012. Midis këtyre 10 viteve, K2.0 ka vazhduar të jetë e përkushtuar ndaj rrëfimeve LGBTQ+, duke shpërfaqur padrejtësitë sistemike e duke shfrytëzuar gazetarinë si mjet për të këmbëngulur në diskutime rrënjësore e të mirinformuara për të drejtat e njeriut.
Kategoria: Arti Queer, Mixed Media Art
“Puthja”
Kolektivi Haveit, përbërë nga Alketa e Lola Sylaj, dhe Vesa e Hana Qena prej vitesh ka shfrytëzuar performancat artistike në hapësirë publike për turbulluar sistemet shtypëse si patriarkia e homofobia. Në ditën e të dashuruarve, Shën Valentinin e vitit 2014, anëtaret e Haveit dolën midis qendrës së Prishtinës dhe realizuan performancën “Puthja”, ku anëtaret e grupit, dy nga dy, u puthën në buzë me njëra-tjetrën. “Qëllimi i ‘Puthjes’ ishte që në këtë ditë të ashtuquajtur ‘Dita e të Dashuruarve’ shoqëria jonë ende refuzon dhe ndalon dashurinë ndërmjet gjinisë së njëjtë për arsye ‘moraliteti’”, tha Vesa Qena për K2.0 në vitin 2017.
Pas performancës, ato bënë publike një fotografi që nxorri në pah urrejtje e homofobi të vrullshme. “Është shoqëria ajo që irritohet nëse një grua del në shesh dhe bën diçka [të guximshme]”, tha Hana Qena. Kolektivi u përball me kërcënime të panumërta pas performancës.
Kolektivi, i cili aktivizmin e kishte nisur edhe para vitit 2014, nuk e kishte ndërmend të ndalej. Disa prej performancave më të spikatura të tyre janë “Ekzaminimi”, i vitit 2013 në mbështetje të të mbijetuarave të dhunës seksuale gjatë luftës së viteve 1998-1999 në Kosovë. Kjo performancë problematizonte retorikën rreth të mbijetuarave asokohe, kur një deputet kishte kërkuar që gratë që thonë se ishin dhunuar, të ekzaminoheshin te mjeku për të vërtetuar nëse njëmend janë dhunuar.
Një tjetër ndërhyrje ishte “Pilula e së nesërmes” e vitit 2017 ku kolektivi, në bashkëpunim me fotografen Majlinda Hoxha realizoi një video si reagim ndaj mungesës së edukimit seksual dhe stigmës rreth abortit në Kosovë. Së fundmi, bujë mori “Edhe sa thirrje të humbura”, e vitit 2018, ku kolektivi, frymëzuar prej filmit “Three Billboards Outside Ebbing, Missouri” që trajton femicidin, vendosën në billborde nëpër Prishtinë, pyetjen “Edhe sa thirrje të humbura?” për të qëndruar kundër vrasjeve të grave dhe heshtjes institucionale. Kjo pyetje vazhdon të jetë thirrje në marshet për drejtësi gjinore, tregues i ndikimit jetëgjatë të punës së Haveit.
Kategoria: Shtypi ditor
Parada e parë e Krenarisë
Aktivistët/et për të drejtat LGBTQ+ kanë ecur një rrugë të gjatë për të ardhur deri këtu — në organizimin e Paradës së tetë të Krenarisë. Për ta gjurmuar këtë rrugëtim, përmbajtjet e radhës nga arkivi janë lajmërimet në shtyp të kësaj parade. “Në emër të dashnisë” ishte tog-fjalëshi i parë i paradës që u mbajt më 10 tetor të vitit 2017. Ngjarja ndodhi pas tri marsheve gjatë viteve 2014, 2015, 2016 që mbaheshin më 17 maj, Dita Ndërkombëtare kundër Homofobisë dhe Transfobisë.
Asokohe, kryeministri i Kosovës Ramush Haradinaj tha se Java e Krenarisë vërtetonte edhe një guxim qytetar, shoqëror por edhe institucional. Megjithatë, ai nuk mori pjesë në ecje, për dallim prej presidentit të atëhershëm Hashim Thaçi, që doli. Paradat e Krenarisë vazhduan përgjatë viteve vijuese, me në qendër çështje të ndryshme të rëndësishme për qytetarët LGBTQ+.
Në vitin 2018, Parada thoshte “Në emër të lirisë”, duke shprehur kërkesën për liri dhe siguri për komunitetet LBGTQ+; në vitin 2019, tog-fjalëshi ishte “Për kon t’rreh zemra”, duke thirrur për pranim dhe kuptim për dashurinë, në 2020, përmes Paradës “Po, du” kërkoheshin të drejta të barabarta — sidomos në kontekstin e diskutimeve rreth draft-Kodit Civill; në vitin 2021 me “Bashkë dhe krenarë”, aktivistët/et thirrën për solidaritet, drejtësi dhe ndryshim shoqëror; në vitin 2022 me “Edhe n’shtet edhe n’familje” problematizoi mohimin e pranisë dhe ekzistencës së personave LGBTQ+ në shtet dhe familje dhe në vitin 2023, sheshet e Prishtinës brohoritën “T’du qashtu qysh je”, duke kthyer vëmendjen te rëndësia e shëndetit mendor për personat LGBTQ+.
Kategoria: Dokumente
Rasti i Blert Morinës për ndërrimin e emrit dhe shënuesit të gjinisë
Një mal dokumentesh, i dhënë për arkiv nga avokatja për të drejtat e njeriut Rina Kika, flet për udhën e gjatë e të lodhshme të Blert Morinës për ta ndërruar emrin dhe shënuesin e gjinisë. Morina rrugëtimin e kishte nisur në prill të vitit 2018 kur kishte dorëzuar një kërkesë në Zyrën e Regjistrimit Civil në vendlindjen e tij në Gjakovë për ta ndërruar emrin nga “Blerta” në “Blert” dhe shënuesin e gjinisë nga “F” në “M”. Në kërkesën e tij, Morina dhe avokatja Rina Kika, i ishin referuar Urdhërit Administrativ për Kushtet dhe Procedurat për Ndryshimin dhe Përmirësimin e Emrave Personal, veçanërisht dispozitës që thotë: ‘Emri personal e pengon integrimin e personit në shoqëri’.
Kërkesa e tyre ishte refuzuar në maj 2018 me arsyetimin se kërkesa ishte e paarsyeshme dhe nuk pengonte integrimin e Blertit në shoqëri. “Vendimin e konsideroj diskriminues dhe do t’i përdorim të gjitha masat ligjore që i kemi në dispozicion për ta arritur pikën ku Blerti do t’i gëzojë të drejtat të cilat i përkasin”, tha Kika për K2.0.
Dhe ashtu ndodhi — ata vazhduan rrugëtimin e tyre. Tek në 2019, pas përpjekjeve të shumta të Morinës dhe Kikës dhe pas përballjes me infrastrukturën e ndërlikuar ligjore në Kosovë, Gjykata Themelore në Prishtinë anuloi si të kundërligjshëm vendimi e Drejtorisë për Punë të Përgjithshme Administrative në Gjakovë dhe urdhëroi institucionet relevante ta përmirësojnë zyrtarisht emrin dhe shënuesin e gjinisë së Blertit brenda 15 ditëve pas pranimit të aktgjykimit.
“Dhe më e rëndësishmja është që njerëzit tjerë që e kanë të njëjtën kërkesë nuk do të detyrohen ta kalojnë gjithë këtë proces”, tha Morina për K2.0 pas vendimit — duke treguar edhe se si udha që ai ndërmori mbetet jo vetëm frymëzim, por ofron pak qartësi për personat LGBTQ+ në një kontekst ligjor e shoqëror, shumëfish të pafavorshëm për ta.
Arkivi po ashtu përmbledh shfaqje teatrale, dokumentarë, filma, materiale audiovizuele, që, secila veç e veç flasin për nisma dhe përpjekje të kudondodhura, nëpër disiplina e mediume, qytete e fshatra, nëpër kolektive a të vetëm, për të treguar solidaritet e për t’i bërë ballë harresës e fshirjes së përjetimeve të personave LGBTQ+. Arkivi mbetet i hapur për këdo që ka diçka për të treguar e njerëzit LGBTQ+, pa dyshim, kanë.
Shënim i redaksisë (07.06.2024): Në versionin origjinal të artikullit shkruhej se Gjykata Themelore në Prishtinë kishte anuluar vendimin e Drejtorisë për Punë të Përgjithshme Administrative në Gjakovë në vitin 2018. Në fakt, viti kur ndodhi kjo ishte 2019.
Imazhi i ballinës: Atdhe Mulla / K2.0.
Në Kosovo 2.0, përpiqemi të jemi shtyllë e gazetarisë së pavarur e me cilësi të lartë, në një epokë ku është gjithnjë e më sfiduese t’i mbash këto standarde dhe ta ndjekësh të vërtetën dhe llogaridhënien pa u frikësuar. Për ta siguruar pavarësinë tonë të vazhdueshme, po prezantojmë HIVE, modelin tonë të ri të anëtarësimit, i cili u ofron atyre që e vlerësojnë gazetarinë tonë, mundësinë të kontribuojnë e bëhen pjesë e misionit tonë.
-
- Ky artikull fillimisht është shkruar në shqip.