Një nënë ec në rreshtin e refugjatëve të rraskapitur, gjirin e ka jashtë në ngricë për ta ushqyer foshnjen e saj gjashtë-muajshe të cilën e mban në dorë të mbuluar me një mbulesë të bardhë — sytë i ka të ngulitur në rrugën drejt kufirit maqedon.

Një burrë që është duke qarë i ka në dorë dy fotografi të letërnjoftimeve të fëmijëve të tij, të cilët është duke i kërkuar dëshpërimisht — mendimet më të këqija për fatin e tyre i mbushin me dëshprim sytë e tij të kuq dhe të lodhur.

Një djalë i vogël 2 vjeçar i ngritur lart nga duart e familjarëve të tij për ta kaluar rrethojën me gjemba — duar të ngritura në të dy anët dhe një fytyrë e lumtur shihet në foto.

Tri skena, të kapura nga fotografitë e Damir Šagolj, Peter Turnley dhe Carol Guzy, ia tregojnë botës fytyrën e luftës që e goditi Kosovën në 1999. Tani ato do të jenë temë qendrore e eksplorimit në pavijonin e Kosovës gjatë edicionit të 58-të të Biennale Arte 2019, La Biennale di Venezia, që hapet për parapremierë më 9 maj dhe më 11 maj për publikun e gjërë.

Artisti kosovar Alban Muja (Mitrovicë, 1980) është zgjedhur për t’i dhënë jetë pavijonit kombëtar të Kosovës në pjesëmarrjen e saj të katërt në një nga ngjarjet më prestigjioze të artit botëror. Vincent Honoré, i cili është drejtor i Ekspozitave dhe Programeve në MoCo Montpellier Contemporain, është zgjedhur si kurator i pavijonit të Kosovës, bashkë me Anya Harrison, e të njëjtit institut, si asistente kuratore, ndërsa ekipi kryesor kompletohet nga komisionerja Arta Agani, drejtoreshë e Galerisë Kombëtare të Kosovës.

Sivjet, La Biennale titullohet “May You Live in Interesting Times” (Jetofshit Në Kohëra Interesante). Për shkak që po ndodh njëkohësisht me 20 vjetorin e fundit të luftës në Kosovë, projekti artistik i Mujës në Venedik quhet “Family Album” (Albumi Familjar). Ky projekt hyn në historitë personale prapa fotografive që dikur shërbyen si fytyra që portretizuan gjendjen e rëndë të refugjatëve dhe e tërhoqën vëmendjen ndërkombëtare për një konflikt që i zhvendosi më shumë se një milion njerëz.

Si pjesë e “Family Album” artisti e ka prodhuar një video instalacion që eksploron kujtesën kolektive nëpërmjet protagonistëve më të rinj në fotografitë e lartpërmendura, ndërsa gjithashtu shtron pyetje për rolin e imazheve dhe mediave në ndërtimin dhe formësimin e rrëfenjës, identitetit dhe historisë, veçanërisht në kohëra të konfliktit.

Punimet e Mujës vazhdimisht kanë eksploruar fenomenet delikate prapa transformimit politik, ekonomik dhe social, shpeshherë duke lokalizuar përvojat individuale që normalizohen pavarësisht natyrës unike të tyre.

Ai është një nga artistët e Kosovës që janë më të pranishëm në skenën ndërkombëtare dhe është një artist që vazhdon ta lidhë punën e tij me kontekstin lokal. Punimi i tij për La Biennale fillimisht u frymëzua nga një seri e fotografive, të cilat ai i mbajti në albumin personal familjar, fotografi të tij me ish-kryeministrin e Spanjës, José María Aznar.

Para se të udhëtonte për në qytetin italian, K2.0 bisedoi me Mujën për historinë e tij në lidhje me fotografitë, për domethënien që e ka përzgjedhja e tij për artet kosovare, e shumë të tjera.

K2.0: Të gjithë artistët që e kanë përfaqësuar Kosovën në Bienalen e Vendikut janë zhvilluar si artistë kryesisht jashtë vendit — Petrit Halilaj, Sislej Xhafa, madje edhe Flaka Haliti. Të gjithë kanë jetuar dhe punuar jashtë vendit për pjesën më të madhe të karrierës të tyre. Ju gjithmonë keni qenë këtu, në Kosovë. Çfarë domethënie mendoni që ka përzgjedhja juaj për skenën e artit në Kosovë?

Alban Muja: Së pari, mendoj që është e rëndësishme, por është edhe një përgjegjësi. Dhe po, unë jetoj këtu, jam lindur këtu, jam rritur këtu si artist dhe besoj që i njoh pak a shumë pritjet dhe sfidat që i kemi këtu.

Përzgjedhja më bëri të lumtur, por e di përgjegjësinë që e kemi, sepse në këtë ekspozitë nuk e përfaqëson vetëm veten dhe punën tënde, por e përfaqëson shtetin nga i cili vjen.

Për shkak të çështjeve politike, e kemi vështirë të jemi të barabartë më shtete tjera. Dhe besoj që nëse jeton diku tjetër dhe vjen këtu, e njeh pak a shumë situatën, por e njeh pak a shumë nëpërmjet informatave që i merr prej të tjerëve edhe pse unë udhëtoj dhe mbaj ekspozita e rezidenca jashtë vendit.

Të flasim për punimin artistik që ju ka sjellë në Venedik. Çfarë jeni duke përfaqësuar saktësisht në pavijon?

Është proces. Idea e parë nisi me disa fotografi shumë të njohura nga raportuesit e luftës në Kosovë dhe ne deshëm t’ia japim një këndvështrim njerëzor, nëpërmjet refugjatëve të vitit 1999.

Isha i intriguar nga fotografitë që i gjeta në albumin tim familjar.

E kisha një fotografi në album por nuk isha i sigurt çfarë të bëja me të. Kisha një fotografi me kryeministrin e Spanjës në vitin 1999, [José María] Aznar, kur babai im sapo ishte liruar nga burgu, dhe [para një kohe] e kisha idenë të bëja diçka me babin tim.

Por po ta përdorja fotografinë me Aznar, mendoja që njerëzit do ta shihnin si projekt shumë politik, pasi që babi ishte i burgosur i luftës dhe gjithashtu ishte në fotografi me kryeministrin e një vendi që na mbështeste në atë kohë.

Gjatë luftës, Aznar na vizitoi në kamp dhe tha: “Mos u shqetësoni sepse kjo do të kryhet së shpejti, dhe nëse jo, mos u shqetësoni, do të ju vendosim në një apartament shumë të mirë në Spanjë, kështu që nuk do të mbetet askush këtu”.

Doja të bëja diçka për këtë kujtim që e kisha, veçanërisht kur i shfletova këto fotografi. Ishte disi e jashtëzakonshme, sepse në foto e shohim veten shumë të lumtur, por prapë jemi refugjatë. Ishim të lumtur në atë kohë. Sapo ishim takuar përsëri. Më kujtohet kur isha refugjat — kaluam shumë mirë në kamp, e kjo mund të tingëllojë paradoksale. Por na trajtuan shumë mirë.

Në punimin artistik që do ta sjellësh në Venedik, je duke kërkuar nga protagonistët e fotografive ikonike nga lufta në Kosovë t’i tregojnë historitë prapa fotografive. Cila është historia jote prapa kësaj fotografie?

Foto u bë dy apo tri ditë pasi u takuam përsëri me babin dhe vëllaun.

Ishim munduar të largoheshim dy herë nga Mitrovica por pastaj e kapën babin tim dhe i morrën të gjithë burrat në kamiona, mes 18-65 vjeç. Unë disi shpëtova duke u thënë që jam nën 18 vjeç, edhe pse e kisha letërnjoftimin në xhep — po të më kishin kontrolluar, më kishin marrë. Nëna ime kishte ngulur këmbë disa ditë më herët që unë t’i preja flokët që të dukesha më i ri dhe të thoja që isha 16 vjeç. Në fund, të gjithë burrat 18-65 vjeç i ndanë dhe i morrën në kamiona, dhe ne nuk e dinim ku po shkonin.

Njëkohësisht, vëllau ishte arratisur nga Prishtina kah Maqedonia në Shqipëri, dhe ne nuk dinim asgjë për të për dy muaj. Ky ishte momenti kur familja jonë ishte ndarë në tri pjesë.

Kështu që unë mbeta me motrën time të vogël, e cila s’i kishte as 11 vjet, me nënën time, e cila u sëmur nga stresi dhe frika, dhe nga ai moment iu shfaq diabeti.

Nga ai moment unë isha burri i familjes dhe duhej të kujdesesha për familjen time për gati tre muaj. Nuk kishim informata se a ishte babi gjallë, se a ishte në burg në Kosovë apo Serbi, apo çka. Kështu që kur mësuam që babi ishte liruar dhe ishte në Shqipëri — e pamë në Euronews — vendosëm ta gjenim një mënyrë për t’u arratisur edhe ne.

Familja ime dhe disa tjerë e gjetën një shofer autobusi, një serb, të cilin e paguam shumë për të na larguar nga Mitrovica. Ajo kohë ishte shumë kaotike. Më duket se i kemi ndërruar gati 30 shtëpi për dy muaj, duke shkuar nga njëra në tjetrën, duke u munduar të gjejmë vend më të sigurt.

Më në fund arritëm në Shqipëri dhe qëndruam në kamp në Kukës. Ishte shumë e çuditshme për neve, sepse e kishim idealizuar Shqipërinë dhe e kishim një farë miti për të dhe gjetëm diçka krejt tjetër. Na thanë që duhej të shkonim në kampin spanjoll [afër Durrësit] pasi që ishte kampi më i mirë në Shqipëri, dhe më vonë e kuptuam që ishte e vërtetë.

Të nesërmen, udhëtuam nga Kukësi në Durrës [kampi Hamallaj]. Në atë kohë ky udhëtim t’i merrte nja 12 orë. Pas dy ditësh na u bashkuan babi dhe vëllau. Vëllau erdhi nga juglindja e Shqipërisë, dhe babi nga Tirana, vetëm dy ditë pasi e kishin liruar nga burgu.

Më kujtohet kur e pashë babin, ai kishte humbur shumë peshë, më duket rreth 27 kilogramë dhe vëllau kishte ndryshuar krejtësisht. Ai ishte arratisur gjatë ditëve të para të luftës në Prishtinë, dhe dukej më i madh.

Në 1999, ish kryeministri i Spanjës, José María Aznar, e vizitoi kampin e refugjatëve Hamallaj afër Durrësit, ku Muja dhe familja e tij sapo ishin ribashkuar. Fotografia personale e artistit, nixti një bisedë që çoi deri tek krijimi i “Family Album”. Foto nga artisti.

Pas dy ditësh morrëm informatë që Kryeministri i Spanjës po e vizitonte kampin dhe do ta vizitonte edhe tendën tonë, pasi që babi ishte një nga personat që u liruan nga burgu. Dhe po, sigurisht që e pritëm; ai erdhi, i kishte disa pyetje për përvojën e babit tim në burg, dhe përvojën tonë dhe i kaloi rreth 25 minuta me neve.

I kisha foto albumet dhe kamerën me vete. Për mua ishte i rëndësishëm edhe dokumentimi i pamjeve nga Shqipëria, sepse siç thash u rritëm me një mit që Shqipëria është vendi më i mirë… ishte për neve në atë moment sepse ishim të sigurt.

Kur u takuam bëmë foto dhe ia bëra një babit me Aznarin dhe të tjerët.

Isha duke i shfletuar këto fotografi dhe po e pyesja veten e po mendoja, sa paradoksale kjo! Në atë kohë, figura e kryeministrit të Spanjës na ndihmoi shumë, në një moment shumë të rëndë për neve si shoqëri dhe për neve si familje. Tani e njëjta figurë nuk ka marrëdhënie fare me popullin e Kosovës.

Për mua ishte çështje shumë politike në fillim, por doja ta kisha një projekt shumë njerëzor.

Pyetjet nisën me këtë foto, por nuk doja ta bëja projektin nëpërmjet pikëpamjes sime, por nëpërmjet pikëpamjes së të tjerëve në Kosovë, ata që ishin në situata edhe më të vështira se ne.

Po bëja hulumtime për disa prej këtyre fotografive dhe idea ishte të xhiroja video por jo me njerëzit e moshuar në këto fotografi, por me fëmijët, të cilët nuk e mbajnë në mend domosdoshmërisht çfarë kishte ndodhur. Kujtimet që ata i kanë ndërtuar, i kanë krijuar nga informatat që i kanë marrë nga familjarët e tyre.

Ishte pikëpyetje e madhe për mua se a duhej t’i përfshinim më të moshuarit në fotografi apo fëmijët e tyre [të cilët tani janë të rritur]. Vendosëm t’i përfshijmë fëmijët. Mendoj se ishte zgjedhja e duhur.

Pse?

I takuam të gjithë familjet që ishin në fotografi, të paktën dy herë. Më të vjetrit na thonin të njëjtën histori, madje i thonin të njëjtat fjalë, por ishin më dramatikë. Kur i incizuam informatat nga prindërit dhe fëmijët, kur i bëmë bashkë dhe e larguam emoconin, ishin të njëjta.

Prandaj vendosëm të shkojmë me ato të fëmijëve — më pak emocione, më shumë tregim, më pak zemërim. S’kanë kujtime të tilla, apo gjuhë të urrejtjes. Kishin më shumë distancë, e tregojnë si tregim. Për mua ishte shumë e rëndësishme të ishte… e butë, e shkëputur nga emocioni.

Nuk isha i sigurt se a doja t’i përfshija prindërit. Akti i kujtesës është i rëndësishëm. Erdhëm te idea që do ta bënim me më pak emocion, duke treguar më shumë çfarë kishte ndodhur.

“Family Album” fokusohet në një video instalacion që do të përfshijë intervista me karakterët më të rinj në fotografitë ikonike nga viti 1999 gjatë luftës në Kosovë. Në këtë fotografi, disa anëtarë të ekipit të produksionit me artistin. Foto: Atdhe Mulla / K2.0.

Për mua ishte shumë e rëndësishme ta shoh 20 vjet më vonë se si i shohin këta fëmijë këto fotografi, jo për shkak të asaj që kemi përjetuar në Kosovë, por se edhe ne shohim situata të ngjashme rreth botës. Na lejon të pyesim çfarë po ndodh në botë sot.

Pasi vendosëm të shkojmë me tri fotografitë e zgjedhura, i kontaktuam katër karakterët që do t’i intervistonim në video. Janë një vëlla e një motër nga Mitrovica, Besimi dhe Jehona. Fillimisht i takova ata dhe babain e tyre, burrin në fotografi [që i ka në dorë fotografitë e fëmijëve të tij]. Më pas, shkova në Prizren dhe u takova me Agimin [djalin që e ngritën matanë rrethojave në kampin e refugjatëve në Kukës], dhe shkova në Kaçanik ku e takova Besën [foshnjen që po i jepte gji nëna e saj gjatë rrugëtimit për në kufi] dhe familjen e saj.

Punuam me ta për t’i ndihmuar t’i tregojnë informatat që i dinë dhe që donin t’i ndanin me ne.

Ju thatë në fillim që përdorimi i fotos me Aznar mund të ishte perceptuar si veprim shumë politik. Aznar u bë lider i krahut të djathtë ekstrem dhe e solli Spanjën në luftën shumë kontradiktore të Irakut. A keni reflektuar se çfarë ka ndodhur me këtë karakter pas fotografisë? A jeni penduar apo keni ndjerë keqardhje që ishit në një fotografi me këtë karakter? Apo kjo fotografi është më pak për Aznarin dhe më shumë për familjen tuaj?

Të jem krejtësisht i sinqertë, kur e pashë këtë fotografi para dy a tri vitesh, e pashë vetëm si një fotografi të vetes me një kryeministër. Nuk pashë ndonjë potencial te ajo. Pyetja ime ishte vetëm nëse ai [figura e kryeministrit] u pendua [që e mbështeti Kosovën]. Ai ishte me një shoqëri që e ndihmoi shumë. Ai ishte kryeministri dhe nuk është kryeministri i njëjtë që është në pozitë sot.

Gjithmonë në këtë fotografi kam parë diçka që sot me gjasë ai nuk do ta bënte. Në atë kohë kurrë nuk e kam bërë këtë pyetje, sepse ai ishte përfaqësues i një qeverie që na ndihmoi shumë gjatë luftës. Dhe gjithmonë pyes: Çfarë ndodhi [prej atëherë deri] tani? Po mendoj, i dimë të gjitha problemet politike brenda shteteve dhe ata i kanë problemet e tyre… por si njeri, gjithmonë pyes, pse nuk mund të komunikojnë njerëzti?

Nuk po them se kjo lidhet me projektin por disi më ka intriguar për t’i shfletuar fotografitë, për ta pyetur veten dhe për të pyetur se çfarë mund të bëj me këtë.

Nuk më pengon që projekti lidhet me politikë dhe mendoj që ne si artistë mund të mos jemi vetëm artistë, por edhe aktivistë, në njëfarë mënyre.

Pse i zgjodhe posaçërisht këto tri fotografi?

Këto fotografi janë fotografi të njohura nga viti 1999, edhe pse familjet [e paraqitura në fotografi] mësuan për ekzistencën e fotografive goxha vonë — si duket për shkak të mungesës së informatave, pasi që atëherë nuk kishte rrjete sociale — kur shumica e fotografëve u kthyen dhe ia dhanë nga një fotografi familjeve.

Ne menduam se këto ishin më të fuqishme në disa mënyra, sepse këta karakterë janë të panjohur dhe janë të përhapur gjeografikisht nëpër Kosovë. Ka plot fotografi të njohura nga viti 1999, por këto ishin të afërta me historinë time, të afërta me historinë tonë. Erdhëm në përfundim se këto trija janë mjaft të fuqishme për ta sjellë historinë para një audience të madhe në Venedik.

Keni thënë më parë se “Family Album” është punimi i parë artistik i juaj që trajton luftën. Çfarë mendoni se ju ka ndalur në të kaluarën? A kanë mundësi sot artistët të fillojnë t’i kthehen të kaluarës e të reflektojnë për këto kohë?

Disi isha duke u munduar të ballafaqohem, nëse mund ta them ashtu, me pasojat dhe gjithë këtë transformim politik, ekonomik dhe social — por nuk e trajtova luftën në mënyrë të drejtpërdrejtë.

Nuk ka arsye specifike, sepse nuk ka asgjë që mund të të ndalë, por nuk isha i sigurt se a e dija si ta trajtoja gjithë këtë në mënyrën e duhur. Tani mendoj se jam i gatshëm. Është përvjetori [i njëzetë] i këtyre ndodhive. Mendova që ishte mirë, të paktën në mënyrë njerëzore, ta ekspozoja përvojën tonë.

Nuk është se nuk kisha menduar më parë të trajtoja raste të ngjashme politike, por doja të prisja deri në momentin kur isha i gatshëm.

Fotografitë si medium, në kohën në të cilën jetojmë sot, mbase janë sjellë në një nivel të ri. Me arritjen e rrjeteve sociale, fotografitë qarkullojnë si simbole, krijohen shpejt dhe skadojnë shpejt. Sa i përket fotografive të luftës, ka foto ikonike që janë parë nëpër gjithë botën dhe mbesin edhe me kalimin e kohës. Për shembull, shkrimtarja dhe filozofja Susan Sontag thotë për fotografinë e vajzës së zhveshur që është duke i ikur sulmit me napalm dhe drejt kamerës në Vietnam, që po të ishte video, nuk do të ishte aq e fuqishme sa fotografia që u bë aq e njohur.

E dimë shprehjen “Një fotografi mund të thotë më shumë se 1,000 fjalë”. Nuk e shoh veten si ekspert që mund të flet për fotografi që dokumentojnë luftëra. Për mua, ato janë më shumë një vegël për të shkuar më tej, në projektin artistik.

Është një medium që të ndihmon të bësh hulumtime. Kam punuar shumë me fotografinë si medium. Nëse e krahason atë kohë [1999] me kohën e tashme, fotografia krejtësisht e ka ndryshuar formën.

Tani ke ‘live’, drejtpërdrejt, për shkak të rrjeteve sociale, e atëherë fotografia do të shihej ndoshta një apo dy ditë më vonë. Shpeshherë shumë sende është dashur të ndodhin para se ta shihje fotografinë pasi të bëhej. Imazhi në lëvizje dhe imazhi i ngrirë është krejtësisht ndryshe sot në krahasim me momentin kur u bënë këto tri fotografi që jemi duke i përdorur si pikënisje.

Keni thënë se këto fotografi kanë një “status të harruar”. Pse mendoni që ka ndodhur kjo?

Për shkak të distancës — kohës. Së fundmi kemi parë që njerëzit po ndajnë fotografi të asaj kohe, të ndodhive të ’99-ës, por ndoshta për 15 vjet nuk i kam parë këto fotografi. Njëzet vjet më vonë, njerëzit mund ta kujtojnë çfarë ka ndodhur vetëm në përvjetor.

E përdora këtë term të të qenit “të harruara”, jo vetëm por fotografitë por edhe për momentet që i përjetuam. Mund të mendojmë që 20 vjet janë shumë larg, por për neve që e kemi përjetuar luftën, kemi kujtime shumë të freskëta. E kujtoj mirë momentin kur u detyrova të iki.

Nga këto fotografi, nuk dua t’i ndaj vetëm këta karakterë,por edhe momentet që i kemi përjetuar si shoqëri.

Punimet e juaja gjithmonë kanë qenë të lidhura me territorin dhe kufijtë, si dhe me ndryshimet politike, por janë shprehur nëpërmjet tregimit të përvojës individuale. Dua ta përmendi “Borders Without Borders” (Kufij Pa Kufij), dokumentimin e pikëkalimeve kufitare të papërdorura në shtetet e Zonës Shengen dhe “Forca”, një nga punimet e juaja të fundit, për një familje nga Shqipëria të cilët morrën identitete të rreme kosovare për të marrë azil. Gjendja e vështirë e refugjatëve disi po bëhet gjithnjë më e pranishme në punën tuaj. Pse po ndodh kjo tani?

E përmendëm në fillim… unë jetoj në Kosovë. Jam lindur këtu, jam rritur këtu dhe gjithmonë them se nuk mund të mos merremi me problemin që po ndodh jo shumë larg nesh. Besoj se duhet të hulumtojmë dhe reagojmë ndaj ngjarjeve që ndodhin këtu dhe kështu të gjitha këto koncepte po më sjellin te këto projekte, si “Kufij Pa Kufij”.

Nuk mund t’i ikim asaj që po e përjetojnë shoqëritë tona sot. Ne jemi e vetmja shoqëri të cilës i duhet e gjithë kjo procedurë për të udhëtuar [për shkak të regjimeve të vazhdueshme me viza për kosovarët në shumicën e vendeve të botës]. E përjetoj këtë edhe tani me këtë projekt. Duhet të shpenzojmë shumë energji për t’i sjellë [në Venedik] njerëzit me të cilët kemi punuar. Nuk po flas personalisht. Personalisht kam më pak probleme në këtë aspekt, por nuk mund të punosh vet.

Pra në “Kufij Pa Kufij” e adresoj këtë drejtpërdrejt dhe e sjelli këtë diskutim. Edhe ne gjenim gabime, probleme në shoqërinë tonë — nuk e përmbushnim ndonjë kriter, nuk e kryenim ndonjë detyrë të shtëpisë. Por tani është bërë edhe më problematike kur dikush thotë: “Shiqoni, i keni kryer të gjitha por nuk po ua japim [mundësinë për të udhëtuar lirshëm]”. Të bën t’i vësh në dyshim jo vetëm kufijtë, [por edhe] identitetet dhe të gjitha këto sende që po i përjetojmë.

Për mua arsyeja më e madhe që dikush mundohet të shkojë diku në mënyrë të jashtëligjshme është për shkak se ka mungesë të lirisë. Po ta kishin mundësinë për të udhëtuar lirshëm, do të shkonin e do ta shihnin që Spanja s’është parajsë, Gjermania s’është parajsë.

Sigurisht, e gjen një mënyrë të lehtë për disa sende, por disa nuk janë të lehta; e di që vetëm në 2015 dhe 2016, mijëra njerëz shkuan nga Spanja në Berlin.

Paraqitje e punimit të Mujës “Kufij Pa Kufij”, që dokumenton pikëkalimet kufitare të papërdorura dhe zyret doganore në shtetet e Zonës Shengen. Foto nga artisti.

Dua ta vë në dyshim këtë tani. Nuk i fajësoj njerëzit që po mundohen të ikin në mënyrë të jashtëligjshme [nga Kosova]. Po ta kishin mundësinë ta vizitojnë axhën dhe ta shohin që nuk është lehtë të punohet as atje, ndoshta do të mendonin të ktheheshin për të dhënë kontribut për vendin e tyre dhe me gjasë nuk do të kishim njerëz që ikin ilegalisht.

Është krejtësisht OK nëse gjejnë punë dhe shkojnë; kemi shumë lëvizje në BE. Kemi mijëra njerëz që e ndërrojnë shtetin brenda BE-së, dhe kjo më bën ta vë në dyshim idenë [e lëvizjes dhe lirisë] nëpërmjet këtyre punimeve.

Në “Forca”, e paraqes një familje që ka jetuar për 17 vjet me identitete të rreme. Nuk shoh probleme te këta nejrëz, por shoh probleme diku tjetër. Duhet ta ngrisim zërin dhe të diskutojmë për çfarë po ndodh. Unë mund ta bëj këtë nëpërmjet projekteve të mia, e dikush tjetër mund ta bëjë në ndonjë mënyrë tjetër.

Duhet të ballafaqohemi me sendet që ndodhin dhe të reagojmë ndaj tyre, aty ku punojmë, ku jetojmë.

Gjithashtu keni krijuar punime që i tregojnë historitë prapa emrave të njerëzve. E kam fjalën për punimet artistike si “Palestina” apo “Tibeti”, ku individët janë emëruar pas këtyre shteteve dhe kjo lidhet me projektin tënd artistik në Venedik. Si reflektoni në këtë mënyrë të dekonstruktimit të rrëfenjave të gatshme dhe ekzistuese, në këtë rast në bazë të emrit të një personi, apo në bazë të një fotografie ikonike? Dhe si lidheni me këto punime?

I shoh këto projekte që komunikojnë me njëri tjetrin. Por disa prej tyre trajtojnë të tashmen, e disa të kaluarën, në një farë mënyre. Kur i analizoj këto video, si “Palestina”, “Tibet”, apo edhe “Tonys” [punim i vitit 2010, që paraqet nëntë djem të emëruar pas Toni Blerit], për mua janë i njëjti koncept. Thjesht janë lindur dhe kanë jetuar në kohë të ndryshme.

Nëpërmjet këtyre punimeve dua t’i tregoj të gjitha këto sende që i përmenda më parë: pasojat, tranzicionet, përjetimet në kontekstin social, ekonomik apo politik, por edhe përtej identitetit etj.

Në punimin e Mujës të titulluar “Palestina”, një grua e re shqiptare tregon pse nëna e saj e emëroi Palestina. Foto nga artisti.

Do të ishte e pamundur të arrija te “Tonys” po të mos i kisha punuar “Palestina” dhe “Tibet” paraprakisht. Ose nuk do ta kisha bërë “My Name Their City” [mund ta shihni këtu] në 2012 po të mos e kisha punuar “Tonys”.

Toni Blerët u lindën në 1999 kur e fituam lirinë dhe Palestina u lind në 1981 kur nisi gjithçka [në Kosovë]. Të gjitha lidhen. Ka ndodhur dhe këta njerëz u lindën në situata të ndryshme.

Edhe “Blue Wall Red Door” [mund ta shihni këtu] e tregon këtë lloj tranzicioni, por e tregon nëpërmjet emrave dhe shenjave të rrugës. Njerëzit më të moshuar veçanërisht e orientojnë veten nëpërmjet këtyre shenjave, por unë mendoj se ne e orientojmë veten nëpërmjet tranzicionit. Për mua, këto punime lidhen dhe në njëfarë mënyre lidhen me “Family Album”.

Në ekspozitën tuaj të vitit 2013, “I Never Knew How to Explain” (Kurrë Nuk Kam Ditë Me Shpjegu), ishte hera e fundit që kemi parë një solo ekspozitë që i paraqiti punimet e juaja më të rëndësishme në Kosovë. Por keni vazhduar të jeni shumë aktiv me solo ekspozita në arenën ndërkombëtare, së fundmi ishit në Kunstraum LLLLLL në Vjenë, dhe sivjet mbajtët një rezidencë në Francë në Cité Internationale des Arts. Si ndikon kjo në punimet e juaja artistike dhe a shihni ndryshime në mënyrën se si i adresoni çështjet me këtë shkëmbim të vazhdueshëm prej këtu atje?

Mendoj se ndikon në mënyrën se si punon, më shumë se në konceptin e punës. Të jep më shumë përvojë për mënyrën e trajtimit të temave, çështjeve dhe ideve. Pra, sigurisht udhëtimet, në rezidenca, shfaqje, dhe takimet me njerëz, më kanë ndihmuar sa i përket mënyrës së trajtimit të temave apo koncepteve për të cilat gjithmonë kam qenë i interesuar.

Përmendët Cité Internationale des Arts, e edhe aty isha një nga artistët e rrallë nga rajoni. Bëra hulumtime për punimet që i kisha bërë në të kaluarën, por nga një perspektivë globale.

Vjena është qytet shumë i lidhur ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit, dhe për mua gjithmonë ka qenë e rëndësishme ta lidhi këtë me punën time. Gjithmonë mund të shkoja dhe të kthehesha, por isha i ngecur në një ide për diçka që kisha përjetuar këtu.

Më kujtohet para dy vitesh, një ngjarje e madhe në Nju Jork ku e paraqita një punim që nuk e kisha shfaqur për 10 vite, të quajtur “Catch Me” [një fotografi që paraqet artistin duke kërcyer në ajër, në kufirin në shkretëtirë ndërmjet Meksikës dhe SHBA-së].

Kur e bëra, në kufirin ndërmjet Shteteve të Bashkuara dhe Meksikës, unë thjesht desha ta lidhi situatën politike ndërmjet Kosovës dhe Perëndimit, dhe SHBA-së dhe Meksikës. Por për një kohë askush nuk pa diçka speciale në Shtetet e Bashkuara — deri kur u bën më relevante ndryshimet politike [në lidhje me migrimin] në SHBA. Më pas, punimi u bë më valid.

Në “Catch Me”, Muja eksploron fytyrën e dyanshme të migrimit në kufirin e Meksikës dhe Shteteve të Bashkuara, një punim për të cilin ai thotë se është bërë më relevant me situatën aktuale politike në SHBA. Foto nga artisti.

Kur e sheh këtë foto për shembull, e sheh sa lehtë mund të shkosh nga SHBA-ja në Meksikë, apo sa lehtë është të shkosh nga secili shtet i Evropës në Kosovë, por jo në të kundërtën. Kështu që edhe nëse merrem me diçka të ngjashme shumë larg prej këtu, ka lidhje me përvojën time, jetën time dhe ambientin këtu në Kosovë.

T’i kthehemi pjesëmarrjes suaj në La Biennale. Shpeshherë njeriu i caktuar atje quhet përfaqësues i shtetit, përfaqësues i pavijonit kombëtar. Thatë se kjo është përgjegjësi, gjithashtu për shkak se është tek hera e katërt që po merr pjesë Kosova në Biennale. A e ndjeni nevojën për ta krijuar një përfaqësim pozitiv të shtetit, që nuk e kritikon politikën apo shoqërinë?

Jemi shtet shumë i ri që po merr pjesë tek për herë të katërt në bienalen e arteve. Njerëzit kanë mungesë të informatave për Kosovën, si dhe për të kaluarën dhe popullin e saj. Mendoj se është mundësi shumë e mirë dhe vendi i duhur për të treguar se kush jemi nëpërmjet këtij përfaqësimi të arteve. Dhe mendoj që së pari duhet të jemi të barabartë me të tjerët.

Plot njerëz pyesin për përfaqësimin shtetëror dhe unë mendoj që ende nuk kemi arritur aty. Kemi çështje tjera në Kosovë që janë thelbësore për jetesën, thelbësore për të qenë të respektuar si qenie njerëzore.

Para 20 vitesh nuk kemi mundur të flasim fare për përfaqësimin e artit. Jam i sigurt që do të vijë koha për të folur për problemet tjera që i kemi. Por së pari mendova që është e rëndësishme gjithashtu të tregoja çfarë kam unë.

Vitin e kaluar, veçanërisht në bienalen e arkitekturës në Venedik, me Eliza Hoxhën, ishin një numër i madh i përfaqësuesve kyç të shtetit. Ishin disa ministra përkrah Ministrit të Kulturës, Rinisë dhe Sportit, madje edhe Kryetari i Kuvendit, Kadri Veseli — mbase një numër i tepërt i akterëve politikë? A keni frikë se do t’iu përdorin në të njëjtën mënyrë, apo do t’iu vënë në një pozitë të palakmueshme? A sheh ndonjë rrezik për artistin, në këtë proces të ashtuquajtur të diplomacisë kulturore?

Kjo është e vetmja ekspozitë e kësaj shkalle që organizohet dhe mbështetet nga shteti. Organizohet dhe paguhet nga Ministria e Kulturës. Nuk i përket artistit, kuratorit apo ekipit të vendosin kush duhet të jetë aty.

Ka shtete që e sjellin gjithë qeverinë [në hapje], ka shtete që e çojnë vetëm një [përfaqësues]. Nuk na përket të shkojmë atje dhe të disktuojmë kush po vjen e kush jo.

Një apo dy përfaqësues duhet të jenë aty, jo vetëm për ta treguar pushtetin e tyre, por për ta mbështetur pavijonin — plus, ata e financojnë. Sigurisht do të vijë një moment kur do t’i diskutojmë më tej këto çështje.

Ka shtete që pyesin, a është e domosdoshme të përfaqësohet shteti? Por thash më herët, nëse është e domosdoshme të përfaqësohemi si shtet në Kupën Botërore [të Futbollit], nuk shoh problem këtu. Mendoj që arti, dhe ekipi, mund të jetë i lirë për ta gjetur konceptin. Asnjëherë nuk më kanë pyetur çfarë do të bëjë, sepse sigurisht kurrë nuk do të kisha pranuar të më tregojnë se çfarë të bëj.

Duhet të them që bashkëpunimi ka shkuar qetë e mirë. Ky është një projekt shumë i shtrenjtë. Bienalja e arteve në Venedik është projekt shumë i vështirë me shumë energji dhe njerëz. Jam i sigurt që do të vijë një moment kur artistët do ta vënë në dyshim ekonominë e përditshme, dhe politikën e përditshme… por disi e kisha ndjenjën që ky është një projekt që duhet ta ndaj tani, 20 vjet pas çlirimit.K

Foto kryesore: Atdhe Mulla / K2.0.

Kjo bisedë është redaktuar për gjatësi dhe qartësi. Intervista është zhvilluar në gjuhën angleze.