Aleksandar Hemon ishte në Çikago kur filloi lufta në Bosnjë. Nga pamundësia për t’u kthyer në shtëpinë e tij në Sarajevë, ai u bë njeri i shpërngulur. Megjithatë, shpejt mori këmbë në Amerikë.

Në librat e tij “Nowhere man” (“Njeriu nga askundi”), “The Question of Bruno,” (“Pyetja e Brunos”), “The Lazarus Project,” (“Projekti Lazarus”), dhe në veprën e tij të fundit “My Parents: An Introduction / This Does Not Belong to You” (“Prindërit e mi: Një prezantim / Kjo s’është e jotja”), autori përqendrohet në shpërnguljen, Sarajevën dhe identitetin.

Ai është shpërblyer me disa prej çmimeve më prestigjioze në letërsi dhe art, përfshirë Grantin MacArthur — i njohur edhe si “Granti i gjeniut”. Më tej, ai ka qenë përfitues i bursës Guggenheim, si dhe ka qenë finalist për çmimet National Book Critics Award (Çmimi Kombëtar i Kritikëve të Librit) dhe National Book Award (Çmimi Kombëtar i Librit).

Hemon së voni ka nisur të merret edhe me televizion dhe filma, duke shkruar episode për serialin “Sense8”, si dhe është bashkëshkrues i filmit “Matrix 4” me regjisoren Lana Wachowski dhe shkrimtarin e zhanrit fantashkencë David Mitchell; ky film do të dalë në vitin 2021.

Hemon është po ashtu i talentuar për shkrimin e eseve dhe opinioneve, me shkrime të botuara në New Yorker, Esquire, The Paris Review, The New York Times dhe BH Dani në Sarajevë. 

Ai është i njohur për çiltërsinë e tij kur flet për çështjet politike dhe sociale, dhe sinqeritetin e shfaq edhe në Twitter ku shpesh i përvesh mëngët në diskutim me komentuesit e tjerë. Ai rregullisht shkruan për Ballkanin, islamofobinë e përhapur në Perëndim, dukurinë e mohimit të gjenocidit dhe gjendjen e Evropës dhe Bosnjës e Hercegovinës.

Sikur shumë vështrues të tjerë të Ballkanit, Hemon së fundi ka reaguar ndaj pranimit shoqëror të njerëzve si Peter Handke, fitues i çmimit Nobel dhe apologjet i Millosheviqit, e si Jessica Stern, autore e një libri të quajtur “My War Criminal: Personal Encounters with an Architect of Genocide” (Krimineli im i luftës: Takime personale me një arkitekt të gjenocidit), që flet për lidhjen e saj me të dënuarin për krime lufte; Hemon thotë se është “rraskapitur” nga vepra e saj.

Ai njihet si kritik i vrazhdë i mediave sikur The New York Times, të cilën e akuzon për promovim dhe raportim jokritik rreth Stern dhe Handke në një përpjekje për të gjetur “baraspeshë”, pa u vendosur haptazi kundër mohimit të gjenocidit nga Handke dhe kundër zbutjes që Stern ia bën figurës së Karaxhiqit, i cili u dënua për kryerjen e gjenocidit në Srebrenicë.

K2.0 flet me Hemonin për rritjen e dukurisë së mohimit të gjenocidit, marrëdhëniet mes Ballkanit dhe Evropës, lëvizjet kulturore në Perëndim, jetën e të qenit i shpërngulur, dhe veprën e tij.

Foto nga Bookstan Sarajevo.

K2.0: Para dhjetë vjetësh, shumica e njerëzve nuk do ta kishin menduar se dikush që mohon gjenocidin e Srebrenicës do ta fitonte çmimin Nobel për letërsi. Çfarë ndryshimi ka ndodhur në Perëndim gjatë dekadës së fundit që e ka shkaktuar këtë ndërrim kaq të madh në mendësi?

Aleksandar Hemon: Mendoj që islamofobia e egër është bërë normë në Evropën Perëndimore dhe Amerikën Veriore, dhe krahas saj është krijuar përshtypja që myslimanët janë aq larg përkufizimit të “vlerave perëndimore”, saqë edhe vrasësit më të pashpirt shihen si më të afërt me “çfarë jemi ne në Perëndim” sesa viktimat e tyre myslimane.

Në mendjen e shumë politikanëve dhe intelektualëve të Perëndimit, Millosheviqi dhe Karaxhiqi mbase e kanë tepruar pakëz me punën e gjenocidit, por nëse kanë bërë ashtu, atëherë vetëm nga frika e kuptueshme që populli i tyre mund të përfshihej nga islamistët, gjë që ndodh me myslimanët kur nuk u vihet ledh. Për shembull, ky është qëndrimi që mban Jessica Stern.

Për Komitetin e Çmimit Nobel, një mendimtar dhe autor sikur Peter Handke është më në përputhje me traditën e madhërishme të intelektualëve dhe iluministëve evropianë sesa disa myslimanë të Ballkanit që, sipas tyre, nuk kanë dhënë kurrfarë kontributi për këtë traditë të madhërishme dhe tash po kalben në varreza të largëta masive.

Natyrisht, Millosheviqi nuk është dashur ta tepronte, por në të njëjtën kohë, Komiteti i Nobelit, Handke dhe Stern mund ta marrin vesh se si një evropian që i frikohet pushtimit të myslimanëve mund të dalë nga vetja dhe të kryejë gjenocid. Edhe Handke, edhe Stern i trajtojnë kriminelët e luftës si udhëheqës “të ndërlikuar”, të cilëve u është dashur të merrnin vendime të vështira në një situatë të keqe, por situatën e bëri të keqe zmadhimi i pranisë së myslimanëve që vazhdimisht shiten si viktima edhe pse ata ia kanë shkaktuar vetvetes këtë fatkeqësi duke qenë të shumtë. 

Çfarë nënkuptohet është se për aq kohë sa ka myslimanë, ka edhe mundësi për gjenocid. Mënyra për ta shmangur gjenocidin është eliminimi i mirëfilltë i myslimanëve — shmangia e gjenocidit duke përdorur “zgjidhjen përfundimtare”.

Shumë evropianë duket se e shohin Ballkanin si “gjysmë Evropë” ose mbase plotësisht të ndarë nga ajo, ndërsa shumë njerëz në Ballkan kërkojnë me gjakim të jenë pjesë e Evropës dhe e shohin veten si evropianë. Ky tension duket se është thelbi i marrëdhënieve mes Evropës dhe Ballkanit. Si mund të zgjidhet kjo?

Besoj se luftërat në Ballkan ishin të domosdoshme për konceptualizimin e Evropës së re, duke dhënë një shembull të kundërt ndaj BE-së. Në këtë kuadër, Ballkani është e kundërta e Evropës dhe e funda s’duhet të bëhet kurrë si ai: Ballkani është kancer, kurse Evropa është ind i shëndoshë.

Bashkimi Evropian do ta tejkalonte atë të cilën Ballkani kurrë nuk mundi sepse nuk ishte evropian sa duhet, natyrisht edhe për shkak të kompleksitetit etnik në përgjithësi, dhe pranisë së myslimanëve në veçanti.

Por njëkohësisht, Ballkani i përgjan Evropës mjaftueshëm sa për t’i lejuar projeksionet, gjë që është bërë më e shpeshtë prej kur Evropa nisi të merret — kulturalisht dhe politikisht — me “pyetjen e myslimanëve”. Me fjalë të tjera, Evropa është hequr sikur ka evoluar përtej nacionalizmit, por me rritjen e populizmit të shfrenuar dhe islamofobisë, nacionalizmi ballkanik — që dikur kuptohej si shprehje e një lloj egërsie të brendshme — mori kuptim retroaktivisht në kryeqytetet e Evropës Perëndimore.

Natyrisht, ata njerëzit e Ballkanit mund ta kenë tepruar, pra me gjenocid e kësi gjëra, por po merreshin me të njëjtat çështje të vështira si evropianët e mirëfilltë. Ballkani i përngjan Evropës tamam aq sa vazhdimisht të dështojë në të qenët Evropë. 

Më kujtohet që Peter Handke pati thënë se Serbia është Evropa më e pastër. Por, natyrisht, ai banon në periferi të Parisit.

Supozoj që mënyra për ta zgjidhur këtë tension është të pranohet — intelektualisht, kulturalisht dhe politikisht — se Ballkani, përfshirë myslimanët vendas, gjithmonë ka qenë dhe do të jetë pjesë e Evropës, dhe se fantazitë perëndimore të superioritetit intelektual dhe politik janë të rrënjosura thellë në kolonializëm dhe racizëm.

Por, nuk mendoj që Evropa mund ta bëjë një gjë të tillë. Ajo është po aq e pleksur me fantazitë e madhështisë sa Amerika.

Duket se Perëndimi e përbuz ndarjen e Jugosllavisë duke thënë: “Kjo s’mund të na ndodhë ne”. E keni thënë në të kaluarën: “Ta imagjinosh të paimagjinueshmen është natyrisht e pamundshme, por vetëm e paimagjinueshmja mund ta ndryshojë botën, jo e imagjinueshmja”. A po ndodh e paimagjinueshmja në Perëndim?

Çfarë po ndodh tani është çfarë gjithmonë ka qenë e mundur por njerëzit refuzuan ta imagjinojnë nga përtacia intelektuale ose frika. Pra, mendimi se shtetet e përmutura të Ballkanit mund të rrëzohen por Mbretëria e Bashkuar dhe ShBA-ja janë të përhershme është simptomë e një kompleksi të tmerrshëm të superioritetit, i cili është mbetje e një të kaluare të tretur imperialiste.

Ka një lloj arrogance shoqërore në Amerikë që nuk dallohet prej besimit deluzional në një thelb të përhershëm dhe transendental amerikan, i cili e vaksinon atë kundër një dështimi të tipit jugosllav. Paj, Trampi e ka bërë këtë fantazi copë-copë.

Më kujtohen shumë amerikanë që pas zgjedhjeve kanë shprehur mendimin se “kundërbalanca e pushtetit” do ta parandalonte shkatërrimin allatramp. Çdo nivel i “kundërbalancës së pushtetit” ka dështuar së paku një herë prej asaj kohe. Tash, Senati efektivisht i ka dhënë Trampit hapësirën për të bërë çfarë të dojë pa kurrfarë pasojash.

Mundësia e një konflikti të gjerë dhe shumështresësh, mbase të armatosur, që mund të çojë de fakto — ose edhe de jure — te shpërbërja e Amerikës është aq frikësuese saqë pak njerëz guxojnë ta imagjinojnë, lëre më të shkojnë përtej saj.

Jo shumë moti, ishte po aq e paimagjinueshme që të zhbëhej Mbretëria e Bashkuar, ose që disa shtete evropiane të mbajnë emigrantë të mbyllur në kampe ku privohen nga kujdesi themelor dhe të drejtat e njeriut.

Një pjesë e punës suaj përqendrohet në përvojat tuaja si person i shpërngulur. Shumë njerëz në rajon kanë përvoja të tilla, me ç’rast ata ose familjet e tyre janë dëbuar për shkak të luftës ose situatës ekonomike. Si i ndikon kjo shoqëritë ballkanike në rrafshin kulturor dhe politik? A do të mbeten gjithmonë të thyera nga kjo? Apo mund të pasurohen disi si rrjedhojë?

Nuk mendoj që është ndonjë lloj ndihme për Bosnjën, për shembull, që një e katërta a më shumë e popullsisë së saj të paraluftës është e shpërngulur. Me sa di, në Bosnjë po vazhdon to bie popullsia — dhe ata njerëz, kryesisht të rinj, janë në lëvizje, zakonisht duke shkuar diku tjetër.

Supozoj që popullsia stabile është parakusht për një shoqëri dhe shtet. Është po ashtu e rëndësishme të kihet parasysh se shpërngulja është gjithmonë pasojë. Ajo që prishi shoqërinë e Bosnjës dhe shkaktoi shpërnguljen ishte lufta — shpërngulja, në fakt, ishte caku kryesor i luftës.

Por, tash që njerëzit janë shpërngulur, është vështirë ta rindërtosh shoqërinë. Megjithatë, unë shpresoj se diaspora do ta gjejë vullnetin dhe mënyrat për t’i ndryshuar rezultatet në atdhe, por edhe në shtetet pranuese. Po ashtu besoj që mërgimi sjell narrativa, sepse lëvizja përmes hapësirave njerëzore do të thotë që përvoja dhe dija jo vetëm udhëtojnë, por edhe përftohen gjatë rrugës.

A e shihni veten ende si person i shpërngulur? Apo tashmë jeni “ngulur”? A e shihni veten si i ardhur prej një shoqërie të vdekur? Apo, a vazhdon ajo të jetojë gjëkundi?

Po u shpërngule një herë, gjithmonë do të jesh i shpërngulur. Shpërngulja do të thotë të mos kesh ku të kthehesh. Shpërngulja ta ndryshon mënyrën e mendimit për çdo gjë: për vetveten, gjuhën, shtëpinë, botën, drejtësinë, dhe ndryshimi është i pakthyeshëm. Shpesh më pyesin a më shkon mendja se çfarë do të kishte ndodhur po të kisha qenë në Sarajevë gjatë rrethimit dhe luftës. Mendoj për këtë gjë vazhdimisht, ani pse e di që s’ka kurrfarë dobie.

Por, t’i imagjinosh këto jetë alternative gjithmonë sjell dështim, sepse mund të kenë qenë shumë trajektore të ndryshme. Ideja është se unë kurrë s’mund të kthehem në një kohë dhe hapësirë ku këto trajektore janë të mundshme për mua — shpërngulja i përjashton ato.

Libri i fundit i Hemon zbërthen çështjet e identitetit, të cilat janë tema të zakonshme në veprën e tij të përgjithshme. Foto nga Farrar Strauss Giroux.

Për më shumë, shpërngulja nuk është një moment i vetëm — ajo vazhdon të shpaloset në mënyra të paparashikueshme dhe joprogresive. Ndihem shumë më i shpërngulur sot, në Amerikën trampiste, sesa para 10 a 15 vjetëve, edhe pse atëherë isha larg nga të qenët i ngulur.

Para rreth 15 vjetësh, njëri prej shokëve më të ngushtë nga Sarajeva po martohej në Londër, dhe shkova në dasëm. Përveç disa vendasve, shumica e të ftuarve ishin nga Sarajeva, pak a shumë 50 sosh, por që sot jetojnë në Montreal, Gjenevë, Toronto, Zagreb, Beograd, etj.

Disa nga ta ishin shokë të mi të ngushtë, disa i njihja përciptazi, e disa të tjerë as që më kishin pëlqyer ndonjëherë. Por, më erdhi një epifani: nëse krejt këta njerëz do të jetonin në një vend, do të zhvendosesha aty nesër. Por, nuk ka asilloj vendi, dhe nuk do të ketë kurrë.

Shoqëria është abstraksion, pra ekziston dhe ngjizet kur ka kontakt mes njerëzve, dhe shumica e kontakteve njerëzore ndodhin në rrethinat më të afërta. Kështu, nëse disa janë të shpërngulur, të gjithë janë të shpërngulur.

A mund të na tregosh për punën në “Sense8” dhe “Matrix 4”, si dhe bashkëpunimin me Lana e Andy Wachowski dhe David Mitchell. Pra “Sense8”, nuk besoj se shumë njerëz të kanë menduar si autor të zhanrit fantashkencë. Cilat janë dallimet dhe të përbashkëtat e punës individuale dhe punës me autorët si David Mitchell?

Ende s’jam autor i fantashkencës. Kënaqësia e punës në fushën e filmit, dhe bashkëpunimi me Lana Wachowski dhe David Mitchell në veçanti, është sepse kryhet së bashku, dhe se përpjekjet për autorësi funksionojnë krejt ndryshe. Kur unë e shkruaj një libër, secila fjalë është e imja dhe kam vendosur që secila prej tyre të jetë e vendosur ku është, dhe e tëra ka dalë nga imagjinata dhe përvoja ime.

Foto nga Bookstan Sarajevo.

Në punën e filmit dhe shkrimit të skenareve, tjetri është gjithmonë i pranishëm — në rrafshin intelektual, imagjinativ, emocional, fizik. Asgjë nuk bëhet vetëm. Kjo është edhe kufizuese, për arsye të qarta, edhe çliruese — mendjet përkiten me njëra-tjetrën dhe zgjerohen që të imagjinojnë gjëra të cilat s’mund t’i imagjinojë një person i vetëm.

Lana dhe David janë mjeshtër të sajimit të botërave, dhe kam mësuar shumë prej tyre për mënyrat e përfytyrimit të gjërave që gjenden jashtë përvojës sime. Më ndihmon fakti që i dua si njerëz dhe i kam shokë të mirë. Jam kënaqur çdo herë që kemi krijuar storie, jetë njerëzish dhe të ardhme së bashku. Kurrë nuk do ta ndal shkrimin e letërsisë, por më mungon të qenët në një gropë imagjinative me ta çdo ditë të jetës sime.

Si ishte tranzicioni mes filmit dhe televizionit për ju?

Nuk ishte tranzicion, ishte shtesë. Më është dashur të mësoj për bashkëpunimin dhe parashikimin e pasigurive të së ardhmes, dhe më është dashur ta zvogëloj varësinë ndaj gjuhës për të rrëfyer. Përveç këtyre, rrëfimet mbeten rrëfime.

A jua ka dhënë fantashkenca mundësinë për ta parë botën tonë në një mënyrë tjetër? Për ta imagjinuar të paimagjinueshmen në një mënyrë pozitive?

Kurrë s’e kemi nisur një projekt duke menduar: hajde të bëjmë fantashkencë! Ne bëjmë rrëfime, dhe ato zhvillohen në botëra që janë paksa më ndryshe nga e jona. Njëra prej gjërave që na bashkon është besimi që rrëfimi është ndërmarrje me vlerë epistemike. 

Rrëfimi krijon, transformon dhe transmeton dije përmes një imagjinate që ngritet nga gjuha dhe filmi. Kjo po ashtu nënkupton që, në brendësi, rrëfimi përjetohet si zbulim.

Shembull: në një skenar që ende s’e ka gjetur vendin e vet, paramenduam se si do të dukej shpërbërja e Amerikës përgjatë një brezi. Kaluam kohë duke e imagjinuar një të ardhme të cilën një pjesë e madhe e Amerikës ngurron ta imagjinojë. Ndoshta kjo është arsyeja që ky projekt është ende i pastrehë.K

Foto kryesore nga Bookstan Sarajevo.

Kjo bisedë është redaktuar për gjatësi dhe qartësi. Intervista u zhvillua në gjuhën angleze.