Për 100 ditë Galeria Kombëtare e Kosovës do të jetë shtëpia e “Invasions”(në shq. Pushtimet), vepër e artistes pamore ukrainase Alevtina Kakhizde, pjesëmarrëse në edicionin e 14-të të “Manifesta”, Bienales Nomade Evropiane që po mbahet këtë vit në Prishtinë.

Kakhizde u kthye në “Manifesta” pas tetë vjetësh kur kishte prezantuari veprën e saj “Where the Wild Things Are” (në shq. Aty ku janë gjërat e egra), në edicionin e vitit 2014 në Rusi. Në të dy edicionet e bienales ku ka marrë pjesë, kontributi i saj artistik është përqendruar në luftë, prodhimin e armëve dhe paqe.

Rritur në Muzychi, vetëm 26 kilometra nga Kievi, në Ukrainë, për Kakhizde, është e pashmangshme të flasë për luftën. Njësoj si nëna e saj e ndjerë, figurë kyçe në veprat e Kakhizde, e cila jetoi në Ukrainën lindore të pushtuar nga rusët për vite me radhë, edhe Kakhizde vendosi të qëndronte në Ukrainë pas pushtimit rus në shkurt të vitit 2022. Kur u gjend përballë shumë ofertave për t’u strehuar diku tjetër, mendoi: “Çka ndodh me fqinjët e mi që nuk e kanë këtë mundësi”?

Kohëve të fundit, puna e e Kakhizde përqendrohet te bimët, të cilat për të janë shembuj që duhet ndjekur, shembuj të paqes në tokë. Për momentin në Galerinë Kombëtare të Kosovës janë të ekspozuara herbariume me bimë, që Kakhizde i mblodhi në Lawrence, Kansas dhe Ukrainë, bashkë me një film 360° që përfshin bisedat e saj me miq rreth bimëve, luftës, shtëpisë dhe humbjes. Vepra tërheq një paralele mes pushtimit të një vendi, siç po ndodh në Ukrainë dhe kërcënimeve që speciet invazive të bimëve përbëjnë për bimët vendore.

Në bisedën e saj me K2.0, shpjegoi se si tetë vite më parë filloi të fliste për luftën përmes publikimit të një romani grafik bazuar në bisedat e saj me nënën, Dredhëza (siç e quajti atë në veprën e saj), e cila në atë kohë jetoi në shtëpinë e saj në Ukrainën lindore të pushtuar nga Rusia. Tetë vjet më vonë, Kakhizde po përjeton në lëkurën e saj disa nga gjërat e njëjta për të cilat kishte folur me nënën: bombardimet, frikën dhe trimërinë, pritjen e errët të asaj se çka do ndodh më pas.

K2.0: Në vitin 2014, ke qenë pjesë e Manifesta 10 në Shën Petersburg, në Rusi, me veprën tuaj Where the Wild Things Are. Bota ka ndryshuar shumë që atëherë. Çka ka ndryshuar te ju si artiste?

Alevtina Kakhizde: Në vitin 2014 fillova të flas për luftën dhe ende kam ngecur aty. S’vendosa të flas për këtë luftë, por është e pamundur t’i shmangesh. Është si t’i shmangesh realitetit. Në Shën Petersburg ishte fillimi i gjithçkaje. Është e mahnitshme që më ftuan. U takova me Kasper König [kuratorin e Manifesta 10] dhe më tha, ‘Çka mendon, kur do të përfundojë lufta’? I thashë ‘Do të ta dërgoj një kartolinë kur të mbarojë’.

Askush s’e di. Kush mund ta dijë? Çka do të ndodhë? Dhe në Manifesta 10, ka qenë koha kur gjithçka filloi për Ukrainën. Kemi përjetuar luftë hibride, në atë kohë Ukraina po përpiqej t’i tregonte botës se një pushtim rus po ndodhë. Atëherë, askush nuk na besonte. Flisja rreth kësaj sepse, shiko, nëna jetonte atje, në territorin e pushtuar dhe e telefonoja çdo ditë dhe më tregonte gjithçka që mund të shihte dhe e krijova një roman grafik. Dhe më pas ajo vdiq në një pikë kufitare në vitin 2019. Fillimi i filmit “360°” [i shfaqur në Manifesta] është pranë varrit të nënës. Nuk kam shkuar në vendin ku vdiq. Trupin ma sollën dhe e varrosa në fshatin ku jetoj tani. E ke parë atë varrin dhe në fakt varri është shtëpia prej së cilës ajo nuk deshi të largohej sepse ajo shtëpi ishte jeta e saj.

Kur dikush të pyet se pse nuk e largove nënën prej aty, ti i përgjigjesh: “Çka është ajo, orendi”?

Kjo pyetje iu shtrua shumë ukrainasve. Sepse njerëzit vendosën të rrinin nën okupim dhe ishte situatë shumë e vështirë për ukrainasit për tetë vjet. Disa njëmend nuk e kuptonin se si do të mund të mbijetonin, disa kishin familjarët atje. Unë kisha nënën, e kemi diskutuar shumë këtë dhe vendimi i saj ishte që të qëndronte atje.

Kjo është arsyeja pse kur miqtë më pyesin pse nuk e mora prej atje.. Ishte diçka e qartë, si mund të shkoj e ta marr, ajo nuk është orendi, është person, ka të drejtë të vendosë se ku dëshiron të jetojë. Normalisht, ishte e qartë sepse tërë jeta e saj ndodhej atje. E mbajti shtëpia, kopshti dhe toka dhe gjithçka kishte rëndësi për të. Dhe pastaj, meqenëse s’munda ta varrosja aty, afër shtëpisë së saj, vendosa ta çoja shtëpinë te varreza, ku e varrosa nënën dhe në mënyrë simbolike e zhvendosa shtëpinë në vendin ku ajo ndodhet.

Në film, teksa rri e ulur pranë varrit të nënës, ti thua ‘kjo është dhoma ime, dhoma ime e gjumit’. Çka nënkupton kjo?

E krijova këtë varr, këtë memorial dhe njerëzve u pëlqeu shumë, sepse shumë ukrainas e dinin që prindërit e tyre s’do t’ia arrinin të jetonin në zonën e pushtuar dhe ata vdiqën nën okupim, të vetmuar, pa ndihmë, siç ishte rasti i nënës… ambulanca s’mund të shkonte… e gjitha për shkak të luftës. Pra, kjo ka qenë historia që e fillova në Manifesta 10, lufta nisi dhe tash tetë vjet më vonë. Po përjetoj gjithçka që më tregoi dikur nëna. 

Si ishte ta përktheje në art gjithçka që nëna jote po përjetonte?

Në fillim ka qenë e lehtë, më ndihmoi sepse kur i ndan gjërat me tjerët të jep energji. Por pastaj të bëhet detyrë dhe ndonjëherë bëhej shumë vështirë të gjendesh në këtë proces kur e thërret nënën në telefon dhe ajo nuk përgjigjet. Unë prapë e bëja këtë dhe në një kohë të caktuar sigurisht, ia tregova punën nënës.

Shumë njerëz më pyetën nëse po e instrumentalizoja nënën time për ta treguar historinë time përmes artit. E kam pyetur, shikoje, çka do që bëra, këtu e ke librin, këtu janë edhe animacionet, vizatimi, teksti, kështu që të lutem shihe, ndërsa unë po shkoj ta shëtis qenin dhe do të kthehem pas tri orësh. Dhe pastaj më tha, do të doja ta marr me vete, t’ua tregoj shoqërisë sime në territorin e pushtuar. Ajo ishte shumë e guximshme.

Thjesht e dëgjoja, ajo kishte nevojë të m’i tregonte këto gjëra. Dhe unë kisha nevojë ta di se çka po ndodhte me të. Kam raportuar për pesë vjet. Sinqerisht, ka qenë shumë e rëndësishme. Vendosja gjithçkanë Facebook. Pastaj i hoqa të gjitha nga Facebook sepse i kam pasur publikimet aty për pesë vjet dhe frikësohesha se Facebook nuk do të funksiononte apo dikush do të ma bllokonte llogarinë. Ato publikime janë dokument që më tregon se çka ka ndodhur çdo ditë. Edhe tash, kur i lexoj, habitem se si gjërat ishin në paralele mes asaj që nëna dëgjonte në dyqane dhe llojit të propagandës që ekzistonte atje.

Dokumentoja atë se si njerëzit flisnin, sigurisht, mund të kenë qenë edhe gabim, mund të kenë thënë budallallëqe, por ishte mënyra se si flitej për gjërat nga këndvështrimi i një gruaje të moshuar.

Ka qenë një gjë, isha duke shkruar se si fshiheshin në bodrum kur fillonin bombardimet dhe pastaj përjetova të njëjtën gjë dhe ishte si deja vu, sepse e di, nëna më pat thënë se nuk donte të shkonte në bodrum, se ishte lagësht dhe errët, se po e pyesja pse s’je në bodrum, është e rrezik të flesh në krevat.

Dhe pastaj më vonë e kuptova pse është e pakëndshme të rrish në bodrum, vjen një pikë dhe thua, mirë le të më vrasin, të bëhet çfarë të bëhet, dua të jem në shtratin tim, dua të pastrohem sepse më kujtohet që s’i pata ndërruar rrobat për dy javë dhe lëkura filloi më kruhej dhe pastaj më kujtohet kur po pastrohesha dhe pati bombardime dhe thjesht thashë, në dreq, thjesht do të pastrohem. Dhe e kam një vizatim ku ndodhem në banjo teksa bombardimet po zhvilloheshin.

Më kujtohet kur ndodhi një stuhi. Më kujtohet nëna kur më tha që kishte stuhi dhe shkuan menjëherë në bodrum, duke menduar se ishin bombardime dhe pastaj e kuptuan që ishte thjesht shi. Dhe pikërisht e njëjta gjë më ndodhi edhe mua, po ashtu mendova, o zot, sa bombardim i frikshëm dhe ishte thjesht shi. Më pas e postova këtë vizatim dhe të gjithë shokët e mi e ripostuan, por kur e bëra këtë vizatim në vitin 2014, askush nuk e kuptoi. Menduan, ndoshta Alevtina thjesht ka shpikur diçka.

Rrëfimi juaj me Dredhëzën, apo, nënën tuaj, është shumë i detajuar dhe intim.

Nuk është diçka që një gazetar mund ta bëjë. Gazetarët s’mund ta arrijnë kurrë këtë intimitet. Kurrë s’do të mund t’i merrnin këto përgjigje të vërteta. S’do të mund të kishin po aq shumë kohë. Nëna ime nuk fliste kurrë me ta. Kjo është fuqia e zemrës.

Kur filloi pushtimi, nuk ika. Pra, bëra bash të njëjtën gjë si nëna ime. Them se është e frikshme. Më kujtohet kur pati bombardime të rënda dhe më kujtohen duart që vërtet më dridheshin. Sigurisht, kisha frikë. Kam një vizatim. Nga çka kam frikë? Fillimisht, nga pushtimi? Atëherë s’e kam ditur se rusët mund të jenë kaq mizorë. Thash jo. Pastaj, se mund të vritesha? Edhe ashtu, të gjithë do të vdesim. Dhe mendimi, i cili ishte ende disi më i ndërlikuar ishte ideja nëse mbes e lënduar, e lënduar rëndë.

Donim të qëndronim në Ukrainë. Burrat s’mund të largohen nga vendi. Shumë institucione duan të më strehojnë, vetëm sepse thonë se jam artiste e njohur, por çka të bëjnë fqinjët e mi në fshat? Ata s’do ta kenë këtë mundësi, ata s’flasin anglisht. Kur shumë njerëz më thonë, ‘Alevtina, largohu, mund të ta ofrojmë shtëpinë tonë në vende ku ka paqe’, ua kthej ‘Po të tjerët’? Kjo çështja, se si perëndimorët gjithmonë mendojnë se strehimi i refugjatëve është strategji. S’është strategji. Ta ndalosh luftën, kjo është strategjia. Atëherë s’do të ketë refugjatë. Askush në Ukrainë s’dëshiron të jetë refugjat.

Ke thënë se nuk mund të flasim për pacifizëm, por arti juaj është vazhdimisht në kërkim të tij. Ke zgjedhur të punosh me bimët sepse i quan pacifiste.

Edhe bimët mund të dominojnë. Mund të jenë më të shpejta se bimët e tjera. Disa bimë mund t’i vrasin insektet. Por nuk e vrasin njëra-tjetrën në një moment. Pra, janë absolutisht të ndryshme. Dhe meqenëse kanë trupa të ndërtuar krejtësisht ndryshe, s’kanë organe, s’kanë zemër, tru dhe kur e merr një pjesë të bimës, nuk ikë, s’bëhet refugjate. Sepse mund ta sakrifikojnë një pjesë të trupit të tyre dhe në njëfarë mënyre ta rindërtojnë atë. E ndërtojnë veten në atë mënyrë që pjesë të tyre mund të merren nga dikush, prandaj s’luftojnë kundër njerëzve që, të themi, vijnë me gërshërë për t’i prerë.

S’janë engjëj. Kanë aftësinë të marrin gjithnjë e më shumë zona dhe të kenë gjethe më të mëdha dhe rrënjë më të gjata.

Si artiste je shumë e angazhuar politikisht. A është qëllimshme kjo apo vjen si nënprodukt i procesit dhe interesave tuaja?

S’më kujtohet hera e fundit kur ia kam bërë vetes këtë pyetje. Asnjëherë nuk e kam ndarë politikën dhe jetën. Për mua, është e qartë. Edhe po të mundohem, nuk mundem. Do të doja të bëja diçka që s’është politike, por është e pamundur. Gjithçka është politike.

E përzieni shkrimin dhe vizatimin. A e konsideroni veten shkrimtare?

S’jam shkrimtare prej së vërteti. Nuk kam aq shumë lexues, ndonjëherë njerëzit vijnë në ekspozita, nuk e kalojnë kohë duke lexuar. Me të vërtetë do të doja që njerëzit ta lexojnë atë që shkruaj. Ndonjëherë s’kanë kohë për këtë. Për shkrimtarët është e qartë, ata prodhojnë shkrim. Por kur unë e prodhoj një tekst, mendoj se ndonjëherë njerëzit nuk ia vejnë shumë syrin.

Çka do të thotë të jesh artiste ukrainase tani?

Në Ukrainë, artistët janë kryesisht politikë. Por nganjëherë, të duhet mjaft guxim për të folur për politikë, ndonjëherë, është e vështirë, a e di, sepse është përgjegjësi. Të shkruash se pacifizmi nuk ekziston më… mund të humbasësh shoqëri.

Ndonjëherë, mendon se zëri yt është i vogël. Të vjen turp që po krijon art. A ndihmon kjo? Jo, nuk e besoj… edhe të krijoj art, më vjen turp, sepse disa artistë në Ukrainë, dolën në vijën e parë të frontit.

Ky artikull është redaktuar për gjatësi dhe qartësi. Intervista u zhvillua në gjuhën angleze.

Imazhi i ballinës: Atdhe Mulla / K2.0.