E gjithë kjo gjë po ndodh aq shpejt, saqë është vështirë t’ia zësh fillin. E gjithë kjo luftë.

Më 24 shkurt përcolla lajmet deri në 2 të mëngjesit, sepse ishte e qartë se sulmi do të ndodhte atë natë. Shtetet e Bashkuara kishin paralajmëruar dhe gjithçka po shkonte në atë drejtim. Rusët mbyllën hapësirën ajrore mbi para-shtetet e tyre vasalë. Njëjtë bënë ukrainasit. Presidenti i Ukrainës, Volodymyr Zelenskyy, dha lajmin për sulmin. Sulmi ndodhi ashtu siç ishte paralajmëruar: në orën 4 të mëngjesit sipas orës së Kievit.

Isha kotur. Shpresoja se sulmi nuk do të ndodhte, edhe pse e kisha njëfarë ndjenje që do të ndodhte. E kisha ndierë shumë kohë përpara se të ndodhte sulmi.

Pamjet mu vezulluan nëpër mendje. Zhurma e tankeve, gjëja më e frikshme që kam dëgjuar ndonjëherë. Mund ta dëgjosh prej milje larg. Aq i kobshëm dhe i padurueshëm është saqë të bën të hysh në dhe edhe nëse je ushtari më i guximshëm në tokë. Por, asaj zhurme s’ke kah t’i ikësh. 

Po publikoja gjëra në Twitter disa ditë para agresionit. Kisha shpresë. Nuk doja të isha profet i kobit, por gjithçka po shpalosej në përputhje me logjikën që kisha në pamjet e mia mendore, pamje si shprehje figurative. Mendja më prodhonte metafora që shpejt pushuan së qeni të tilla, sepse kur metafora bëhet realitet, ajo nuk është më metaforë. Bëhet thjesht pamje. Një pamje shkatërruese. Një e realitetit, e shkatërrimit të botës materiale. Shkatërrim njerëzor.

Një ditar virtual

Teksa po e shkruaj këtë, është 25 shkurti, ora 10:41 sipas orës së Kievit dhe betejat në rrugë po zhvillohen kundër sabotatorëve prej ushtrisë ruse në qarkun Obolonskyi. Thuhet se ata u maskuan si ushtarë ukrainasë përpara se të hynin në qytet me automjete të blinduara ukrainase. Kjo është konfirmuar nga një numër burimesh me bazë në Kiev dhe nga qeveria e Ukrainës.

Këtu më duhet të ndalem dhe t’i kthehem orëve para agresionit, mëngjesit të hershëm të 24 shkurtit, kur publikova në Twitter:

Çkado që dikush shkruan herët në mëngjes mund të përmbyset dhe të bëhet e pakuptimtë, por edhe po të jetë kështu, nuk do të përmbysej aq sa kufijtë dhe qytetet e Ukrainës. Shpresoj që këto fjalë, të jenë të vetmet që do të përballen me përmbysje dhe pakuptimësi.

Privilegji i të qenit i sigurt, të mos të të duhet të presësh zhurmën e sirenave të sulmit ajror, raketave që vërshojnë nëpër qiej dhe kërcitjen e gjurmëve të tankeve apo të të duhet ta shohësh rrjedhën e historisë teksa ndryshon përpara syve. Nëse kjo ndodh, nuk do të ketë vend të sigurt për të ëndërruar.

Në mëngjes, e dashura ime më zgjoi befas prej një gjysmë gjumi duke më thënë se rusët kishin sulmuar nga Bjellorusia. Fatkeqësisht, postimet e mia po bëheshin të vërteta. Çfarë po përpiqesha të thoja me dy postimet në Twitter ishte se do të zgjoheshim në një botë të re, në një botë shumë më të keqe se ajo që kishim kur ramë në gjumë. Por unë nuk doja të isha një profet i kobit. Këtë rol e mori realiteti.

E mbajta një ditar virtual. Po ia zgjidh fillin prej së mbrapshti.

21 shkurt

Realiteti po bëhet gjithnjë e më shumë (pleonazmë) trillimi që e shkruaj. Kur ta botoj një roman, do të jetë realist, anipse tani është një trillim i pastër, fantastiko-shkencor dhe post-apokaliptik.

21 shkurt

Putin po mban një ligjëratë të pafund për historinë alternative. Një person që ka këtë lloj mendimi për një vend sovran dhe një komb prej 45 milionë banorësh (të cilët i urren) lehtësisht mund t’i hapë portat e ferrit. Dhe do t’ua dëgjojmë zhurmën.

21 shkurt

Putin: Ukraina, një vend i rremë, ukrainasit, një popull i sajuar. Pikërisht kështu fliste Karadžić për boshnjakët dhe Bosnjën, diçka që po imitohet nga Dodik në ditët e sotme (i vetmi ndryshim është se ky i fundit nuk ka një ushtri që do t’ia jetësonte marrëzitë). Diskursi i tillë zakonisht përcillet nga krimet.

19 shkurt

Kushdo që ka vullnet të shohë dhe të dëgjojë, fare lehtë mund ta shohë dhe dëgjojë makinerinë e luftës dhe sulmin ndaj Ukrainës teksa merr hov, pak nga pak. Si një i mbijetuar, e di që kjo ndjenjë nuk më mashtron kurrë.

19 shkurt

Spitalet fushore po ngriten për të plagosurit, jo për kukullat prej arnës. Një mobilizim i përgjithshëm për qëllime lufte e jo për balet, u prezantua. Njerëzit po evakuohen sepse zonat e evakuimit së shpejti do të jenë ose fushëbeteja ose prapavija të fushëbetejës.

12 shkurt

Një ngjarjeje të madhe botërore po i vie era. Shpresoj të mos kthehet në kutërbim prej gazit që digjet, tankeve, trupave të vdekur, qyteteve në flakë.

12 shkurt

Një mik nga Ukraina po më thotë se ukrainasit nuk mendojnë se do të ketë luftë dhe se po i shikon lajmet amerikane nga shtëpia e tij në Ukrainë. Askush s’po blen miell, shkrepëse etj. I them se bash ashtu silleshin boshnjakët edhe kur Bosnja lindore po digjej e bëhej rrafsh me tokën: pinin kafe në tarracat e tyre dhe mendonin se lufta nuk do të shpërthente.

12 shkurt

Mbrëmë pashë Munich: The Edge of War dhe vazhdova të mendoja me vete se Ukraina është një Çekosllovaki e vitit 2022. Historia po përsëritet si është më së keqi. E ashtuquajtura zmbrapsje vetëm po i nxitë shtetet përçmuese që të vazhdojnë ta shtyjnë përpara agjendën e tyre të kaosit dhe shkatërrimit. Siç u ilustrua nga Third Reich.

Ëndërrat për Kievin

Para se dikujt t’i shkonte në mendje se do të kthehej në zonë lufte, po mendoja se sa i bukur është Kievi dhe se sa dua ta vizitoj.

Pamjet e prodhuara me shpejtësi nga mendja ime më thonin se kjo bukuri do të përfundonte e shkatërruar. Ukraina më kishte magjepsur qe shumë vite, megjithatë nuk shkova kurrë. Libri im Knjiga o Uni (shq. “Qetësisht rrjedh Una”) së shpejti do të botohej në ukrainisht, por tash që vendi është në flakë, librat nuk kanë rëndësi.

Është e tmerrshme t’i shohësh njerëzit që humbasin vendlindjen, por që për shkak të tronditjes, nuk janë të vetëdijshëm për këtë. Unë jam i vetëdijshëm sepse tashmë i kam përjetuar të gjitha këto. Ne veç i kemi përjetuar të gjitha këto. Nuk ka poshtërim më të madh sesa të të dëbojnë nga qyteti dhe vendi yt. Është traumë dhe pikëllim kaq i madh; është diçka që e merr me vete në varr edhe nëse ia del të kthehesh.

Teksa po bëja një intervistë me Andriy Lyubka, një autor i ri dhe shumë i talentuar ukrainas, për një moment m’u duk se pyetjet e mia ishin vërtetë të mërzitshme, kështu që e pyeta se çfarë do të ndodhte me njerëzit, me emocionet e njerëzve në rast se lufta do të ndodhte. Puna është se, këto pamje, këto vizione të vdekjes dhe vuajtjeve të mëdha më ishin shfaqur në kokë edhe para se të ndodhte e gjithë kjo.

Kisha postuar në Twitter për rusët që i kishin cak civilët edhe para se të fillonin ta bënin këtë në një shkallë të gjerë, sepse e dija se do ta bënin. Një krim çon tek tjetri. Ky lloj agresioni mund të përfundojë vetëm në gjakderdhje.

Mahnitesha nga Kievi sa herë që shihja gazetaren e guximshme dhe të qetë të Al Jazeera Balkans, Nadina Maličbegović, duke qëndruar në një ballkon me Maidan prapa saj. Një monolit me tipare të arta mbizotëronte prapa saj — Monumenti i Pavarësisë. Doja të isha aty, të bija në dashuri me atë qytet qoftë edhe nën breshërinë e raketave.

Në prag të sulmit rus, e pyeta Andriy se si ishin gjërat në Kiev. Ishte atje sepse po merrte një fluturim për në Letoni, ku do të mbante një ngjarje të hedhjes në treg të botimit letonez të librit të tij.

Po më tregonte se si qendrat tregtare ishin të mbushura dhe sa të qetë ishin njerëzit, se si të gjithë po luanin bowling dhe po pinin birrë. E dija se ato ishin momentet e fundit të gëzimit njerëzor në Kiev, por m’u duk marrëzi t’ia thoja. Nuk doja të sillesha si i zgjuar me atë ndjenjën time të pagabueshme, atë antenën që e kemi ne të mbijetuarit. Kjo antenë nuk më zhgënjente kurrë, apo ndoshta thjesht kam nuhatje për ngjarjet e mëdha botërore.

S’jam apokaliptik, por mund t’ia ndiej ardhjen apokalipsit.

Ne që i mbijetuam Luftës në Bosnjë e shihnim këtë gjë duke ardhur. Agresionin dhe luftën. Shpresën dhe tmerrin. Lavdinë dhe vdekjen. Zjarrin dhe rrënojat. Pata një vegim. Është dhuratë që e kemi pa e kërkuar kurrë. Askush nuk na kërkoi të bëheshim të mbijetuar.

Gjithçka po shpalosej dhe po i ngjante asaj që Serbia kishte bërë në Bosnjë. Lajme të rreme, propagandë, dehumanizim, luftë dhe gjenocid.

E kam shikuar heroizmin e ushtarëve ukrainasë. Nuk mund t’i urreja as ushtarët e rinj rusë; nuk mund ta urresh një ushtar të mjerë, të bllokuar.

Kutia e Pandorës

Heroizmi ukrainas mund të mos jetë i mjaftueshëm përballë makinerisë ushtarake ruse. Nëse këto do të ishin kohë normale, ne, njerëzit me mendim të lirë, do të shkonim në Ukrainë me mijëra, për t’iu bashkuar brigadave ndërkombëtare. Sepse atje po mbrohen të gjitha vlerat e qytetërimit tonë. Ukraina është fronti i fundit i mbrojtjes së njerëzimit tonë.

Bash në këtë moment, në Kiev po zhvilloheshin beteja nëpër rrugë. Të shkruarit po bëhet e pakuptimtë. Megjithatë, ne gjithmonë duhet të jemi duke ia drejtuar gishtin së ligës. Dhe duke shkruar për të.

Në mëngjesin e 25 shkurtit, në orën 3:41 të mëngjesit (sipas kohës së Bosnjës), Andriy më dërgoi një mesazh të shkurtër: “Po e bombardojnë Kievin”.

Ndihesha në faj sepse isha në një shtrat të ngrohtë, larg tmerrit nëpër të cilin po kalonte miku im. Pastaj e humbëm komunikimin, por më kontaktoi më pas nga një qytet në Ukrainën perëndimore. Kishte arritur të largohej nga Kievi.

Një ditë më parë, isha duke ecur nëpër parkun “Hastahana” dhe pashë një grup të rinjsh që luanin basketboll. “Hastahana” është kryesisht një parajsë e patinatorëve, por gjithashtu një vend ku mund ta shëtisni qenin apo thjesht të rrini. Mund t’i dëgjoja një grup patinatorësh duke bërë muhabet. Mendova se çfarë luftimesh të ashpra po zhvilloheshin në Ukrainë, teksa unë po shëtisja në një qytet ku mbretëron paqja.

Ngjashëm, njerëzit duhet të kenë qenë duke shëtitur nëpër qytetet e tyre nëpër Evropë, gjersa i gjithë ferri po shpërthente bash përballë nesh në prill të vitit 1992.

E kam këtë ndjenjë dhe asnjëherë nuk është gabim. Kutia e Pandorës është u hap. Se çfarë do të dalë prej saj, askush nuk mund ta dijë për momentin. Sidoqoftë, është e qartë se do të sjellë veç gjëra të këqija. Ekziston çdo arsye që të keni vizione apokaliptike dhe imazhe mendore në kokën tuaj. Për këtë, nuk ju duhet një imagjinatë e gjallë e një shkrimtari. As nuk ju duhet të jeni një i mbijetuar.

Lavjerrësi i historisë po lëkundet me gjithë fuqinë që ka. Në një poemë pamfleti të Adam Mickiewicz, poetit të njohur të Polonisë, Rusia përshkruhet si një shushunjë prej të cilës diçka e panjohur do të buronte. Këtë poezi e shkroi në shekullin XIX.

Megjithatë, ky shkrim duhet të përmbledhet me disa vargje nga një tjetër poet polak me emrin Adam, poeti i shekullit XX, Adam Zagajewski. Ja një fragment nga poezia e tij me titull “Rusia vjen në Poloni”:

Rusia vjen Poloni, duke grisur rrjetat e merimangave, gjethet, fjongot e mëndafshëta,

ligamentet dhe kufijtë,

duke thyer

traktate, ura, aleanca,

[…]

duke shkelur 

lule pansi, trëndafilin e egër,

gjurmë thundrash në myshk, gjurmë traktori dhe tankesh

në myshk të butë,

përmbysë

oxhaqe, trungje pemësh, pallate,

dritat i fikë, zjarre të mëdha ndezë

jashtë në kopshtin formal,

njollos pranverën e kthjellët,

rrafshon bibliotekën, kishën, bashkinë,

tek vërshon banderolat e saj bojëkuqe nëpër qiell…

Imazhi i ballinës: Arkivi i Azra Numanović.

Ky artikull është prodhuar me mbështetjen financiare të “Balkan Trust for Democracy”, projekt i Fondit Gjerman Marshall të Shteteve të Bashkuara dhe Ministrisë së Punëve të Jashtme të Norvegjisë. Opinionet e shprehura në këtë artikull nuk paraqesin domosdoshmërisht ato të Ministrisë së Punëve të Jashtme të Norvegjisë, Balkan Trust for Democracy, Fondit Gjerman Marshall të Shteteve të Bashkuara, apo partnerëve.

Pse kjo klauzolë?