Në shumë aspekte, shkrimtari Darko Cvijetić është fenomen i rrallë dhe i mirëfilltë në Bosnjen dhe Hercegovinën bashkëkohore, si dhe në letërsinë më të gjerë pasjugosllave.

Po ta konsiderojmë edhe si poet brenda strukturës së lartpërmendur, mund të themi se ky autor e ka analizuar apokalipsin e viteve ‘90 dhe pasojat e tij me saktësi kirurgjike nëpërmjet poezisë, e kështu ka arritur të na e shtrojë përpara këtë katrahurë me gjithë tmerrin dhe etjen për vrasje.

Botimi i librit të tij “Mass Postcards from Bosnia” ishte dhe mbetet njëra nga ngjarjet më të rëndësishme në letërsinë lokale. Ndonëse fillimisht u shpërfill në ambientin tonë kulturor, kjo vepër bëri jehonë nëpër koleksionet e ardhshme të poezisë së Cvijetić-it, duke treguar ashpërsisht se si mund të këndojë njeriu pas luftës.

Në librin e tij, Cvijetić shpreh mospajtime me autorët e tjerë të rajonit, duke marrë të dhëna të tmerrshme për krimet e luftës, varrezat masive, persekutimet dhe kampet e internimit – të shumta këto në Prijedor, qyteti ku u vranë mbi 5.200 njerëz, ndërsa mijëra të tjerë u burgosën dhe u torturuan në kampe përqendrimi gjatë luftës 1992-95 – dhe i përkthyen në vargje të thella të cilat na bëjnë të ballafaqohemi me periudhat më të dhimbshme të të kaluarës sonë. 

Veprat e autorit e kundërshtojnë murin e madh të heshtjes që ka shërbyer për t’i fshehur këto krime në periudhën e pasluftës nën maskën e harresës. Kanë mbetur plagë të pashëruara dhe të hapura, ku mund të hyjë dhe të ndizet urrejtja e re, duke krijuar gjenerata të reja përbindëshash humanoidë, të etur për gjak. 

Thelbi i librit të ri të Cvijetić-it, një roman i titulluar “Schindler’s Lift” – tema kryesore e diskutimit e mbajtur me autorin në edicionin e katërt të “Bookstan”, Festivali Ndërkombëtar i Letërsisë në Sarajevë – na kthen te ai kronotop i dalluar, madje fiksues. Rrëfenja e romanit është e strukturuar rreth dy ndërtesave të larta të banimit në Prijedor, e Kuqja dhe e Kaltërta, të cilat hapen për lexuesin, ndërsa muret e jashtme zhduken. Kështu fillon tregimi i Prijedorit, një qytet i punëtorëve që nuk është më. 

Sa i përket strukturës dhe përbërjes, “Schindler’s Lift” i ngjan “Pig’s Bone and Leper’s Hands”, një roman nga shkrimtari iranian Mostafa Mastoor. Të dy autorët përdorin gjuhën kinematografike për t’u fokusuar në këtë dinamikë të ndërlikuar të jetës brenda mikrozonës që është ky bllok banesash, i cili i zbulohet lexuesve. Dallimi i vetëm është që tregimi i Cvijetić-it paraqet një jetë shumë të trazuar dhe të zhdukur, dhe një mur të heshtjes rreth krimeve të kryera në një vendbanim të Prijedorit, ku dikur shoqëroheshin punëtorët e arsimtarët fqinj. 

K2.0: Pas disa librave të poezisë – në të cilët e keni vendosur një kronotop të Prijedorit në mënyrë të mirëfilltë, pothuajse të fiksuar, dhe nëpërmjet tij e keni vënë në pyetje përvojën traumatike të qytetit me krimet, si dhe heshtjen, që ka qenë mënyra e përdorur vazhdimisht për t’i trajtuar këto krime – përsëri po merreni me imazhet e zymta të viteve ‘90, këtë herë në romanin “Schindler’s Lift”. Si është të hysh në aventurën e shkrimit të romanit pas përpjekjeve poetike? Sa sfiduese ishte kjo për ju si autor?

Foto nga Almir Imširević Mirni.

Darko Cvijetić: Në rastin tim, shkrimi i romanit ma dha ndjenjën se isha në një tatëpjetë të rrëshqitshme. U frikësova në një farë mënyre, si autor. Në anën tjetër – meqë romani si zhanër i rrëfimit e formatizon një tregim, ndërsa poezia lidhet qenësisht me gjuhën – në një moment e kuptova se proza është tejet e lehtë në krahasim me poezinë, dhe se tregimi që e kisha treguar nëpërmjet vargjeve të mia për një kohë të gjatë qysh prej ngjarjeve të tmerrshme të viteve ‘90, papritmas kërkonte një formë tjetër të shprehjes. Kishte nevojë për këtë, në mënyrë që të reflektohej më lehtë, të shprehej më lehtë me fjalë.

Këtë e kuptova mjaft spontanisht. Është sikur vdekja e babait, i cili ndërroi jetë vitin e kaluar, më detyroi ta shprehja veten në mënyrë më prozaike. Ishte babai që më thoshte: “Mirë, krejt mirë, ama njeri, duhet të shkruash diçka që mundem me lexu edhe unë.” Fjalët e tij më ndiqnin gjatë gjithë kohës, por në atë moment, kur ai ndërroi jetë, kjo nevojë u shpërfaq në ndërgjegjen time papritmas, dhe e kuptova që mbase ishte e domosdoshme të flisja më drejtpërdrejt dhe në mënyrë më të thjeshtuar. 

Tani me sa duket ky vendim dha fryt, e këtë s’e prisja fare. Unë po përpiqesha për një formë poetike, por u zhvendos në prozë krejtësisht vetë.

Me të vërtetë romanet i bëjnë këto çështje më të qasshme dhe më të kuptueshme, ndërsa poezitë tuaja janë shumë më të paqarta, më të padeshifrueshme. Pika kryesore e romanit tuaj është Ndërtesa e Kuqe në Prijedor. Çfarë ishte në të kaluarën dhe çfarë është tash, pas gjithçkaje që ka ndodhur?

Para së gjithash, unë jetoj në atë ndërtesë. Ne në Prijedor e kemi quajtur “e kuqja” qysh kur është ndërtuar. Vetë fjala për ndërtesa të larta banimi, ‘soliter’ në gjuhët boshnjake, kroate e serbe, vjen nga frengjishtja ‘solitaire’ dhe kuptimi origjinal i saj në fakt është vetmia. Dhe tani, kjo ndërtesë e kuqe e vetmuar është bërë pjesë e historisë së një shteti të mjeruar që nuk është më, një shteti që në një farë mënyre ishte i vetmuar. 

Për mua, tragjeditë që e pllakosën këtë ndërtesë ishin në thelb – dhe në një farë mikroniveli – shkrirje e gjithë Bosnjes dhe Hercegovinës. Ky soliter përbënte një fshat vertikal. Duke marrë parasysh faktin që fshatrat në këtë shtet janë kryesisht homogjene sa i përket etnisë, këta soliterë, ose blloqe a ndërtesa, u ndërtuan me qëllim si hapësira heterogjene, dhe qëllimi ishte që të bashkoheshin njerëzit në mënyrë shoqërore, duke përzier grupe të ndryshme etnike.

Prandaj kur goditi tragjedia, ishte shumë më e tmerrshme sesa në zona rurale monoetnike. Koncepti i fshatit virtual papritmas e shfaqi fytyrën e vërtetë vrasëse. Këtu, potenciali simbolik që e përmban “Schindler’s List” si fushë universale menjëherë u shndërrua në të kundërtën – pra, mori formën vrasëse të lartpërmendur.

Në realitet, duke nisur nga kati përdhesë e duke shkuar lart, mund t’i gjeni plot tragjedi që kanë ndodhur në secilën banesë. Secili grup etnik u prek njëlloj, secili vuajti tmerrshëm. E njejta vlen për çdo qytet, jo vetëm në shtetin tonë, por edhe përtej. 

Ju jeni ndër autorët e parë dhe të paktë bashkëkohorë të cilët përdorin letërsinë për ta ngritur zërin mbi tmerret dhe krimet e luftës në Bosnje e Hercegovinë. Në veçanti, ju fokusoheni në Prijedorin si temë dhe si vend ku këto tmerre kanë çuar deri te pasojat më shkatërruese: kampe dhe vrasje masive të grupeve të tjera etnike. Disa thonë që jeni të fiksuar pas këtyre temave në veprat tuaja, meqë krimet janë në qendër të secilit prej librave tuaj. Si është të flasësh nga ajo perspektivë? Si është – pasi e ke përjetuar Prijedorin, ku jeton edhe sot – të krijosh art që nuk shërben për t’i përshkruar tekstualisht mizoritë, por mundëson lindjen e mirëfilltë të tmerrit që e kemi përjetuar?

Në fakt, është e tmerrshme. Në një mënyrë të veçantë, unë haptas e shpall veten si dishepull të Kiš [Danilo Kiš, shkrimtar nga Serbia] dhe këtë e përmend shumë shpesh. Nga trajtimi i subjektit si i dëbuar, si i paligjshëm, e deri te mbështetja e këtij nocioni se vdekja e një fëmije, kur nuk trajtohet në mënyrë letrare, është e barasvlershme me vdekjen e një kafshe në thertore – është shumë e vërtetë. 

Foto nga Almir Imširević Mirni.

Shkaktari i këtij romani sigurisht ishte një tragjedi, vdekja e vajzës e cila e gjeti fundin ngjethës në atë soliter kur një lift ia preu kokën, me kuptimin e plotë të fjalës. Në mesin e ngjarjeve të shumta tragjike që ndodhën në Prijedor, kjo m’u duk si diçka e padurueshme. Dëgjova një zë brenda meje që tha: “Mjaft më. Duhet ta shkruaj këtë, në mënyrë që një ditë njerëzit normalë, kur të dalin, ta kapin kokën e të thonë ‘O Zot, çfarë ka ndodhur kështu? Çfarë lloj njerëzish lejuan të ndodhte kjo?’”.

Edhe më i tmerrshëm është mendimi i përgjithshëm i ditëve të sotme, që pretendon se shumica e subjekteve janë prozë, se krimet nuk janë kryer. Është e tmerrshme që njerëzit me qëllim heshtin dhe i mohojnë këto të këqija. 

Është tronditëse dhe e pabesueshme – fakti që ne nuk jemi të aftë të ballafaqohemi me të kaluarën e afërt. Atëherë si mund ta diskutojmë të kaluarën e largët? Në parim, ne nuk kemi ide për historinë tonë, e në fakt as nuk duam të kemi, dhe kjo mungesë e vullnetit na çon te një cikël i ri i tragjedive.

Derisa në një mënyrë a tjetër të ballafaqohemi me ato që na kanë ndodhur, apo ato që na i kanë bërë, derisa të mundohemi ta kapim krejtësisht këtë, derisa të tronditemi kur të shohim çfarë ka në pasqyrë, nuk mendoj se do të mund t’i rregullojmë vetullat tona. Nuk do të mund t’i shohim pasqyrimet tona me rehati derisa ta shohim veten me gjithë ligësinë tonë. 

Unë besoja se si njeri e kisha për detyrë ta shkruaja këtë, tragjedinë e tmerrshme që e kishte përjetuar Tjetri. Mua më duket se ata që i përjetuan të gjitha këto në Prijedor ende e kanë një ndjenjë ankthi që i parandalon të mos e ngrenë zërin dhe të mos i dokumentojnë ato që ndodhën me të vërtetë. Prandaj, në njërën anë, me sa duket shkrimi del të jetë proces më i lehtë për ata njerëz që nuk vuajtën drejtpërdrejt, ata që i shikuan tmerret nga larg, duke gëzuar mbrojtjen që buron prej emrit dhe mbiemrit të tyre. 

Edhe sot, vazhdoj t’i shoh miqtë e mi të cilët u kanë mbijetuar këtyre thertoreve. Familje të tëra janë zhdukur aty. E shoh që këta miq janë përplot heshtje, të paaftë të flasin për mjerimin e tyre. E kam të vështirë ta përmend, por besoj se është shumë e rëndësishme që unë të shkruaj për këtë vazhdimisht, libër pas libri.

T’i kthehemi çështjes së letërsisë. A mund të arrihet diçka në këtë aspekt, duke përdorur shprehjen letrare? A ka mundësi letërsia ta nxisë dikë – nëse jo sot, nesër – një person nga e ardhmja, ta përdorë atë për ta gjetur të vërtetën, të paktën në nivel individual?

Nuk mendoj se ka. Përkundrazi, do të thosha që Kiš kishte të drejtë kur thoshte se këto janë budallallëqe të shkollës së mesme – ky nocion që letërsia e ka këtë kapacitet për ta transformuar apo zgjuar dikë.

Megjithatë, sa i përket nivelit individual, besoj se është e mundshme ta zgjosh një person. Nëse ky person është i zgjuar, ai mund t’i zgjojë ata që janë duke fjetur pranë tij. 

Por fatkeqësisht, duke marrë parasysh një lloj niveli më të përgjithshëm dhe universal, perspektiva e letërsisë, teatrit a çfarëdo forme tjetër të artit për të sjellë katarsis apo ndryshime sociale, për mua është vetëm një ëndërr e parealizueshme. Arsyetimi im për këtë është se politika – ndonëse e shëmtuar – është aq e fuqishme saqë në mënyrë efektive e anulon dhe asgjëson çfarëdo mundësie për shprehje të qartë, logjike e bindëse.

Në poezitë tuaja, në thelb ju e minoni gjuhën. Do të thosha se zbrisni në këtë gjuhë me zell pagan. Sigurisht se është një lloj lutjeje, ose edhe magji linguistike – e thithni thelbin e shkretimit duke e shprehur veten. Kam përshtypjen se jo vetëm që është e rëndësishme të identifikohet një tragjedi në poezitë tuaja, por edhe të gjindet mënyra për ta artikuluar nëpërmjet gjuhës, për ta përçuar atë.

Ky minim, kjo zbritje në barkun e gjuhës, është me të vërtetë udhëtim plot vetmi. Në një pikë, mund të duket sikur fjalët që i dimë, fjalët tona autoktone, thjesht nuk mjaftojnë. Atëherë gjuha fillon të flasë vetë, duke marrë një formë magjike, që sigurisht është një lloj lutjeje.

Unë besoj se duke prekur këtë anë të gjuhës, ne kemi filluar ta performojmë një lutje dhe kemi arritur të kemi kontakt me anën tjetër. Kështu e kuptoj unë poezinë, me të vërtetë. Poezia është si zanat priftëror, një zanat që konvergjon me të mbinatyrshmen deri në atë masë sa mund të llogaritet si një lloj komunikimi i drejtpërdrejtë me të pashprehshmen. Dhe kurdo që e përmendim të pashprehshmen, në fakt i referohemi gjuhës së Zotit.

Pashprehshmëria është forma më e hidhur e vuajtjes. Mua më duket se kur i minojmë shtresat sipërfaqësore të gjuhës, ne shkojmë te heshtja plot lotë, te heshtja që nuk lejohet të flasë.

Pas gjithë këtyre përvojave, çfarë qyteti është Prijedori i sotëm? A mund ta shikojnë njerëzit njëri tjetrin në sy dhe a ka diçka që mund të shërbejë si bazë për pajtim, si bërthamë? Në romanin “Schindler’s Lift” duket se kjo bërthamë gjindet te personazhet tragjike të nënave, të grave të moshuara, zemrat e të cilave janë shqyer qyshse ua kanë vrarë fëmijët. Parimisht, kjo është për shkak të faktit se dhimbja e nënës nuk ka konotacion etnik. Këto gra e kuptojnë njëra-tjetrën në një mënyrë që vetëm një nënë e cila e ka humbur fëmijën mund ta identifikojë një tjetër që ka vuajtur nga i njejti fat.

Me gjasë ajo që është shtrihet përfundi është ky lexim i të ardhmes, një lloj bërthame të cilën mund ta diskutojmë si një lloj të të ardhmes. E shoh vajzën time, e cila është 24 vjeçe, dhe e shoh se moshatarët e saj janë shumë më të pangarkuar nga e gjithë kjo sesa unë dhe moshatarët e mi. 

Por në ditët e sotme, kur e shikoj atë soliter në Prijedor, me të vërtetë më ngjan me një arkivol të ngritur vertikalisht, në të cilin ka gjithnjë më pak njerëz. Prijedori është qytet i eksodit masiv, një qytet ku qëndrojnë vetëm këto dy a më shumë gra të moshuara, dhe këto detyrohen të komunikojnë me njëra-tjetrën, pa marrë parasysh natyrën e tragjedive të tyre përkatëse. 

Sidoqoftë, mendoj se këta të rinj e kanë të shkruar të pajtohen atje jashtë, diku tjetër. Në ndonjë botë tjetër – mbase si qytetarë të klasit të dytë – ata do të flasin përsëri në një gjuhë të përbashkët, dhe papritmas, do ta kuptojnë se sa të shkatërruar jemi këtu, sa të mashtruar jemi, se si lufta u bë vetëm për pronë, ndërsa neve na tregonin përralla për atdheun e mëmëdheun.

Sot është e qartë për të gjithë se jemi të mposhtur. Prandaj edhe në Prijedor e ke ndjenjën se kjo disfatë ishte vendimtare në secilën anë. Të gjithë e shohim se mjaft vite kanë kaluar që edhe budallenjtë më të mëdhenj në mesin tonë ta kuptojnë se askush nuk ka arritur të bëjë asgjë. Sepse nëse nuk e ndërton asnjë fabrikë për 25 vjet, nëse i punëson vetëm një grusht njerëzish dhe e rrit numrin e të dëshpëruarve dhe të mposhturve, atëherë thjesht nuk mund të flasësh për kurrfarë ndarje.

Mund ta valëvitësh flamurin, por ky flamur herët a vonë do të bëhet asgjë më shumë se një lecke e thjeshtë, një leckë që nuk mund të të ushqejë a të të ofrojë siguri për të ardhmen.K

Foto kryesore nga Almir Imširević Mirni.