Fronti i luftës kundër COVID-19 në Kosovë
Një vështrim i brendshëm i shërbimit shëndetësor nën trysni.
E përcollëm goditjen në Itali. Pamë se si thuajse e tërë Evropa u ngujua. Mandej përjetuam ardhjen e COVID-19 në pragun e shtëpisë, në Kosovë.
Dhe çdo gjë shkoi me këmbë të mbarë.
E penguam shtimin e rasteve të reja, u karantinuam, i gjurmuam kontaktet dhe u mbyllëm larg të tjerëve. Mbrojtëm shëndetin tonë, mbrojtëm prindërit dhe gjyshërit, mbrojtëm sistemin tonë të brishtë të shëndetësisë. Ia dolëm!
Apo thjesht na mori mendja…
Pesë muaj më vonë jemi kthyer në vendin e parë. Por këtë herë për keq. Tash mund të spikatemi shpesh në krye të listave me vendet që kanë shkallën më të lartë të vdekjeve nga COVID-19.
Dhe sistemi ynë i shëndetësisë, i cili ishte në rrëmujë edhe para pandemisë, është buzë këputjes. Janë infektuar më se 1,200 punëtorë shëndetësorë, ndërsa shtatë mjekë dhe katër infermierë raportohet të kenë vdekur.
Ndërsa kriza vazhdoi të përshkallëzohej në korrik dhe në fillim të gushtit, unë ndava mendjen ta dokumentoj vijën e parë të luftës kundër COVID-19.
Tre Musketierët
Kolegu më i ri i Raif Hasanit e quan atë Haxhi. Dhe me të drejtë, sepse në të kaluarën ai ka kryer pelegrinazhin e haxhit në Mekë. Ai është një nga tre teknikët e Institutit Kombëtar të Shëndetësisë Publike (IKShPK), të cilin po e shoqëroj për disa ditë.
“Atë ditë, kur patëm rastet e para, ishte e premte i trembëdhjeti”, kujton Haxhia, duke sjellë në mendje ditën e marsit kur arriti virusi në Kosovë. “Një shok më thirri: ‘Raif, a është rastësi kjo?’, më tha duke bërë shaka”.
Haxhia qeshi me këtë kujtim, duke e ditur mirë se nuk kishte fare lidhje me besëtytni dhe se ishte thjesht çështje kohe deri në çastin kur Kosova do ta konfirmonte rastin e parë. “Kemi bërë teste PCR që nga dhjetori”, më tha.
Ai është pjesë e një tresheje të cilën fillova ta parafytyroja si Tre Musketierët. Së pari është Kastriot Maraj (D’Artagnan), më i riu dhe prijësi i grupit — në këtë rast, shefi i mirëfilltë. Pastaj është Hasani (Athos), më i vjetri, i cili mbron kolegun më të ri. Dhe në fund është Mirsad Kasumi (Porthos), i përkushtuar dhe besnik, por ndryshe nga Porthos, ai është i druajtur.
Është e qartë se kjo treshe është ekip — është taskforcë.
Është e qartë se kjo treshe është ekip — është taskforcë. Haxhia lëvdon kryesuesin e grupit (edhe pse është ai i cili po i kryen studimet master) dhe thekson arritjet e një të riu nga Istogu që studion për Mjekësinë Sanitare. Lidhja e tyre shkon përtej shkollimit.
Puna e sotme në terren na çoi te kompania publike e furnizimit me ujë “Ujësjellësi Prishtina” për t’i kryer rreth 50 teste.
Para se të nisemi Kastrioti kujdeset që ta dezinfektojë tërë veturën dhe pastaj kur mbërrijmë nis një rund i ri dezinfektimi. Është e qartë që shefi i njeh mirë punët e tij nga mënyra e dezinfektimit të përgjithshëm. Haxhia ma bën me kokë që ta ndjek prijësin.
Ai më vesh sikur të isha astronaut i SpaceX. Del se kjo është pjesa e lehtë e punës — zhveshja e petkut më vonë është ecuri krejt tjetër meqë atëherë ekziston një mundësi e lartë e infektimit.
Pastaj më spërkat me dezinfektues të përqendruar të alkoolit para se ta bëjë të njëjtën me Haxhinë, i cili qëndron si trung në tokë. Pas kaq shumë spërkatjesh, era e ajrit ngjan me kundërmimin e lozës (një raki e fortë rrushi e prodhuar në Ballkan). Më vonë ma shpjegojnë se lëngu dezinfektues ishte donacion prej njërës nga vreshtat e Rahovecit, të cilët kishin dhuruar tepricat nga prodhimi i verës dhe i rakisë.
Ndërsa hyjmë në godinë, Kastrioti vëren dy burra të vjetër pa maska dhe i qorton me ton atëror, duke u thënë që t’i vënë maskat — dhe ata i binden.
Brenda, ata sërish hedhin dezinfektues në të gjitha drejtimet para se të nisin t’i bëjnë testet.
Duket se punëtorët u zmbrapsën paksa me ardhjen e Tre Musketierëve (apo u bënë katër, me mua si Aramis?) Por protagonistët tashmë kanë sistemin e tyre. Në fund të fundit, ata po e bëjnë këtë punë tash e sa muaj.
Ecuria është mjaft e thjeshtë — tamponi i gjatë i pambukut futet në njërën nga vrimat e hundës deri sa ta prekë pjesën e pasme të fytit. Pas disa sekondash rrotullimi, ata e tërheqin tamponin, e vënë në një enë të sterilizuar dhe e regjistrojnë.
Pastaj sërish.
Pas gati një ore, ata i kryen të gjitha testet në kompaninë e furnizimit me ujë dhe kthehemi në Institut për t’i analizuar ato. Këtu vazhdon ndërrimi i tyre, me testimin e rasteve të dyshimta.
Dhe ka mjaft testime për të bërë. Së voni ka dalë se gjatë dy javëve të fundit, Kosova ka pasur më shumë raste të reja me COVID-19 për 100,000 banorë sesa çdo shtet tjetër në Evropë.
Gjatë pirjes së kafesë na erdhi një rast më i mirë për të biseduar, megjithatë Mirsadi bëri çajin dhe iku për të kryer ca punë të tjera. Duket se është prej atyre njerëzve që nuk ka dëshirë t’i lë gjërat deri në momentin e fundit; do që t’i kryejë sa më parë.
Teksa shikojmë mjekët që hyjnë e dalin në një bar gjatë pushimeve të tyre pesëminutëshe, e pyes Kastriotin për punën më të vështirë që e kanë pasur deri më tani. “Ishim heronj për disa muaj”, më përgjigjet. “Dhe pastaj u quajtëm të paaftë ose [u kritikuam] se nuk po ia dalim në krye me kohë”.
“Ishim heronj për disa muaj, pastaj u quajtëm të paaftë.”
Ai është burrë truplidhur, flokëverdhë dhe me sy të mëdhenj të kaltër. Nën mëngët e tij fshihen disa tatuazhe, gjë që lë të kuptohet se ai është një ndër djemtë cool të Istogut.
Ndërsa flasim, më thotë se i ati i tij ishte profesor i kimisë dhe i fizikës. Vëllai i tij kishte përdorur trurin për të mërguar në Suedi, por Kastrioti deshi ta përdorte dijen shkencore të përvetësuar nga babai për t’u bërë mjek ose infermier krenar në Kosovë.
Edhe pse përpiqem të shtroj më shumë pyetje personale, ai shmanget duke më dhënë shpjegime mjekësore që i kam dëgjuar më parë dhe që s’më interesojnë tash për tash. Është vështirë të depërtosh nëpër profesionalizmin e tij; për të, kjo është puna dhe përgjegjësia e tij. Ai nuk lyp lavdi.
Por, jam i interesuar për historinë e tij; një burrë që e çmonim si hero para disa muajsh por që u mbërthye nga zemërimi i popullatës ndërsa ndryshonte situata politike. E pyes për ditën e parë — nuk i kujtohet, ditët e tij janë turbulluar dhe janë bërë një.
Pastaj e pyes për familjen dhe fëmijët.
Në atë çast, sytë e tij kaltëroshë bëhen të kuq. Është ndryshim i vockël, diçka që kam vërejtur më parë te flokëverdhët, sidomos kur lodhen ose kur e teprojnë me raki — por kjo ishte diçka tjetër. Vë re se po i mban lotët.
Ai shpjegon se nuk ka mundur të jetë afër bijës së tij të porsalindur për muaj të tërë, thjesht i afrohet dritares dhe e përshëndet. Për prekje nuk bëhet fjalë. Ai s’mund ta mbajë në krahë. Pse? Sepse i ati i saj është në vijën e parë të luftës kundër një pandemie… ai është i rrezikuar!
Aty ai e kupton sa serioze është puna. Dhe nuk mundet ta ndrydhë brenda.
Takohemi prapë pas disa ditësh. Kishte dalë një rast pozitiv në shtëpinë e të moshuarve në Prishtinë.
Zatetemi në orën 14:30 pasi kisha bërë gjumë të mirë. Por ata kishin qenë në ballë të luftës fiks nga ora 7 e mëngjesit dhe më thonë se kishin kryer 200 testime. U kishin mbetur edhe 140 të tjera.
Kishin qenë në këtë vend shumë herë më parë për të kryer teste të ndryshme që kërkohen nga Instituti Kombëtar i Shëndetësisë Publike, pra tashmë njihnin disa nga banorët — ata që janë ende gjallë.
Kastrioti ma kujton nënën time kur shndërrohet në shef: “Atdhe, këtë herë do të të veshim mbarë e mirë, do të të veshim si duhet…” Ai merr përsipër kontrollin. Haxhia pret udhëzimet e tij.
Jam i pajisur si zakonisht, por më japin dy palë dorëza — kujdes shtesë për mua!
Se pari e testojnë stafin para se të shkojnë te banorët.
Shumica është në moshë tepër të shtyrë dhe kam përshtypjen që thjesht presin që zoti t’ua marrë shpirtin. U takojnë etnive të ndryshme; ka shqiptarë, serbë, kroatë ose një kombinim i tyre — por që të gjithë nuk kanë askënd përpos shtetit që të kujdeset për ta në pleqëri. Disa prej tyre madje kanë gjetur shortin në këtë shtëpi, nga dashuria ose nga rrethanat e volitshme. Kush jam unë t’i gjykoj? Janë më të vjetër se unë.
Disa prej tyre madje kanë gjetur shortin në këtë shtëpi, nga dashuria ose nga komoditeti. Kush jam unë t’i gjykoj?
Godina ka tri kate, pra Kastrioti siguron që të ngritet një stacion në secilin nivel. Ata vijnë një nga një për t’u testuar. Mandej shkojmë nëpër dhoma për t’i testuar ata që s’mund të çohen nga shtrati.
Pas rreth tri orësh, ata ia dolën t’i testojnë të gjithë dhe unë kisha shkrepur fotot e mia.
Pastaj dalim nga aty dhe i heqim pajisjet mbrojtëse. Ua ofroj nga një kafe por vetëm më falënderojnë dhe thonë, “Jo, shko shijoje kafenë — kemi ende testime për të kryer sot”.
Tri ditë më vonë mora vesh se 31 banorë të moshuar dhe nëntë punëtorë kishin dalë pozitivë me COVID-19.
Emergjencë në vazhdim e sipër
I vizitoj mikrobiologët në Institut. Ata rrinë tërë ditën në laborator duke kryer analizat e testimeve për COVID-19.
Zana Kaçaniku-Deva punon në IKShPK që nga viti 2016, por natyra e punës ka ndryshuar në muajt e fundit dhe tash ekziston një ritëm i ri.
“Ditët e mia kanë qenë të njëjta qysh nga shkurti ose edhe më gjatë — janë të njëjta”, më thotë. “Zgjohem nga thirrjet e mjekëve që kërkojnë rezultatet e pacientëve të tyre, ato të njerëzve të vdekur [të cilët kanë vdekur para se t’i marrin rezultatet] apo të atyre që janë në gjendje të rëndë — dhe i kërkojnë urgjentisht”.
Ashtu si teknikët në terren, ata kanë sistemet e vendosura meqë po e bëjnë këtë punë thuajse pa ndaluar prej fillimit të vitit. Mostrat kalojnë nëpër një numër dhomash, pajisjesh dhe duarsh të anëtarëve të stafit para se të dihen rezultatet.
Në fillim, Zana ishte një nga vetëm dy mikrobiologet e ekipit — e cila punonte krahas teknikëve dhe pjesës tjetër të stafit — por tash janë pesë. Ajo thotë se kështu funksionon më mirë, sidomos duke pasur parasysh se rastet kanë qenë në rritje së fundi.
Zana më thotë se gjithmonë ka emergjenca me raste të caktuara që duhet të procesohen me shpejtësi të posaçme.
“Dita s’kryhet kurrë, edhe pse kemi planin ditor”, thotë ajo. “Por me situatën e tanishme — është emergjencë, e kuptojmë. Dhe ne vazhdojmë punën”.
Zana është nënë e dy fëmijëvë dhe e pyes nëse bijat e saj e shohin nënën si heroinë, e cila punon me ndërrime të gjata për ta bërë të veten që të tejkalohet situata me COVID-19.
“Shyqyr janë adoleshente, të dyja — janë garuese të skijimit”, thotë ajo, pastaj e kthen pyetjen time përmbys. “Ato janë heroinat e mia”, thotë ajo dhe më tregon se vajza e vogël ka zënë vendin e parë në një garë këtë vit.
E pyes se cila ka qenë dita më e rëndë gjatë këtyre muajve.
“Është emergjencë, e kuptojmë. Dhe ne vazhdojmë punën.”
“Ka pasur shumë ditë”, thotë ajo para se t’i kthehet kolegut Blerim, i cili është në kujdestari me të sot. “Cila ditë, ë?”
Mandej përzgjedh më të afërtën që i kujtohet. Ishte para një jave, kur pesë njerëz kishin vdekur në klinikë pas prishjes së oksigjenit.
“Ishte vështirë. Mendonim për fëmijët dhe prindërit tanë, për tërë popullatën, gjithashtu duke kujtuar se sistemi ynë shëndetësor ka shumë të meta”, thotë ajo duke shpeguar se kjo situatë ka shkaktuar shumë dyshime dhe ka ngritur shumë pyetje.
“A mund ta ruajmë profesionalizmin? A mund t’u shërbejmë të gjithëve? Cili do të jetë rezultati?”
Kur dalim nga laboratori, Zana heq mburojën e fytyrës dhe maskën dhe më në fund shoh se me kë po flas. Ka flokë të shkurtër dhe të verdhë (gjë që është praktike për punën e saj) të cilët ishin shtypur nga pajisjet mbrojtëse; sytë e saj, të qarkuar me rrathë të zinj, duken të lodhur pas stresit shumëmujor.
Ajo ka njolla djerse në fytyrë sikur në imazhet e mjekëve që kemi parë nga Italia në ditët e hershme të pandemisë në shkurt, por prapëseprapë dëshiron të duket e bukur dhe krenare.
Situata në Itali duhet se është përmirësuar tash për tash. Në fillim kishte më shumë raste se Ballkani, por rastet në rajon — veçanërisht në Kosovë — janë në rritje dhe vdekjet për kokë banori po shtohen.
Drejt skëterrës
Në fillim të gushtit më dhanë leje të hyj në Klinikën Infektive. Këtu vërtet ndryshon loja.
Sa isha në pritje për të marrë lejen, shkalla e vdekjeve vetëm ngjitej. Gjatë ditëve të fundit kemi regjistruar më shumë se 10 përditë dhe ekziston përshtypja që situata po keqësohet dita-ditës.
E thërras drejtoren e klinikës dhe kryeepidemiologen Dr. Lindita Ajazaj. Ajo më thotë t’i vë pajisjet dhe të vij në Seksionin B. Unë ia ndjek udhëzimet.
Dr. Lindita është në vlugun e një ndërrimi 24-orësh. E gjej pranë disa shkallëve të jashtme dhe pa ndonjë ceremoni më thotë që ta ndjek. Ajo po i kryen kontrollimet rutinore.
Jemi në katin e parë të reparteve trekatëshe të klinikës duke ecur nëpër ballkonet që lidhin dhomat në mënyrë që, sipas mundësive, të rrimë jashtë ku ajri qarkullon lirshëm. Shoh shumë familjarë që presin në ballkonet jashtë dhomave, të cilët kuptohet që u rrinë afër të dashurve të tyre.
Sikur mjekët, edhe unë sërish vesh petkun e NASA-s. Mjekja kujdeset që e kam vënë maskën si duhet para se të hyjmë në dhomën e parë.
Brenda janë dy burra më të vjetër, të cilët i pyes se a mund t’i fotografoj. “Vazhdo, bëj fotot — ne jemi të mbijetuar”, qeshin ata. Të dy janë të lidhur me maska oksigjeni dhe qartazi nuk janë në gjendjen më të mirë, por çehren e kanë të çelur pasi ndihen mirë që së paku dikush kujdeset për ta.
Por nuk e gjejmë të njëjtin disponim në dhomat e tjera. Ndërsa vazhdojmë tutje, bëhet veç më keq.
Në secilën dhomë dëgjohen pingërimet e makinave, të cilat masin rrahjet e zemrës dhe shtypjen e gjakut, si dhe boca të oksigjenit për secilin pacient që gulçon sikur të kishin qenë duke bërë vrap ose sikur të jenë të rraskapitur.
Disa nga pacientët bashkëpunojnë me stafin mjekësor meqë dinë se e mbajnë fatin e tyre në duar. Të tjerët janë më të shqetësuar dhe kërkojnë më shumë vëmendje — është e dukshme se kanë dhimbje.
Flas shkurtimisht me një mjek të ri që qëndronte në hyrjen e ballkonit dhe regjistronte shenjat vitale, përfshirë nivelin e saturimit të oksigjenit. Më thotë se është në orën e trembëdhjetë të ndërrimit.
Shkojmë nga dhoma në dhomë duket përshkuar ndërtesën, prej katit të parë në të dytin, pastaj në të tretin. Kudo është pamja e njëjtë.
Disa pacientë flenë, disa të tjerë janë zgjuar. Vërej familjarë që qajnë për të dashurit e tyre në disa prej dhomave.
Pacientët u takojnë të gjitha brezave; të vjetër dhe të rinj. Por e përbashkëta është se janë të lidhur me boca oksigjeni. Ky vend ma çon mallin e një ferri të përbotshëm.
Klinika është thuajse plot — shoh vetëm një grusht shtretërish të lirë dhe vras mendjen se sa prej tyre janë liruar nga pacientë që nuk kanë mbijetuar mbrëmë. Lajmërimi ditor na kishte njoftuar se 13 pacientë me COVID-19 kishin vdekur në 24 orët e fundit; edhe shtatë vdekje të tjera do të regjistroheshin sot.
Mbërrijmë në dhomën e fundit të Seksionit B në katin e tretë — në rrethin e fundit të ferrit, ose thjesht më dukej ashtu.
Kisha qenë në klinikë për tri orë dhe kisha nisur të lodhesha, sidomos për shkak se nuk isha mësuar të punoja në këto veshje mbrojtëse dhe më vjen vështirë të shoh kur bëj fotot sepse mburojat e fytyrës mbulohen me kondensim. Kushedi se çfarë përjetojnë mjekët dhe pjesa tjetër e stafit mjekësor, të cilët mbajnë këto veshje deri për 24 orë pa u ndërruar.
Ndërsa heq veshjen mbrojtëse dhe falënderoj Dr. Linditën që ma dha lejen ta dokumentoj situatën, ajo më buzëqesh dhe më përshëndet me tonin ushtarak pa dokrra që nuk lë hapësirë për keqkuptim.
“Natën e mirë Atdhe”, thotë ajo. “Po shkojmë në repartin intensiv”.
Shënim i redaktorit : Fotografitë janë shkrepur me lejen e subjekteve ose me lejen e anëtarëve të familjes që ishin të pranishëm kur kjo nuk ishte e mundur.
Ky artikull është pjesë e projektit Human Rightivism, i cili financohet nga Agjencia Suedeze për Bashkëpunim dhe Zhvillim Ndërkombëtar (SIDA) dhe implementohet nga Fondi për Zhvillim Komunitar (CDF) nëpërmjet Programit të saj Human Rightivism. Pikëpamjet e autorit të shprehura në këtë publikim nuk pasqyrojnë domosdoshmërisht pikëpamjet e Agjencisë Suedeze për Bashkëpunim dhe Zhvillim Ndërkombëtar (SIDA).
-
- Ky artikull fillimisht është shkruar në shqip.