Viti 2018 është shoqëruar nga rritja e shqetësimit për fuqizimin e partive të ekstremit të djathtë dhe për rritjen e populizmit. Në të njëjtën kohë, rezultatet nga proceset zgjedhore në disa vende të botës, si për shembull në Gjermani ose Francë, shenjuan rënien e partive historikisht të majta, gjë që e bën akoma më të paqartë të ardhmen e tyre.

Njëkohësisht me dobësimin e partive të majta dhe fuqizimin e partive të djathta, po ndodhë mënjanimi i politikanëve të linjës së mesme – figurave të qendrës si kancelarja gjermane, Angela Merkel, e cila së fundi është larguar nga pozita e kreut të Unionit Kristian Demokrat (CDU-së) dhe e ka paralajmëruar se ky do të jetë mandati i saj i fundit si kancelare. Në anën tjetër, viti 2018 është shoqëruar nga bisedimet e vazhdueshme mes BE-së dhe Britanisë së Madhe në lidhje me Brexit-in dhe dalja e Britanisë nga BE-ja ka ngritur shumë pikëpyetje mbi të ardhmen e kësaj të fundit.

Ndërkohë, në skenën politike vendore viti 2018 ka shënuar një rritje të deklaratave që shumë vrojtues i kanë cilësuar herë populiste e herë nacionaliste. Gjithashtu, në këtë vit kemi pasur një intensifikim të deklaratave që janë perceptuar si kundërshtuese ndaj BE-së dhe të diskursit që shpie kah një bashkëpunim më i thellë mes Kosovës e Shqipërisë. Por, nuk ka ndryshuar vetëm qasja e politikanëve shqiptarë ndaj BE-së, por edhe anasjelltas – mosliberalizimi i vizave për Kosovën ka ngritur shumë pikëpyetje mbi trajtimin që BE-ja po ia bën Kosovës.

Për këto dhe tema të tjera, K2.0 diskutoi me Gëzim Krasniqin, sociolog politik dhe bashkëdrejtues i Programit Master për Studime të Nacionalizmit në Universitetin e Edinburgut në Britaninë e Madhe.

Krasniqi ka studiuar për shkenca politike në Universitetin e Prishtinës, demokraci dhe të drejtat e njeriut në Sarajevë dhe Bolonjë, nacionalizëm në Universitetin e Europës Qendrore (CEU) në Budapest dhe ka doktoruar në sociologji në Universitetin e Edinburgut në vitin 2014. Në periudhën 2014-2016 ai ka mbajtur pozitën Alexander Nash Fellow in Albanian Studies në Kolegjin Universitar të Londrës (UCL). Krasniqi ka publikuar shumë studime lidhur me konfliktin etnik, nacionalizmin dhe shtetësinë në revista prestigjioze ndërkombëtare.

Foto nga Gëzim Krasniqi.

K2.0: Si e komentoni rritjen e të djathtës ekstreme në Evropë dhe botë në vitet e fundit? Si shpjegohet situata në Hungari, në Poloni, rritja elektorale e partive të djathta në Gjermani e Holandë ose fitorja e fundit e Bolsonaros në Brazil?

Gëzim Krasniqi: Ka një qasje të përgjithshme në qarqet akademike dhe diskutimet intelektuale që rritja e populizmit në rend të parë ka të bëjë me krizën ekonomike të vitit 2008. Por, përtej krizës ekonomike është edhe një manifestim i një pakënaqësie gjithnjë në rritje të shtresave të caktuara shoqërore e politike ndaj rritjes së pabarazisë.

Jo të gjitha partitë populiste janë të ekstremit të djathtë sepse po ta dekonstruktojmë diskursin populist të tyre, e shohim që në fakt shumë prej politikave të tyre nuk janë tipike të djathta. Unë mendoj që definicioni më i mirë që mund t’i bëhet këtij fenomeni është “nacional-populizëm”. Arseja e parë është se e përdorin dallimin “ne dhe ata” në rrafshin vertikal – ne, popullata shumicë, e disavantazhuar në sistemin politik e ekonomik dhe ata tjerët, ku hyjnë kategoria e elitave, por edhe në rrafshin horizontal ku “tjetri” shfaqet si kategori etnike, qoftë si komunitet brenda grupit ose si shtet tjetër. Për shembull, nëse e krahasojmë diskursin populist në Hungari dhe në Amerikë e shohim që Orbani dhe Trumpi e përdorin të njëjtën strategji duke folur kundër elitave – elitave liberale në Amerikë ose SOROS-it në Hungari. Por flasin edhe për “tjetrin” si shtete që janë kundër interesave nacionale të këtyre dy shteteve.

Nëse duam ta bëjmë një tipologji mes populizmave, shohim që Erdoğani, Orbani dhe Trumpi janë shumë më të ngjashëm mes vete se sa me Le Penin në Francë ose partitë e djathta në Danimarkë dhe Holandë. Evropa Veriperëndimore dallon goxha shumë për një arsye. Më shumë se që mbrohet krishtërimi si fe – siç është rasti në Hungari ose Çeki – këtu [në Evropën Veriperëndimore] ka një mobilizim të elitave liberale që përdorin diskurs populist për të mbrojtur vlera të caktuara të qytetërimit evropian, ku përfshihet edhe sekularizmi. Holanda është rast jashtëzakonisht interesant për ta kuptuar se partitë populiste nuk janë në thelb të djathta dhe profetare, por janë parti që mbrojnë vlerat sekulare, të drejtat e grave dhe të drejtat e komunitetit LGBT. Mirëpo, në të dy rastet, Islami dhe emigrantët nga vendet muslimane gjithnjë e më shumë po shihen si rrezik për vlerat evropiane nga partitë populiste.

Secila shoqëri ka probleme speficifike dhe populizmi në rritje është reflektimi i rrethanave specifike të këtyre shoqërive dhe është shumë problem të gjeneralizohet. Pavarësisht këtij termi catch-all [gjithëpërfshirës] që po quhet “populizëm”, dallimet janë shumë substanciale nëse futemi në analiza specifike të këtyre vendeve.

Por, në përgjithësi mund të themi se ka një sërë faktorësh e që lidhen me krizën ekonomike, ndryshimet demografike që po ndodhin në shumë vende, rritja e popullsisë me origjinë emigrante, debatet në lidhje me të drejtat fetare të grupeve të reja që kanë ardhur si emigrantë, e të tjera.

Për shumë teoricienë ekziston një analogji mes Depresionit të Madh të viteve ’30 që kontribuoi në lindjen e fashizmit dhe Krizës Ekonomike të vitit 2008. Sa mendoni që kjo e fundit mund të ndikojë në përsëritjen e historisë duke nxitur rrymat politike ekstremiste?

Unë mendoj që analogjia funksionon, por është goxha e limituar sepse konteksti global tash është krejtësisht tjetër. Ndonëse shumë prej partive të Bashkimit Evropian [BE-së] sillen në mënyrë përjashtuese ndaj shteteve të tjera ose grupeve të caktuara etnike e fetare, megjithatë e kanë një dozë shumë më të lartë të të qenit pjesë e një qytetërimi pak më të gjerë.

Po i referohem sociologut të famshëm politik, Rogers Brubakerit, i cili kur flet për civilisationism – që vështirë të përkthehet në shqip – thotë se ajo që po ndodh sot në Evropë është se krishtërizmi nuk konsiderohet më thjesht sikur Christianity ose si besim, por si përkatësi. Pra, krishtërizmi si një vlerë e qytetërimit evropian që shkon përtej kufijve kombëtarë që tregon se në Evropë ka një vetëdije që disa prej problemeve të saj vijnë prej jashtë Evropës dhe jo prej shteteve të BE-së.

Në kontekst më të gjerë, ajo që është shqetësuese është normalizimi i diskursit përjashtues në politikë. Nëse e kujtojmë situatën politike në fillim të viteve 2000 – kur Perëndimi ka qenë në zenit të dominimit politik e ekonomik në botë dhe vlerat liberale kanë qenë shumë më të pranuara dhe më të përhapura – Austrisë i ishin vendosur sanksione nga BE-ja për shkak të fitores së Haiderit dhe s’ka pasur aspak gatishmëri që të pranohet një diskurs populist dhe i djathtë që i ngjan ideologjisë që ju përmendët. Por, ka pasur ndryshime aq të mëdha për këto dekada sa që po t’i shikosh vendet e BE-së sheh në pushtet parti që i afrohen neofashizmit.

Unë mendoj se në kontekstin evropian është pak e besueshme mundësia që të kemi një mobilizim aq të madh që mund të shpie në përsëritje të asaj që ka ndodhur në Luftën e Dytë Botërore. Por kjo s’do të thotë që s’duhet të jemi të kujdesshëm se si e kundërshtojmë fenomenin në rritje të partive të djathta sepse në shumë raste diskursi është pak a shumë i ngjashëm, në kuptimin se si perceptohet ideja e superioritetit të kombit dhe se si demonizohen kategoritë e caktuara etnike dhe religjioze.

Disa parti në Kosovë dhe Shqipëri janë kritikuar për qasje nacionaliste. Sa kanë pasur efekt këto trende populiste në politikën shqiptare në Kosovë dhe Shqipëri? A mund të thuhet se në Kosovë ose Shqipëri ka rrezik nga forcimi i partive ekstremiste?

Problemi i shqiptarëve dhe specifikisht Kosovës është pak më ndryshe sepse fatkeqësisht në këtë diskursin e ri populist në Evropë ne jemi pjesë e “tjetrit”. Kosova dhe shqiptarët nuk shihen si pjesë integrale e Evropës. Shumica e partive populiste në Evropë definicionin e asaj se çfarë është Evropë e kanë goxha të ngushtë. Ata i referohen pak a shumë Evropës Veriperëndimore dhe shpesh as Evropa Qendrore dhe Lindore nuk përfshihen në kategorinë e qytetërimit evropian.

Problemi i dytë te shqiptarët, por edhe në Ballkan përgjithësisht, është që ne nuk kemi pasur ndarje politike-ideologjike tipike ‘e djathtë vs. e majtë’. Partitë populiste në Evropë janë kryesisht parti më të afërta me partitë tradicionale të ekstremit të djathtë, edhepse shumë prej tyre janë të padefinuara ideologjikisht.

Tek shqiptarët dhe partitë politike po ndodh një reflektim për pozicionin e shqiptarëve në raport me BE-në. Ka një kohë të gjatë që po rritet mosbesimi i partive politike shqiptare ndaj BE-së, kjo edhe për faktin që BE-ja shumë herë sillet në mënyrë të përçudshme dhe me standarde të dyfishta, siç është rasti i mosliberalizimit të vizave në Kosovë ose i shtyrjes së hapjes së negociatave me Shqipërinë. Kjo i ka bërë partitë politike shqiptare më kritike në raport me BE-në edhepse partitë shqiptare kanë qenë historikisht pro-BE dhe ka pasur konsensus se BE-ja by default është diçka e mirë; në dallim prej Serbisë ku ka debate shumë të mëdha se a duhet Serbia të drejtohet nga Rusia, nga Kina apo nga BE-ja dhe se a është Evropa kompatibile me sistemin vleror e religjioz serb.

Megjithatë, unë nuk pres që në Kosovë dhe Shqipëri të rriten partitë që propagojnë ideologji të ekstremit të djathtë e as parti për shembull të islamit radikal ose politik e që në thelb janë antievropiane. Ne kemi parë tendenca të disa partive, por shumica e tyre nuk kanë pasur sukses elektoral.

Për shumë analistë, diskursi i Ramush Haradinajt, Edi Ramës ose Albin Kurtit janë shpërfaqje e të njëjtave trende populiste që po ndodhin në botë. Sa është prekur skena politike shqiptare dhe kosovare nga elementet e populizmit?

Nëse ia fillojmë me një kontekst ballkanik, strategjia populiste më e mirë që e ka përdorur dikush në këtë rajon është ajo e [Slobodan] Miloševićit. Ai sot kryesisht studiohet si lider nacionalist, por në thelb ka qenë një rast par excellence i një politikani populist. Ai nuk ka qenë fetar, siç do të duhej të ishte një nacionalist tipik serb për shkak të rolit të Kishës [Ortodokse Serbe] në identitetin modern serb. Kur iu kanë nevojitur për interesa të tij ai e ka përdorur Kishën, i ka përdorur dhe në fund i ka braktisur serbët e Kroacisë, por e njëjta gjë ka ndodhur edhe në Kosovë me Marrëveshjen e Kumanovës.

Unë mendoj që për shkak që në Ballkan nuk kemi pasur ndarje “e majtë vs. e djathtë” të gjitha partitë realisht kanë qenë populiste. Por, për shkak të kontekstit, populizmi i Ballkanit është tjetër prej atij evropian sepse problemet ekonomike të Ballkanit janë të tjera. Ballkani është kryesisht i pazhvilluar ekonomikisht. Pastaj është problemi i tranzicionit ekonomik e politik dhe problemi i tranzicionit prej luftës.

[Në Kosovë], rasti i Haradinajt është më specifik sepse, për shkak të personit, ai është krejtësisht i pakudjesshëm për imazhin që e krijon në publik. Poashtu, në Shqipëri dhe Kosovë nuk kemi koherencë se si flitet dhe veprohet politikisht. Ndoshta Vetëvendoja është më koherente se partitë e tjera. Politikat e saj – ndonëse s’ka qenë ansjëherë në pushtet – janë pak më koherente dhe janë pjesë e botëkuptimit socialdemokrat për organizim të shtetit dhe shoqërisë, di të thotë, investime shtetërore për arsimin, shëndetësinë, bujqësinë, pra ideja e shtetit zhvillimor.

Për t’u kthyer në rrafsh global, si kanë reaguar partitë e majta anembanë kontinentit rreth rritjes së partive të djathta? Si është gjendja e partive të së majtës sot në përgjithësi?

Unë mendoj që një prej problemeve kryesore sot është kriza e të majtës dhe mendoj që kjo është krizë që është shpërfaqur që prej rënies së Bashkimit Sovjetik. Ndoshta që nga fillimi i shekullit 20, e majta nuk ka qenë asnjëherë në pozitë më të palakmueshme politike sepse impakti i saj ka shënuar rënie të lirë. Për shembull, në Gjermani, Partia Socialdemokrate [SDP] ka pësuar një debakël të plotë në zgjedhjet e fundit.

Shumica e këtyre partive janë në krizë poashtu sepse shumica e kërkesave historike të së majtës – për shembull, e drejta e votës, numri i limituar i orëve të punës, paga minimale, e të tjera – janë realizuar ose nga ato vetë ose nga partitë e qendrës së djathtë që i kanë pranuar si kërkesa legjitime. Prandaj, partitë e majta sot janë në krizë të kauzës politike. E vetmja kauzë politike e tyre që vazhdon të jetë konstant relevante është kauza e pabarazisë ekonomike dhe sociale. Por, fatkeqësisht kjo kauzë është përvetësuar prej të djathtës ekstreme.

Por, e majta është në krizë të madhe në kuptimin që nuk po mund ta gjejë rolin e saj të saktë në botën moderne. Një problem që lidhet me partitë e majta ka të bëjë me faktin që ato kanë një skizofreni politike në kuptimin që historikisht kanë qenë pjesë e lëvizjes ndërkombëtare kundër kolonializmit, për të drejta të votës, për barazi gjinore, për mbrojtje të fuqisë punëtore e kështu me rradhë. Por, gradualisht janë shndërruar në parti nacionale, do të thotë kanë filluar të mbrojnë kauza nacionale.

Për shkak të zhvillimeve dhe rritjes së populizmit dhe aleancave të mëdha që po bëhen në mes të partive populiste ose qarqeve iliberale, e majta të vetmen mundësi e ka që të kthehet në origjinë, në kuptimin që të heq dorë nga identiteti nacional të cilin e kanë përvetësuar për dekada me radhë dhe të mobilizohet për kauza ndërkombëtare.

Në Britani të Madhe, paradoksalisht, partia e parë që e ka përdorur sloganin “Punët britanike për britanikët” ka qenë Partia Laburiste në kohën kur Gordon Browni ka qenë kryeministër [2007-2010]. Por, rasti i Jeremy Corbinit po tregon që në Britania e Madhe ka pasur apetit për parti të majtë të mirëfilltë që propagon edhe ide të të tilla si rinacionalizimi i shërbimeve publike si transporti hekurudhor.

Cinikët në Britani të Madhe thonë se Corbin-i është shumë i mirë, por kurrë nuk ka për të ardhë në pushtet. Ky ka qenë argument i [Tony] Blair-it – ideologjia s’ka vlerë për sa kohë ti je në opozitë dhe qëllimi i partive politike reduktohet në marrje të pushtetit sepse vetëm në pushtet ti mund të implementosh politika të caktuara dhe ta ndryshosh kahun e zhvillimeve shoqërore.

Unë s’do të isha aq pesimist. Rasti i fundit i ngritjes pothuajse meteorike të Partisë së Gjelbër [në Gjermani] është një indikacion se si kjo parti, e cila historikisht ka qenë shumë më e afërt me të majtën, e ka shfrytëzuar në mënyrën më të mirë rënien e partive centriste – në këtë rast të SDP-së – dhe ngritjen e ekstremit të djathtë. Sipas sondazheve të fundit, Partia e Gjelbër është partia e dytë pas CDU-së [Unioni Kristian Demokrat] në pushtet.

Pra, pas tragjedisë populiste në Evropë, parti shumë më progresive mund të rriten sepse e majta e ka momentin ideal që të mobilizojë jo vetëm forcat klasike të majta – klasën puëntore – por edhe pjesën e shoqërië që është më liberale e më e arsimuar.

Sa mendoni se do t’i jap nxitje tendencave populiste largimi i figurave kyçe të qendrës, si për shembull Angela Merkelit, nga skena politike? Sa do ta kenë më të vështirë figurat e reja centriste të përballen me populizmin?

Një nga efektet kryesore që e kanë pasur partitë e qendrës ose siç i quan Tariq Aliu [historiani marksist pakistanezo-britanik] “qendra ekstreme” ose të “Third Wave” ka qenë rikonfigurimi i dimensionit ideologjik dhe zhvendosja e qendrës shumë djathtas. Edhe pse shumë prej tyre kanë qenë historikisht të majta – për shembull Partia Laburiste në Britani të Madhe me Tony Blairin – si politika kanë qenë vazhdimësi e politikave të Thatcher-it. Për shembull, [laburistët] kanë vazhduar me procesin e privatizimit të shumë ndërmarrjeve shtetërore ose publike që kanë ekzistuar në Britani të Madhe.

Nuk mendoj që rasti i Merkelit është shumë ilustrativ sepse ajo e ka bërë të kundërtën e shumë partive centriste. Në shumicën e rasteve – që prej ShBA-së me [Bill] Clinton-in, Laburistëve në Britani të Madhe e deri tek SDP-ja me [Gerhard] Schröderin – kemi të bëjmë me parti të majta që kanë lëvizur djathtas.

Merkeli është rasti i kundërt – një parti tradicionalisht e djathtë ka lëvizur në kahun e kundërt. Në shumë aspekte Merkeli ka adoptuar politika të Partisë së Gjelbër, SDP-së dhe FDP-së [Partia e Lirë Demokratike] së ish-ministrit të jashtëm [Guido] Westerwelle, të cilat kanë qenë konkurrentet kryesore të saj dhe ka arritur t’i shkatërrojë në dimensionin elektoral me implementimin e shumë politikave të tyre –  të drejtat e komunitetit LGBT, pozicionimi kundër centraleve nukleare, paga minimale dhe të drejtat e punëtorit, natyralizimi i imigrantëve, e të tjera.

Megjithatë, mendoj se largimi i saj do të ketë pasoja të rënda në radhë të parë për rendin politik në Evropë, sepse Gjermania ka qenë një shtyllë kryesore në Evropë.

Ajo që po ndodh në Evropë është një manifestim i një politike të re që po e ndjek [Emmanuel] Macron-i, i cili po bën një lëvizje për ta krijuar një politikë përtej të djathtës e të majtës e që ai po e quan progresive. Pra, vakumi që do ta lë Merkeli varet shumë nga suksesi që do ta ketë Macron-i në reformimin e sistemit politik të BE-së, por siç po shihet me protestat e fundit masive në Paris politikat e Macron-it vetëm se kanë filluar të bëhen më të papëlqyeshme brenda Francës. E një president i dobët brenda vetë vendit të tij do të ketë shumë më pak mundësi që të influencojë zhvillimet politike në një kontekst më të gjerë të BE-së.

Si mund të analizohet nga perspektiva juaj fitorja e referendumit për Brexit-in dhe cilat do të jenë pasojat afatgjata për politikën evropiane të largimit të Britanisë së Madhe nga BE-ja?

Ithtarët e Brexit-it në Britani të Madhe me krekosje flisnin se si rasti i Britanisë së Madhe-së do të përdoret si model prej të tjerëve dhe pritnin që BE-ja do të futej në një cikël të madh të krizës. Por, ajo që ka ndodhur është që në BE ka pasur një reflektim e mobilizim të madh edhe për vetë mënyrën se si kanë rrjedhur negociatat – do të thotë janë shpenzuar gati dy vite dhe në fund është arritur këto ditë një marrëveshje që nuk po i kënaq asnjërën palë.

E dyta, brenda BE-së, edhe partitë populiste euroskeptike – si Fronti Nacional [në Francë] ose Pesë Yjet në Itali – pa marrë parasysh përkrahjen që e kanë pasur fillimisht për Brexit-in, sot e kanë modifikuar qëndrimin e tyre politik në raport me Brukselin e idenë e BE-së. Kështu që, ndikimi [i Brexit-it] më shumë do të varet prej mënyrës se si do të rrjedhin ngjarjet dhe se sa do të ketë sukses boshti Gjermani-Francë në rikonfigurimin politik të BE-së.

Pasiguria në BE më shumë vjen prej pamundësisë të menaxhimit të zërave kritikë brenda BE-së sesa si pasojë e largimit të Britanisë së Madhe; sepse mëgjithatë unë mendoj që BE-ja dhe Britania e Madhe do të jenë në negociata intensive në të ardhshmen për një marrëveshje të re bashkëpunimi, e cila sipas të gjitha gjasave do ta mbajë Britaninë e Madhe shumë afër BE-së politikisht e ekononomikisht pasi që është shumë problem ta disasociosh tërësisht një territor e një ekonomi shumë të fuqishme që ka investuar për të paktën gjysmë shekulli për lidhje të ngushta politike e kulturore me pjesën tjetër të BE-së.

Shqetësuese mbetet nëse BE-ja vazhdon të tregojë shenja të lodhjes, qoftë me zgjerimin në Ballkanin Perëndimor, qoftë me pamundësinë e menaxhimit të fenomeneve negative brenda BE-së. Për shembull, Orbani është shembulli më i keq që BE-ja mund ta jap për Ballkanin dhe për politikanët e korruptuar në Ballkan. E kemi rastin e [strehimit të ish-kryeministrit të Maqedonisë Nikola] Gruevskit në Hungari ku një vend i BE-së po e mbron një njeri të dënuar zyrtarisht.

Fuqia ekonomike e BE-së vazhdon të jetë shumë e madhe, por rrezatimi politik i idesë së Evropës – një unioni politik mbinacional që është i hapur, bashkëpunues dhe i pranueshëm në raport me vlerat e ndryshme etnike, fetare e gjyqësore – është vënë në pikëpyetje serioze prej këtyre zhvillimeve të reja dhe rritjes së partive populiste brenda Evropës.

Edhe në lidhje me temën e ndryshimit të kufijve të Kosovës duket sikur nuk ka një unitet në qëndrimet e shteteve anëtare të BE-së. Për shembull, Gjermania është deklaruar prerazi kundër mundësisë së korigjimit të kufijve. Si shpjegohen divergjencat në qëndrimet e shteteve anëtare?

Historikisht, BE-ja ka pasur problem në krijimin e një fronti të unifikuar politik, sidomos sa i përket politikës së jashtme. Prej krijimit të postit të Përfaqësuesit të Lartë të BE-së [për Politikë të Jashtme dhe Politika të Sigurisë], personat që janë emëruar në atë post kanë qenë kryesisht pa relevancë politike. Asnjëri prej tyre nuk ka pasur background politik të pasur ose fuqi politike të madhe. Kjo tregon që edhe vetë ambiciet e BE-së në politikën e jashtme kanë qenë shumë të limituara sepse interesat e shteteve kryesore në BE shpesh kanë qenë të ndryshme.

Në rastin specifik të Kosovës, diskutimi për modifikim të kufirit ose për këmbim të territoreve tregon që BE-ja ka hequr dorë prej modelit të deritashëm ku është munduar që të bindet Serbia përmes logjikës së shkopit dhe karrotës, me idenë që sa më shumë të afrohet drejt BE-së, ajo do të bëhet më kooperuese dhe në fund të fundit do të pajtohet me realitetin në terren që Kosova është shtet i pavarur.

Por, aq sa është problematik tolerimi që i është bërë Serbisë, po aq është edhe tolerimi që i është bërë pesë vendeve që nuk e kanë njohur Kosovën e që është dimensioni i dytë i kontestimit të projektit evropian në Kosovë. As pesimistët më të mëdhenj s’do të besonin se dhjetë vite më vonë këto vende do të rezistonin në mosnjohjen e pavarësisë.

Rasti i liberalizimit të vizave me Kosovën është rast eklatant ku BE-ja nuk ka asnjë argument – as politik, as juridik, as moral – për ta izoluar Kosovën, përderisa ua ka dhënë liberalizimin e vizave vendeve shumë më problematike se Kosova, si për shembull Ukrainës, Gjeorgjisë ose Moldavisë, të cilat kanë probleme me territore që s’i kontrollojnë, me krim të organizuar, me nivel të korrupsionit, e të tjera.

Sot Kosova e ka humbur tërësisht rëndësinë si temë globale, qoftë për shkak të ndryshimeve në BE, qoftë për shkak të ndryshimeve politike që kanë ndodhur në ShBA, por edhe ndryshimeve në rrafshin global. Do të thotë është krejtësisht jologjike dhe e paparanueshme për zyrtarë të lartë diplomatikë që të shpenzojnë orë të tëra duke diskutuar për modalitete të Marrëveshjes së Brukselit – për shembull se a do të jetë ura në Mitrovicë njëkahëshe ose dykahëshe. Vetë formati i dialogut në Bruksel e ka humbur kuptimin në kontekst më të gjerë global për shkak të zhvillimeve marramendëse që kanë ndodhur – lufta në Siri, kriza në Ukrainë, lufta tregtare ShBA-Kinë, etj.

Mbetet pikëpyetje e madhe sepse ne s’i dimë detajet se çfarë po diskutohet [rreth ndryshimit të kufinjëve], por mendoj se nuk po flasim për ide preliminare, por për ide pak më konkrete. Duket që palët – presidentët e të dy vendeve – mund të jenë në faza më të avancuara të diskutimeve shumë konkrete për modalitetet që mund t’i ketë kjo zgjidhje e re.

Kjo ngrit një sërë dilemash: E para është diskutimi për efektet globale të saj. Për shembull mua më habit lehtësia me të cilën shumë analistë politikë e shohin ndryshimin e kufirit me pajtim dypalësh si fitore të Rusisë. Nëse Kosova e Serbia nënshkruajnë marrëveshje dypalëshe kjo është argumenti më i fuqishëm kundër strategjisë politike të Rusisë sepse të gjitha intervenimet politike të saj janë të njëanshme. Për shembull Rusia nuk e ka njohur Abkazinë sepse Abkazia dhe Gjorgjia kanë pasur marrëveshje dypalëshe ose nuk e ka aneksuar Krimenë në marrëveshje me Ukrainën. Pra, secila marrëveshje e dyanshme e limiton qasjen e njëanshme të Rusisë në kontekstin global.

E dyta, për Kosovën është shumë me rëndësi se çfarë do të thotë kjo në kuptimin se a hap horizonte të reja politike. Një marrëveshje për ndryshim të kufijve nuk mund të implentohet pa rënë poshtë Pakoja e Ahtisaarit sepse ajo e garanton tërësinë territoriale dhe shumë gjëra tjera që kjo marrëveshje i prek në vetvete.

Gjermania ka treguar rezerva të jashtëzakonshme, por ajo e ka një problem: nuk ka plan B. Në rregull, Kosova s’po hyn në negociata me Serbinë për këmëbim territorial, por a garanton Gjermania që Kosova do të njihet prej Serbisë me kufijtë aktualë e me Pakon e Ahtisaarit dhe që do të pranohet në OKB? Duket se nuk ka asnjë garancion prej Gjermanisë për këto.

Në fund të nëntorit, janë takuar në Pejë qeveritë e Shqipërisë dhe Kosovës. Por, paraprakisht, duket sikur ekzsiton një atmosferë në vitin e fundit – të cilën e ka forcuar më shumë edhe ideja e shkëmbimeve të mundshme territoriale me Serbinë – për ndonjë lloj bashkimi të mundshëm mes Kosovës dhe Shqipërisë. Si iu duket juve kjo ide?

Unë mendoj që ideja e bashkimit kombëtar akoma qarkullon në nivel të dëshirave individuale dhe kolektive, si një qëllim historik. Por, po ta shohim realitetin politik, nuk ka projekt të mirëfilltë për bashkim kombëtar.

Për një kohë të gjatë në diskursin politik është përdorur ideja e bashkimit kombëtar në BE si një version. Sot, madje as Vetëvendosja – si një parti më e madhe elektoralisht që e ka përdorur këtë ide për herë të parë – nuk ka program të artikuluar qartë se si do të ndodhte kjo, se cilat janë hapat, cilat janë modalitetet, a do ta ruajë Kosova tërësinë e saj institucionale, a do të jetë federatë, konfederatë apo do t’i aneksohet Kosova Shqipërisë apo ansjelltas?

As në nivelin politik e as në nivel diskutimesh akademike, nuk ka ndonjë ide pak më të qartë që niset prej disa premisave. Premisa e parë është se a janë shterruar të gjitha mundësitë e bashkëpunimit që na lejon konteksti aktual politik? Jo. Siç e dimë, ekonomia çalon shumë. Shqipëria është shumë rezistente në raport me bizneset e Kosovës.

E dyta, cilat janë benefitet, përpos këtij dimensionit identitar e emocional? Historikisht ka disa raste të bashkimit. Tek rasti i bashkimit të dy Gjermanive, i cili shpesh përmendet si shembull, kemi pasur një asimetri politike-ekonomike. Gjermania Perëndimore ka qenë shumë më e fuqishme se sa Gjermania Lindore dhe përkundër që ka qenë një prej shteteve më të zhvilluara në botë, ajo akoma paguan shuma marramendëse për stabilizim të Gjermanisë Lindore brenda shtetit të bashkuar.

Në anën tjetër, Shqipëria e Kosova janë vendet më të varfëra në rajon dhe në Evropë. Shqipëria edhe po të vinte mundësia, s’ka potencial as ekonomik, as institucional e as politik për ta absorbuar Kosovën. Shqipëria akoma ka problem serioz me kontroll të territorit, qoftë kur vjen puna tek krimi i oranizuar, qoftë tek kultivimi i drogës. Njëjtë Kosova ka probleme me kontroll të të gjithë territorit, si për shembull me Veriun.

Rast tjetër do të ishte ai i Jemenit. Jemeni i Veriut dhe i Jugut janë bashkuar më 1990 dhe sot Jemeni është një prej shteteve më të pazhvilluara në botë. Pra, bashkimi në vetvete nuk prodhon superfuqi ekonomike sepse shpesh në diskursin politik të Vetëvendosjes dhe të të tjerëve flitet në terma superlativë me idenë që neve bashkimi do ta në bëjë fuqi shumë të madhe.

Sot në botën moderne ka shtete shumë të vogla me numër banorësh, por që janë superfuqi ekonomike. Kemi rastin e Singaporit ose kemi rastin e Estonisë e cila është shembull se si një shtet me 1.3 milion banorë është ndër ekonomitë dhe shoqëritë lider në botë sa i përket digjitalizimit. Shumësia e popullatës dhe territorit nuk prodhon automatikisht fuqi ekonomike.

Kështu që unë mendoj se shpesh politikanët në Shqipëri dhe Kosovë i lansojnë këto ide për disa arsye: së pari, për të treguar përkushtimin që kinse e kanë ndaj idesë së bashkimit kombëtar; së dyti, për të larguar vëmendjen prej problemeve të brendshme politke; dhe së treti për të shantazhuar BE-në sepse ka një shqetësim në rritje që BE-ja po tregohet e padrejtë.

Si për ta ndërlidhur temën e partive të djathta në Evropë me rastin e Kosovës, tani që Kosova është në përmbyllje të një faze shumë të rëndësishme (prej bisedimeve me Serbinë e tek liberalizimi i vizave), sa vlerësoni se mund të ketë ndikim në këto procese fuqizimi i partive populiste në vendet e BE-së?

Ne e pamë sjelljen krejtësisht ofenduese e të paparanuseshme të BE-së në raport me taksën [ndaj produkteve serbe]. BE-ja asnjëherë s’ka reaguar për shkelje të vazhdueshme, për shembull, të marrëveshjes për energji ose bllokimin e hapësirës ajrore të Kosovës, të cilat shkaktojnë kosto financiare tmerrësisht të madhe për Kosovën.

Në momentin e parë që Kosova e adopton një masë mbrojtëse, sjellja e BE-së është gati histerike. Kjo tregon që BE-ja e ka pasur një raport të shpërfilljes totale të Kosovës si aktor politik, gjë që kërkon një reflektim shumë të madh prej institucioneve të Kosovës.

Nëse kjo ndodh në kontekstin aktual politik, imagjinojeni se çfarë qasje akoma më neglizhuese mund të ketë një Parlament Evropian i dominuar prej partive të ekstremit të djathtë që kryesisht janë parti me diskurs anti-islamik, shumë problematik në raport me pakicat kombëtare, por sidomos shumë përjashtues në raport me emigrantët, ndërkohë që ne jemi prej popujve më emigrues në rajon.

Është goxha shqetësuese mënyra se si pritet të sillen ato [parti të djathta] në raport me Kosovën, duke e pasur parasysh që nuk ka gatishmëri as për liberalizim të vizave e imagjinojeni cila kish për të qenë gatishëria e tyre që Kosova të aplikonte për statusin e anëtarit-kandidat e që potencialisht t’i hapte negociatat me BE-në.K

Kjo bisedë është redaktuar për gjatësi dhe qartësi. Intervista është kryer në gjuhën shqipe.

Foto kryesore nga Gëzim Krasniqi