Të premten më 18 tetor, në Teatrin Kombëtar të Kosovës u dha premiera e shfaqjes “Kthimi i Karl Majit: shfaqje argëtuese për popullin gjerman”. Shfaqja është aq ngacmuese sa edhe vetë titulli, duke prekur një temë të ndjeshme teksa demonizon qasjen e Evropës Perëndimore ndaj Ballkanit.

Me regji të Blerta Nezirajt dhe e shkruar nga dramaturgu i mirënjohur dhe i shpërblyer kosovar Jeton Neziraj (bashkëshorti i Blertës), shfaqja përdor sarkazëm të mprehtë dhe situata komike e absurde për të zbërthyer kompleksin e superioritetit të Evropës, përmes ngjalljes së fantazive të autorit gjerman Karl Maj për shqiptarët dhe diskursit sulmues ndaj “të huajve muslimanë”, që është i pranishëm në Evropën e sotme.

Pothuajse 100 vjet pas vdekjes së tij, Karl Maji është ende një nga autorët më të lexuar gjermanë të të gjitha kohëve. Ai ka shkruar mbi 300 novela vepra proze aventuriste që ngërthejnë gjithçka nga rrëfimet për perëndimin amerikan te ndeshtrashat ballkanike. Maji, i cili vinte nga një familje e varfër dhe kishte arritur suksesin i vetëm, nuk udhëtoi kurrë në shumë prej vendeve për të cilat shkroi, përfshirë Ballkanin. Edhe sot, ai lexohet masivisht në Gjermani dhe konsiderohet thesar kombëtar.

Ngritësi i perdeve

“Vendi i juaj nuk mund të gjendet as në hartat e Google-it. Ju jeni një vend me telashe, me konflike të pazgjidhura dhe ne nuk duam t’i sjellim ato në skenën e teatrit tonë … skena jonë është e rezervuar për vendet e civilizuara me një traditë teatrore mbi 500 vjeçare …”, jehojnë fjalët cinike të drejtorit artistik të Berlin Volksbühne-s, Klaus von Dörr, përmes një videoje të projektuar në Teatrin Kombëtar të Kosovës; me këto fjalë të sajuara nga ekipi artistik hapet loja ndërmjet fiktives dhe realitetit.

Për vizitën e tyre në Berlin, von Dörr ftoi të gjashtë aktorët dhe dramaturgun Jeton Nezirajn, të perfomonin në një skenë anësore të teatrit. Publiku gjerman nuk do të ishte i interesuar të dëgjonte fjalë kritike për shkrimtarin më të adhuruar gjerman Karl Maj.

“Karl Maji” satirizon ashpër me perceptimet e evropianëve perëndimorë për të ashtuquajturit “lindorët muslimanë”. Foto: Atdhe Mulla / K2.0.

Maji portretizoi shqiptarët si barbarë të egër e të pacivilizuar. Duke përligjur përshkrimet e tij raciste si “fiktive”, von Dörr pretendon se ato krijojnë një lojë me temat e mirëfillta vendore të bazuara në folklorin e pasur, vallet me shpata, gjakmarrjen, pritën vrastare dhe virgjëreshat e përbetuara.

Ajo çfarë mund të duket një faux pas publik, e shikuar në kontekst është vendim stilistik i ndërfutur mirë nga Neziraj. Përgjatë shfaqjes, Neziraj zgjeron zonën e hirtë ndërmjet kritikës politike dhe cinizmit argëtues përmes një sërë skenash të detajizuara dhe risjelljes në skenë të vetë procesit krijues. “Në realitet, bashkëpunimi me Volksbühne-n ishte i dobishëm dhe von Dörr ishte entuziast për të prekur thelbin e përshkrimit [të shqiptarëve] që bën Karl Maji”, thotë Neziraj me satirë dhe humor shpotitës. Këto projeksione të përbashkëta të Lindjes dhe Perëndimit si dhe injoranca e njërës palë ndaj tjetrës negociohen deri në shkajshmëri, por megjithatë mbesin të bazuara në përmbajtjen e realitetit.

“Kthimi i Karl Majit” prezantohet si shfaqje brenda një shfaqjeje. Në shfaqjen dytësore, Kara Ben Nemsi, protagonisti i librit të Karl Majit “Përmes Tokës së Shqiptarëve”, largohet nga Lindja me një grup aktorësh, për në tokat gjermane. Në udhëtimin e tyre epik, ata hasin figura kundërthënëse, si Peter Handke, Slavoj Žižek dhe grupin gjerman terrorist të së djathtës “Ilegalja Nacional-Socialiste”, për të përfunduar duke performuar në skenën anësore të Volksbühne-s.

Risjellja e ‘Kara Ben Nemsit’ dhe dërgimi i tij në vendin e vet të “origjinës” është një veprim subversiv për të ngritur vetëdijen rreth përshkrimit problematik të shqiptarëve në letërsinë e Majit, të zhytur në racizëm dhe paragjykim.

Shfaqja është bashkëpunim ndërmjet teatrit Volksbühne në Berlin dhe Teatrit Kombëtar të Kosovës e Qendrës Multimedia. Foto: Atdhe Mulla / K2.0.

Neziraj, i cili edhe më herët është marrë me trashëgiminë e punës së Majit, teksa punonte me Volksbühne-n, e ndjeu të nevojshme të trajtonte thelbin e veprave të tij. Kjo edhe për faktin se ai sheh një vazhdimësi të përshkrimeve të tij në formë të normave shoqërore përmes së cilave gjermanët i perceptojnë shqiptarët dhe njerëzit nga Ballkani në përgjithësi. “Jam i habitur me obsesionin e gjermanëve me Karl Majin dhe besoj se shoqëria gjermane nuk është liruar nga paragjykimet që Karl Maji dhe të tjerët kanë krijuar me letërsinë e tyre ndaj shqiptarëve”, thotë Neziraj.

Librat e Karl Majit janë shkruar në kohën e perandorive, kur gjermanët e konsideronin veten superiorë ndaj atyre që ishin lënë jashtë “Evropës” — Lindja e pazhvilluar dhe muslimanët e pacivilizuar, apo si në këtë rast, arnautët barbarë.

Popullariteti i vazhdueshëm i Majit në mesin e gjermanëve e bënë Nezirajn të besojë se fantazitë e Majit për shqiptarët janë kthyer në normë shoqërore në Gjermani e gjetiu. Një normë shoqërore të cilën ai synon ta çmontojë.

Ndërthurja komplekse e inferioritetit kulturor paraqitet në skenë përmes takimeve me patrullat kufitare evropiane, zyrtarë të ambasadës gjermane, dhe policinë austriake të cilët e justifikojnë politikën e tyre të kufijve të mbyllur me argumente të cilat i ngjasojnë projeksioneve të 100 viteve më parë të Majit.

Injoranca kulturore  

Neziraj e sheh injorancën si shkakun qenësor për këtë gjë, andaj beson se projektet për “pasësinë” (pasojat e ngjarjeve të caktuara) — ideja e një përvoje teatrore përtej postmodernizmit — janë vendimtare për të sfiduar stereotipet dhe për t’i shikuar të huajt e shqiptarët në Evropën Perindimore përtej perceptimeve të zakonshme.

E realizuar si një homazh subverziv për superioritetin e pretenduar racor, kulturor por edhe intelektuar të Perëndimit kundrejt Juglindjes në përgjithësi, shfaqja përmban porosira të tërthorta.

Neziraj përdorë zhanrin e “periudhës pas” tanimë të popullarizuar në teatrot evropiane dhe flet për të duke përdorur me shkathtësi (vetë-)përqeshjen: “Shfaqja jonë do të jetë diku ndërmjet “teatrit pas-migrimit” dhe “realizmit kapitalist”, apo ndoshta mund të definohet më shumë si “teatër i pas-së-vërtetës” … diçka e tillë, edhe pse nuk jam plotësisht i sigurt… Sidoqoftë, mund të jeni të sigurt se po bëjmë diçka shumë të rëndësishme.

Për shkak të pandemisë shfaqja nuk është dhënë ende në Perëndim, por dramaturgu Jeton Neziraj shpreson se kjo gjë do të ndodhë së shpejti, varësisht nga pandemia. Foto: Atdhe Mulla / K2.0.

Në të vërtetë, disa teatro në Evropë kanë shtuar vëmendjen e tyre të drejtpërdrejtë ndaj ballafaqimit kritik me trashëgiminë imperialiste. Në rastin më të mirë, kjo paraqet një kundërvënie ndaj ideologjisë populliste të pranishme sot, që kultivohet nga të djathtët pa pasur mbrojte brenda parlamentit, shtëpive të mëdha botuese, dhe teatrove.

“Karl Maji” u krijua nga një interesim i përbashkët i botës së teatrit transnacional për të shtruar pyetje morale për këtë trashëgimi imperialiste.

Prodhimi i shfaqjes filloi në vitin 2019, në kuadër të programit “Pas perëndimit” (Postwest) të inicuar nga Volksbühne, pjesë e të cilit ishin Teatri Kombëtar i Kosovës dhe Qendra Multimedia.

I menduar si festival transkulturor dhe i kuruar nga Alina Aleshenko, Volksbühne ftoi gjashtë kompani teatrore nga rajoni i Evropës Jugore për të bashkëpunuar dhe krijuar shfaqje në Berlin, që përmbysin vështrimin që “Perëndimi” drejton kundrejt asaj që konsiderohet “Lindja”. Për shkak të pandemisë, programi është transmetuar vetëm në mënyrë digjitale. Në qershor, trupa kosovare prezantoi një kolazh skenash në platformën online të Postwest-it.

Përmbysja e Vështrimit

Shfaqja na dërgon në një udhëtim aventuresk drejt “tokës evropiane” dhe siç shpjegohet nga fjalët e Slavoj Žižek-ut, në fshatrat idilike të Lublanës, ku lumi Sava shënon kufirin zyrtar në mes Ballkanit dhe Mitteleuropa-s, “Evropës së vërtetë”.

“Edhe pse të dy anët duken të njëjta, keni kujdes … në njërën anë, tmerri, despotizmi oriental, gratë rrahen, dhunohen dhe e pëlqejnë këtë … në anën evropiane, civilizimi, gratë gjithashtu rrahen dhe dhunohen por nuk e pëlqejnë këtë”, thotë personazhi i Žižek-ut në shfaqje.

Sa më afër kufirit të BE-së të jenë, aq më shumë përballen me paranojë të dhunshme. Teksa i afrohen Kroacisë, grupi dëbohet me fjalët “Romët dhe bretkosat këshillohen të përdorin mjete të tjera transporti, si karvan, notin apo vrapimin”.

Grupi i ngjan një karvani argëtues që udhëton përmes tokave armiqësore. Sa më afër të jenë, aq më shumë morbiditeti i errët zëvendësohet me sarkazëm gazmor. Te kufiri i Austrisë, Ardian Morina i cili e luan rolin e një polici të çoroditur i fishkëllon duke e ngazmuar seksualisht Arta Muçajn — e cila e luan rolin e një refugjateje — e duke i pështyrë në fytyrë, “Ndal muslimane e fëlliqur, ndal ose do të qëlloj”. Morina pothuajse përfshihet i tëri në rol, Muçaj e luan personazhin e saj plot tmerr, derisa një aktor tjetër e ndërpret skenën në momentin e duhur.

Ndërprerjet ndodhin shpesh në skenë dhe janë pjesë integrale e shfaqjes që përdorë rikonstuktimin e procesit të provave si vijë kryesore të rrëfimit. Skenat ndërpriten nga improvizime dhe diskutime të shpeshta rreth asaj se si të realizohet ngjarja “ashtu siç duhet”. Shfaqja brenda shfaqjes ndihmon në strukturimin e pjesës më të madhe të komenteve shoqërore që lëvizin ndërmjet kohës dhe vendit.

Por struktura e luan edhe një funksion — e përfshinë audiencën brenda anës së vështirë të procesit: “Si të realizohet në mënyrën më të mirë loja e të shikuarit së vetes përmes syve të tjetrit” dhe sërish të jemi kritikë ndaj saj. Improvizimi ndërpritet në vazWPFC2020hdimësi nga ndërhyrjet e Nezirajt që me ngulm tentojnë të ndërmjetësojnë projeksionet e përbashkëta të Lindjes dhe Perëndimit, e që megjithatë mbeten nën hijen e tekave të audiencës gjermane. 

Kur aktorët sugjerojnë të përfshihen takime me kampet e refugjatëve sirianë, Neziraj ndërhyn, “Hiqeni këtë pjesë. Çdo shfaqje tjetër në teatrot evropianë ka të bëjë me refugjatët. Evropianët i duan refugjatët vetëm në skenë, si fiktivë, jo në realitet”. Në një skenë tjetër e cila rindërton sulmet raciste në Hanau, të shtënat nuk përfshihen “sepse armët ndalohen në skenat gjermane  dhe përdorimi i tyre është i mundshëm vetëm me 80 psikologë të gatshëm për të ndihmuar audiencën e traumatizuar pas shfaqjes”.

Trajtimi i këtyre cështjeve serioze përmes një shfaqjeje brenda shfaqjes i ndihmoi Nezirajt gjatë procesit të shkrimit për t’u marrë me vlerësimet e përbashkëta, në të cilat njëra palë ndjehet inferiore edhe ka nevojë të adaptohet, të arsyetohet para palës tjetër superiore. Aktorët në premierë mbesin “të kapur” në improvizim dhe në një simbiozë të studiuar mirë ndërmjet parodisë, cinizmit dhe intervenimit.

Dialogjet shumështresore bashkohen, ndonjëherë më shumë e ndonjëherë më pak, në një kor ritmik. Momentet evokuese krijohen veçanërisht kur një bisedë spontane ndërmjet aktorëve dhe regjisorëve, papritmas vazhdon një me skenë të rëndësishme të ushtruar mirë.

Një zyrtar i OKB-së, me helmetë të kaltër, pi birrë në mënyrë apatike dhe qëndron afër Peter Handke-s, cili arsyeton elokuenqën e tij të shkolluar teksa largon fajin duke e fërkuar trupin e tij me sapun. Handke, i luajtur nga Adrian Morina, kthen shpinën nga audienca kur Muçaj lexon eulogjinë që ai bëri gjatë varrimit të Slobodan Milošević-it, derisa njëkohësisht mban posterin “Pa dhëmbë, me mustaqe, i vjen era mut, vajzë boshnjake”. Grafiti i shkruar nga ushtarët holandezë në muret e bunkerit të tyre në Srebrenicë.

Çdo element në skenë e përqeshë Handke-n — fituesin e Çmimit Nobel për Letërsi në vitin 2019 — i cili haptazi mohon gjenocidin në Bosnjë e Hercegovinë dhe krimet kundër njerëzimit, përfshirë spastrimin etnik në Kosovë, derisa shpreh admirim për Milošević-in.

Fjalët e anëtares fiktive të Komitetit të Nobelit Rebecca Rädl, të luajtur gjithashtu nga Muçaj, ndeshen me mbrojtjen patetike që Hanke i bënë letërsisë së tij si politikisht neutrale; përfundimisht, çmimi i tij vidhet nga karvani dhe thirrja e tij e pashpresë se “një evropian i ndershëm po kërcënohet nga banditë muslimanë” mbetet e padëgjuar. Skena e vrullshme me drita verbuese përfundon me hashtag-un #literatureüberalles (letërsia mbi të gjitha), duke kritikuar kulturën e solidaritetit sipërfaqësor të Evropës.

Kur fiktivja nuk është e pafajshme

Për Nezirajn, diskutimi i hapur rreth Handke-s përbën thelbin e dramës, e cila në esencë merret me dhunën e maskuar në letërsinë fiktive dhe të fshehur prapa injorancës së “kulturës superiore”. Refuzimi për të anuluar nominimin e tij është një formë tjetër e pajtimit që përmes letërsisë fiktive të zbehen mizoritë me motive raciale të cilave i janë nënshtruar shqiptarët gjatë gjithë historisë. As Karl Maji e as Peter Handke nuk e kanë vizituar kurrë Kosovën, duke e bazuar punën e tyre në mitet dhe paragjykimet serbe.  

Gjatë procesit të shkrimit, Neziraj u inspirua nga dramaturgët gjermanë Georg Büchner dhe Heiner Müller. Leximi i tyre i ndihmoi të gjente elemente për të formuar një hark dramatik në mes periudhës së Karl Majit dhe zhvillimeve të tanishme në Gjermani dhe Evropën Perëndimore.

“Ne i dimë pasojat e kohëve imperiale dhe si rezultat i tyre superioritetin kulturor e racor të Perëndimit… Mendoj se letërsia e krijuar në ato kohë ka qenë e rrënjosur në mendimet kinse “të pafajshme” të gjermanit mesatar… Mjafton të lexohen disa nga gazetat gjermane dhe gjuha e përdorur ndaj shqiptarëve. Kjo paraqet mungesë të dijes, injorancë apo në rastin më të keq përdoret qëllimisht nga ata të cilët dëshirojnë t’i ruajnë këto paragjykime dhe të përhapin urrejtje”, shpjegon Neziraj, për të cilin injoranca është shkaktari kryesor i paragjykimeve.  

Sidoqoftë, Neziraj nuk dëshiron ta reduktojë këtë diskurs vetëm te shqiptarët dhe e konsideron këtë si problem të përbashkët për Ballkanin. “Kur flas për shqiptarët në dramë, në të vërtetë e nënkuptoj të gjithë Ballkanin — kur flas për Lindjen i referohem Lindjes ndaj të cilës Perëndimi ka pasur dhe ende ka një qasje supremaciste”, shpjegon Neziraj, për të cilin Lindja dhe Perëndimi nuk duhet të kuptohen gjeografikisht por politikisht.

Ai thekson se paranoja evropiane ndaj “refugjatëve muslimanë” është dëshmi e një orientalizmi të rrënjosur dhe përjashtimi të hidhur të “muslimanëve” prej asaj që konsiderohet si evropiane. Kërcënimet e ushqyera me demonizimin e muslimanëve lindorë përdoren për të justifikuar mbajtjen e pasurisë vetëm ndërmjet gjermanëve.

Shfaqje argëtuese vetëm për audiencën gjermane?

Në fillim të shfaqjes Arta Muçaj lexon komunikatën për shtyp nga Teatri Kombëtar i Kosovës, duke njoftuar me zë ironik se teatri do ta mbështesë Volksbünhe-n për të zgjidhur çështjet e brendshme. Brenda skenës, “kjo është një mundësi e mirë për kosovarët për ta paguar borxhin ndaj Gjermanisë për bombat e 1999-tës, si dhe për të shprehur mirënjohje për përkushtimin e Angela Merkel-it ndaj paqes së brishtë në Ballkan”, duke u përcjellur me sloganet #KosovaNëNdihmëTëGjermanisë, #derMutter, #kosovanëBE, të mbajtura nga aktorët.

Siç sugjeron nëntitulli i shfaqjes, “Kthimi i Karl Majit”, është “shfaqje argëtuese për popullin gjerman”, por Neziraj thotë se kjo shfaqje nuk i kushtohet as shqiptarëve e as gjermanëve, por të gjithëve.

Shfaqja dekonstrukton dhe ri-radhitë trajektoret historike dhe ato të sotshme për të ngritur pyetje rreth formave të ardhshme të bashkëjetesës. Performimi i shfaqjeve të tilla në Berlin apo qytete të tjera evropiane do të ndihmone të kuptuarit e dinamikave të pushtetit ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit dhe do të nxiste diskutime për “Nesting orientalisms” (orientalizmat e shkallëzuar) te shikuesit e teatrit të orientuar në dramë klasike në Perëndim. Megjithatë, kjo u pamundësua për shkak të përhapjes së pandemisë. Shfaqja humbi rastin për t’u performuar në skenën kryesore të Volksbühne-s, në maj të këtij viti. Neziraj shpreson se do të ketë mundësi për performanca në të ardhmen.

Shumë nga imazhet dhe pamjet e krijuara në skenë u bënë të mundshme falë kontributit improvizues të aktorëve të cilët derdhën idetë e tyre në zhvillimin artistk dhe produktin përfundimtar.

Karl Maji është thesar kombëtar, por sipas Nezirajt përshkrimet e tij raciste të shqiptarëve ende ndikojnë te gjermanët sot. Foto: Atdhe Mulla / K2.0.

Pasiguria e shkaktuar nga pandemia, e ktheu procesin e provave në një përpjekje jo të lehtë. Përkundër ndërprerjeve të vazhdueshme, aktori Armed Smajli është i kënaqur me energjinë e përcjellur në performancën finale publike. “Vënia e shfaqjes në skenë ishte një përvojë e vlefshme, veçanërisht për shkak të reagimit dhe bisedave me audiencën pas shfaqjes, gjë që krijoi një atmosferë speciale dhe bëri të kuptohet se publiku ka shumë mendime për këtë temë”, thotë ai.

Për të luajtur protagonistin e librit të Karl Majit, Kara Ben Nemsin, Smajlit iu deshë të zhytej në mënyrën se si Maji përshkroi udhëtarin “trim” gjerman dhe ta gjente mesin ndërmjet gjuhës së folur dhe cinizmit të saktë.

Para provave, Smajli nuk kishte ditur shumë për librat e Karl Majit — njëjtë si audienca në Prishtinë, e cila u nda me përshtypje të forta, duke i rimenduar çështjet aktuale rreth asaj se si Perëndimi trajton Ballkanin dhe si familja konservatore gjermane ende mund t’i paramendoj shqiptarët dhe përse.

Shpëtim Selmanaj ka aktruar në dramat e Neziraj për dhjetë vite tanimë dhe e kupton ironinë në shfaqjet e tij, “Në veçanti e kuptoj si mënyrë për të kritikuar sisteme të ndryshme politike dhe jam posaqërisht krenar të jem pjesë e kësaj shfaqjeje”.

Nuk është hera e parë që prodhimet e Nezirajt kanë trajtuar paradoksin e paragjykimeve ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit. Shfaqja e tij e fundit vuri në pikëpyetje marrëdhënien ndërmjet BE-së dhe Kosovës, me titullin komik “Një shfaqje teatri me 4 aktorë me disa derra me disa lopë me disa kuaj me një kryeministër me një milka e me disa inspektorë vendës e ndërkombëtarë”.

Ballafaqimi me mbetjet e dinamikave të pabarabarta të pushtetit në kulturë dhe politikë ndërmjet Perëndimit dhe Ballkanit, është një hap drejt ndërtimit të përfytyrimeve të reja të “Vetes” dhe “Tjetrit” për audiencat perëndimore dhe ato lindore. Duke mos u performuar para një audience gjermane, riinterpretimi kritik i “Karl Majit” do të mbetet periferik, duke u endur aty ku u dërgua në vend të ballafaqimit me të nga ku u nis.K

Imazhi i ballinës: Atdhe Mulla / K2.0.