Gjatë  luftës në Kosovë në vitin 1999, edhe unë, mes qindra mijëra shqiptarësh tjerë, u bëra refugjate. Për katër muaj me radhë të bombardimeve të NATO-s, u vendosa në Bullgari te motra ime e madhe, e cila po përfundonte studimet universitare në Universitetin Amerikan në Bullgari. Përkundër vështirësive për t’u larguar nga shtëpia, një ndër kujtimet më të pashlyeshme më ka mbetur një fjalim hyrës i një studenteje.

Ajo tha se studentët e AUBG-së, që përbëheshin kryesisht nga të rinj nga Ballkani, kishin humbur ndjenjën e tyre të “shtëpisë”. Në njëfarë mënyre ata kishin harruar të kaluarën e tyre sepse nuk ishin më ata të cilët po e shkruanin atë; mbretëronte njëfarë ndjenje e përhumbjes së përgjithshme, ndërsa definicioni i asaj se çka është dhe çka nuk është “shtëpi” kishte ndryshuar. Tashmë ata nuk do të pranoheshin në vendet të cilat dikur njihnin si shtëpi të veten sepse identitetet e tyre ishin komprometuar. Ata asnjëherë s’kishin për të zënë vend në Perëndim — ishin akoma tejet “të ndryshëm”. Thekset e tyre do të konsideroheshin mallra me vlerë. Do të bëheshin studiues me origjinë nga hapësira tranzitore e cila tregon se ku përfundon Europa, apo mbase ku fillon. Apo të paktën kështu do të shpresonin ata.

Ta përvetësoja idenë e vetvetes dhe të një identiteti të copëzuar ishte për mua diçka freskuese. Të jesh e margjinalizuar, të mos përshtatesh askund por njëkohësisht edhe gjithkund, ishte diçka që jepte fuqi por edhe tëhuajsonte.

Derisa po e përgatisnim numrin ‘Migrimi’, pashë se këto ndjenja të tëhuajsimit dhe fuqizimit përshkonin edhe disa tregime të revistës. Ajo se në çfarë hasëm ishte se, derisa migrimi është dukuri universale dhe se mishëron e ndjell përvoja e kujtime tek individët dhe njerëzit kudo, është po aq shpesh edhe ndarës, meqë kuptimet të cilat ne ia mveshim janë të natyrës politike.

Dhe, përderisa ekzaminojmë aspekte politike, ekonomike e shoqërore të formave të ndryshme të migrimit, ne shikojmë atë se si përplasjet ndërmjet diskurseve ideologjike dhe sistemeve politike prodhojnë pasoja të cilat jo rrallëherë cenojnë të drejtat dhe liritë e njeriut, por që kanë edhe prirje për të prodhuar kuptim të zbehtë të asaj që përfaqëson “migrimin me të drejtë”. Ato përcaktojnë edhe kufi të të drejtave. Meqenëse, qoftë nëse flasim për politikën diskutabile të qasjes ndaj migrimit, qoftë nëse eksplorojmë shkaqet dhe motivet që nxisin format e ndryshme të migrimit, qoftë nëse shfaqim përsiatjet personale mbi identitetin, orvatjet të cilat burojnë nga migrimi janë përfundimisht të një natyre intime, personale. Andaj, të kuptuarit si dhe përvojat tona mund të ndikojnë njëjtësisht dhe t’i japin formë llojit të rrëfimeve të cilat ne hasim, dëgjojmë, tregojmë dhe madje përjetojmë.

Për këtë arsye, kemi qenë të vendosur që nga fillimi që orvatjet personale dhe njerëzore dhe vetë përvojat të jenë thelbi i këtij botimi. Pjesa e madhe e rrëfimeve në këtë botim flasin për atë se si e definojmë dhe si e kuptojmë nocionin e vetvetes, vendit dhe shtëpisë, brenda një konstelacioni të tillë, dhe si i sfidojmë ato.

Të qenit nga Kosova na ofron këndvështrim të fuqishëm rreth asaj se si ndodh migrimi, si zbulohet dhe paketohet e shpaketohet vazhdimisht. Gjatë viteve të ’70-a, ’80-a dhe ’90-a kosovarët përjetuan valë të mëdha migrimi. Gjatë periudhës së Jugosllavisë socialiste, shqiptarët e Kosovës migruan si “punëtorë të punësuar përkohësisht jashtë vendit”; me rritjen e retorikës nacionaliste dhe regjimit shtypës të asaj kohe, shumë njerëz kërkuan azil politik ose bashkim familjar me ata që veçse jetonin jashtë vendit; dhe vala e tretë përfundimisht përfshiu me qindra mijëra refugjatë që u larguan nga lufta e vitit 1999 (shiko artikullin tonë hyrës, “Shtëpia e dytë” nga Enver Robelli, faqe 27).

Në njërën anë kemi dokumentuar rrëfime nga këto valë të migrimit, përmes kronikave personale të disa prej shkrimtarëve tanë shqiptarë, si dhe kemi eksploruar atë se si rrëfimet e tyre ngjallin ndjenjën e shtëpisë dhe të identitetit (shiko “Gjenerata e ardhshme” nga Hana Marku, faqe 20, dhe “Muret që nuk mund të shemben” nga Artrit Bytyçi, faqe 40). Në anën tjetër, edhe përvoja jonë jo e largët na detyron që t’i identifikojmë lëvizjet dhe orvatjet e ngjashme për të drejta, të cilat vazhdojnë të mbizotërojnë në vendet tjera, si edhe këmbënguljen e regjimeve që dëshirojnë të asgjësojnë njerëzit ngase i përkasin një grupi të caktuar (shiko përmbledhjen e tregimeve që flasin për refugjatët sirianë në Bullgari dhe Turqi, dhe për azilkërkuesit në Serbi, duke filluar nga faqja 48).

Derisa po e përgatisnim këtë numër, pamë se po i ktheheshim diskutimeve mbi të drejtat, liritë dhe mundësitë brenda shtetit dhe shoqërisë sonë. Kjo pikësëpari ngase, gjashtë vjet pas pavarësisë, u bë e qartë se liritë dhe të drejtat nuk janë të garantuara. Pra, derisa Kosova njëherë u ballafaqua me valë migrimesh kryesisht për shkak të cenimeve të sigurisë së grupit kombëtar, mundimet me të cilat ballafaqohet sot janë edhe me natyrë të ndryshme por edhe të ngjashme. Rinia e Kosovës po kërkon rrugëdalje. Sistemet politike dhe ekonomike dështojnë në ofrim dhe garantim të sigurisë së tyre shoqërore dhe ekonomike, ndërkaq debati publik është i ngulfatur nga mazhorancat morale dhe politike të pushtetit të vetëshpallur.  

Për këtë arsye e konsideruam të rëndësishme që të përfshijmë një seksion i cili ekzaminon dhe kritikon cilësinë e arsimit të lartë në Kosovë, e cila jo vetëm që nxjerr gjenerata që veten e shohin si të mangët për nga perspektivat, por edhe gjeneratë që ndjehet e papërgatitur për të marrë pjesë në zhvillimin e Kosovës.  

Këta të rinj në masë të madhe shihen si rrezik për “familjen europiane” të cilës Kosova aspiron t’i bashkohet (shiko “Shumë të varfër për të udhëtuar lirshëm”, faqe 16). Dhe, ndërkohë që nuk pohojmë se vizat duhet të jepen pakusht, ne e mbështesim nevojën që të njihet dhe pranohet fakti se procesi është po aq politik sa edhe gjithçka tjetër. Kosova është shndërruar në geto, ndërkaq liria e lëvizjes është strukturuar në atë mënyrë që disa njerëz i mban brenda (shpesh kundër dëshirës së tyre) e të tjerët jashtë. Rasti i Leonarda Dibranit këtë e ilustron shumë mirë (shiko “Vendlindja e gabuar”, faqe 22).

Dhe kështu, ky numër për migrimin lidh bashkë diskutimet mbi liritë politike, mundësitë ekonomike, të drejtat e njeriut dhe çështjet e identitetit. Derisa jemi të prirë të mendojmë për migrimin si përjashtim i gjendjes njerëzore që karakterizohet me prejardhjen dhe ndjenjën e shtëpisë, vazhdimësia e lëvizjes njerëzore duket si njëfarë gjithanshmërie shumë më bindëse. Në fund të fundit, ndoshta nuk është përkohshmëria ajo që kërkon kontroll por janë aspektet e fuqishme të migrimit dhe dëbimit ato që e detyrojnë atë.