Për aktivistin e shoqërisë civile, 25-vjeçarin Shqiprim Lubishtani, monitorimi i procesit zgjedhor është një ndër aspektet më të rëndësishme të demokracisë. Ai ishte përfshirë drejtpërdrejt në proceset zgjedhore qysh prej vitit 2010. Zgjedhjet nacionale që u mbajtën atë vit u dëmtuan në atë masë saqë Ambasadori i asokohe i SHBA-së në Kosovë, Christopher Dell, foli për “vjedhje industriale të votave”.

Për Lubishtanin, ajo kishte qenë hera e parë që kishte votuar, si dhe hera e parë që ishte angazhuar si vëzhgues në qytetin e tij, në Ferizaj. Por ato palë zgjedhje kanë mbetur në kujtesën e tij më shumë për shkak të parregullsive dhe manipulimeve që kishin ndodhur. Për pasojë, Lubishtani kishte kuptuar edhe më tej rëndësinë që ka vëzhgimi dhe kjo ngjalli brenda tij një pasion që vazhdon ta ushtrojë ende.

Me profesion ekonomist, Lubishtani qysh prej moshës 16-vjeçare ishte i përfshirë në organizata joqeveritare që në fokus të punës së tyre kishin procesin zgjedhor, duke përfshirë organizatat si INPO, FOL dhe Demokracia në Veprim. Ajo çfarë ka vërejtur nga përvoja e deritanishme si vëzhgues është një përmirësim në organizimin dhe mbarëvajtjen e zgjedhjeve në vend, dhe që së fundmi trendet e votimit kanë ndryshuar si pasojë e insistimit të qytetarëve për ndryshime nga ana e politikanëve.

Foto: Fikret Ahmeti / K2.0.

K2.0 realizoi një bashkëbisedim me Lubishtanin, ku u diskutua rreth zgjedhjeve problematike të vitit 2010, ndëshkimit të manipuluesve të votova, si dhe dallimeve ndërmjet organizimit të zgjedhjeve lokale dhe nacionale dhe zgjedhjeve lokale të 22 tetorit, ku thekson ndryshimin e diskursit të politikanëve gjatë fushatës.

K2.0: Keni qenë i angazhuar ndër vite si vëzhgues i zgjedhjeve në vend. Cili ka qenë motivi juaj dhe a mund të na flisni më shumë për herën e parë kur ishit të përfshirë në procesin zgjedhor?

Shqiprim Lubishtani: Në moshën 16-vjeçare isha i përfshirë në shoqërinë civile, në organizimet që quheshin ‘‘Gara e Debatit’’. Pastaj, në vitin 2010 kur edhe arrita moshën që më lejonte të votoja, isha i përfshirë edhe në procesin zgjedhor, konkretisht në monitorimin e zgjedhjeve. Paramendojeni, isha dikush që edhe vetë nuk dija të votoja – por mora pjesë në disa trajnime dhe më pas për vite me radhë isha pjesë e monitorimit të zgjedhjeve.  

Herën e parë kur u futa brenda një qendre të votimit e kuptova se vëzhguesit jopartiakë, nga vëzhguesit e partive politike shihen si dikush që ka ardhur të shkaktojë tollovi. Në kuptimin që janë aty të lajmërojnë parregullsitë që mund të hasen dhe duhet pasur kujdes prej tyre.

Zakonisht personat partiakë janë më me përvojë dhe qysh në mëngjes fillojnë me pyetje: “Me kon je?”, “Kush të ka dërgu?”, “çka ki me ba?” Fillon njëfarë procesi i njohjes, si në një xhungël ku ‘‘kafshët’’ fillojnë ta njohin njëra-tjetrën dhe ta dinë fuqinë e gjithësecilit. Kjo më ka bërë që të kuptoja se roli im brenda këtij procesi është që me mundësitë e mia të tentoj të parandaloj shkeljet eventuale, qoftë vetëm në klasën në të cilën gjendem.

I cilësuat zgjedhjet si një lloj ‘‘xhungle’’ dhe thatë se zgjedhjet e para në të cilat morët pjesë si vëzhgues ishin ato të vitit 2010. Në këto zgjedhje ishin shënuar incidente të shumta, ku ndër të tjera ishte thënë se ka pasur ‘‘vjedhje industriale të votave’’. Si ndikoi kjo në angazhimin tuaj në zgjedhjet tjera?

Kur je brenda një klase – sidomos në atë kohë kur teknologjia nuk ishte ajo që është sot – nuk je në dijeni se çka po ndodh në vendet tjera. Në vitin 2010 tek ditën e nesërme dëgjova se çka kishte ndodhur dhe kjo më bëri të mendoja shumë dhe ta pyesja veten se çka kam bërë unë!

Fillon dhe hulumton brenda mendjes sate se çka ka ndodhur në qendrën e votimit ku ke qenë ti. Fatmirësisht, në qendrën ku isha unë nuk kishte manipulime të votave, por megjithatë, në nivel vendi, në procesin zgjedhor që t’i kishe marrë pjesë e kupton që në një qendër dalja në votime ka qenë 126 për qind. Dhe ndihesh keq, sepse e kupton se kontributi yt nuk ishte i mjaftueshëm.

Prej asaj kohe ju keni marrë pjesë edhe në proceset tjera zgjedhore. A ka pasur ndryshime në organizimin dhe mbarëvajtjen e zgjedhjeve

Ka pasë ndryshime të mëdha. Qoftë në organizim e në mbarëvajtje të zgjedhjeve, qoftë edhe në mënyrën se si qytetarët votojnë. Ata kanë kërkesa të ndryshme dhe më nuk po i blejnë ‘‘rrenat e lira’’. Edhe organizimi i zgjedhjeve ka ndryshuar. Pse ka ndryshuar? Sot kemi numër më të madh të mediave që e përcjellin atë proces. Incidentin më të vogël që mund të ndodhë brenda një qendre të votimit t’i mund ta transmetosh drejtpërdrejt, dhe në pak minuta ai shpërndahet te një numër i madh i njerëzve. Kjo ka ardhur për shkak të zhvillimit teknologjik dhe ka ndikuar në përmirësimin e procesit zgjedhor.

Pastaj, përmirësimi i listave të votuesve – mbaj mend tollovitë që bëheshin në 2010-n për të gjetur vendin se në cilën klasë do të votosh. Sot është më e thjeshtë, me numrin personal të letërnjoftimit ti e din saktë se ku do të votosh. Këto janë probleme teknike që na i ka zgjidhur teknologjia dhe që më herët kanë shkaktuar tollovi. Besoj se kjo është përmirësimi i parë në organizimin e zgjedhjeve nga ana e institucioneve.

Pastaj, pas 2010-s kam parë një insistim të institucioneve që mbarëvajtja e zgjedhjeve të shkojë në mënyrë të rregullt. Filluan që pjesëmarrësve në procesin zgjedhor t’u tregohet kodi penal dhe dënimet që parashihen për manipulim të votave, prokurorët filluan të jenë direkt të përfshirë në proces, të përfshihen në organizim njerëzit që e dinë që kanë përgjegjësi dhe këto detaje ndikuan që të kemi përmirësim të procesit zgjedhor.

Foto: Fikret Ahmeti / K2.0.

Po thoni se incidentet e 2010-s ndikuan që më pas të kemi organizim më të mirë të zgjedhjeve?

Pas 2010-s zgjedhjet filluan të jenë në fokus më të madh dhe të kërkohet përgjegjësi më shumë. Në zgjedhjet lokale të vitit 2013 në mbikëqyrje të procesit morën pjesë më shumë organizata, qoftë ndërkombëtare apo vendore, mediat ishin më këmbëngulëse, si dhe të mos e harrojmë përfshirjen e prokurorëve. Incidentet e 2010-s shkaktuan reaksion tek njerëzit, që besoj se i shtyu edhe institucionet të ndërmarrin një kundërveprim.  

Ju keni marrë pjesë për së afërmi si në zgjedhjet lokale ashtu edhe në ato të përgjithshme. A keni vërejtur ndonjë ndryshim në qasje qoftë nga partitë politike apo edhe nga institucionet në përgatitjet e këtyre dy palë zgjedhjeve?

Po, ka dallime. Në zgjedhjet e përgjithshme, kemi katër apo pesë kandidatët për deputetë nga një qytet, dhe e gjithë struktura partiake e atij qyteti punon vetëm për ata persona. Në zgjedhjet lokale kemi 45 kandidatë për një vend në asamblenë komunale. Këtu na shfaqet ‘‘lufta’’ brenda llojit, duke marrë parasysh që mund të votohet vetëm një emër brenda partisë për asamble. Në zgjedhjet e përgjithshme mund të votohen deri në 5 kandidatë për deputetë dhe bëhen kompromise, sepse janë të vetëdijshëm se nga mund t’i marrin votat. Në zgjedhjet lokale kjo nuk ndodh; nëse unë nuk e marr votën, e merr ti. Dhe kjo natyrisht ndikon edhe tek institucionet që merren me organizimin e zgjedhjeve.

Në disa raste kemi pasur edhe zgjedhje të jashtëzakonshme nëpër komuna. A ndryshon kjo diçka në organizim për këto zgjedhje qoftë tek partitë politike, qoftë tek institucionet vendore?

E para që bie në sy është koha më e shkurtër e fushatës. Kjo i jep një intensitet më të madh fushatës, që unë e shoh si pozitive. Po vërejmë në fushatën e tanishme që intensiteti ka rënë dhe partitë politike po presin javën e fundit që të mobilizohen edhe më shumë. Ndoshta edhe nuk kanë kapacitete njerëzore që mund t’u shërbejnë në fushatë përgjatë një muaji.

Në anën tjetër, KQZ-ja e ka më lehtë t’i organizojë zgjedhjet vetëm në një komunë dhe krejt resurset e veta t’i fokusojë në atë qytet, dhe kjo bën që të kemi edhe proces më të rregullt zgjedhor. Kjo besoj se duhet ta shtyjë KQZ-në të mendojë t’i rrisë resurset e veta për organizim më të mirë të zgjedhjeve. Në zgjedhjet e fundit nacionale, KQZ-së për më shumë se 24 orë nuk i ka punuar uebfaqja. Është problematike nëse uebfaqja e KQZ-së nuk funksionon; njerëzit nuk kanë ku t’i marrin informatat zyrtare dhe kjo i rrit mundësitë e keqinformimit dhe keqinformimi mund të shkaktojë probleme. Pastaj edhe problemet që janë hasur në regjistrimin e diasporës për të votuar gjithashtu vinë për shkak të kapaciteteve të KQZ-së.

A keni vërejtur dallime në mbarëvajtjen e procesit zgjedhor nëpër komuna, dhe si ndikojnë ‘‘bastionet’’ e partive politika në procesin zgjedhor që mbahet atje?  
Kam marrë pjesë në monitorim të zgjedhjeve në disa prej këtyre ‘‘bastioneve’’ dhe ajo që kam vërejtur është se numri i militantëve që sillen nëpër korridore është më i madh, dhe gjithashtu kam vërejtur një vrazhdësi të tyre më të madhe se në vendet tjera. Në shumë raste ata mendojnë se mund të bëjnë çka të donë. Është interesante se edhe brenda qyteteve ka bastione politike; në lagje të caktuara, në lagjet ku banojnë më shumë familjarë të politikanëve e kështu me radhë. Një prej problemeve që e kam hasë në këto qytete është edhe prezenca e madhe e njerëzve nëpër korridore të cilët nuk e kuptojnë se vetë prezenca është një pengim i procesit zgjedhor.

Pastaj janë edhe oraret e caktuara që janë më problematike në këto vende. Për shembull, në orën 18:00 shihet më dukshëm presioni, ku tentohet të shtyhet orari i votimit, me pretendime të llojllojshme si: janë duke ardhur disa persona të votojnë, kanë qenë në punë njerëzit, etj.

Mirëpo, kohëve të fundit ka filluar të shkundet ideja e bastioneve politike. Dhe nuk po hasi më njerëz që janë të gatshëm të shkojnë në burg për shkak të partisë. Po kthehem prapë tek dënimet kundër manipuluesve të votave që kanë ndikuar në ndryshimin e qasjes së partive politike për përfitimin e votave.

Foto: Fikret Ahmeti / K2.0.

Sot partitë politike kanë tendencë që votat t’i sigurojnë jashtë qendrave të votimit, gjë që ka ndikuar të mos kemi parregullsi të mëdha në procesin e votimit. Për shembull, deri në vitin 2013 nëpër qendra të votimit janë hasur disa persona partiakë që janë quajtur koordinatorë. Të them të drejtën, nuk e di se çka kanë koordinuar. Puna e vetme e tyre ka qenë që komisioneve të partive politike t’u sigurojnë ujë, mbushje telefoni, të sillen nëpër korridore, etj. Kjo në zgjedhjet e fundit ka filluar të shuhet si strukturë hierarkike në procesin zgjedhor.

A besoni se votat e pavlefshme vinë për shkak të mosnjoftimit nga ana KQZ-së se si duhet votuar?

Nuk besoj se njerëzit janë të painformuar për mënyrën se si duhet të votohet. Në zgjedhjet e 11 qershorit kemi pasë dyfishim të votave të pavlefshme dhe besoj se kjo nuk mund të sqarohet ndryshe pos si pakënaqësi qytetare ndaj klasës politike. Kjo do të duhej të na bënte të mendonim dhe pse jo të krijojmë mundësinë që në fletën e votimit të jetë opsioni ku qytetari voton për “askënd”. Në Francë kanë opsionin ‘‘vota e bardhë’’, ku nuk votohet për asnjë prej kandidatëve.

Nëse i përkthejmë 50 mijë votat e pavlefshme të zgjedhjeve të fundit në vend, na del se së paku katër ulëse në Kuvendin e Kosovës duhet të jenë të zbrazta. Në ato katër ulëse, qytetarët e vendit besojnë se askush prej politikanëve nuk e meriton të ulet, apo së paku unë kështu e përkthej këtë situatë.

Përmendët vazhdimisht ndryshimin e qasjes të qytetarëve ndaj procesit zgjedhor në vend. A ka ndikuar kjo edhe në ndryshimin e qasjes së kandidatëve për kryetarë të komunave karshi qytetarëve?

Kjo është sikurse fizika: veprim dhe kundërveprim. Natyrisht se ka ende punë që të bëhen ndryshime cilësore, por se politikanët kanë marrë sinjal nga qytetarët se duan ndryshim, kjo nuk don diskutim. Tash mbetet në dorë të politikanëve të veprojnë dhe të sjellin ndryshim dhe më pas do të ketë edhe kundërveprim — se si do ta cilësojnë qytetarët këtë ndryshim. Por, po vërehet se partitë politike po sjellin brenda listave të tyre fytyra të reja.

Po ashtu, edhe diskursi i tyre [politikanëve] ka ndryshuar karshi qytetarëve. Në fushatën e tanishme, kandidatët po flasin më shumë për rininë, s’po japin premtime në ‘‘ajër’’ dhe kanë oferta konkrete. Dy sektorët, ai i kulturës, rinisë dhe sportit, dhe [ai] i bujqësisë që për vite kanë qenë të lënë pas dore, ose është folur shumë pak për ta, në këtë fushatë gjithnjë e më shumë janë pjesë e diskursit të kandidatëve për kryetarë të komunave. Në dy debate për zgjedhjet lokale, kam parë se si dy kandidatë kanë kërkuar minuta shtesë për të folur rreth sektorit të rinisë. Dhe kjo besoj se ka ndodhur për shkak të mesazhit që e kanë marr nga qytetarët.

A do të merrni pjesë në vëzhgimin e zgjedhjeve lokale të 22 tetorit dhe, nëse po, cili është motivi për këtë?

Edhe pse nuk jam më pjesë e ndonjë organizate joqeveritare, unë do të gjej një mënyrë që të jem i përfshirë në procesin zgjedhor të këtij muaji. Besoj se kjo është shndërruar në pasion për mua, dikush e ka sportin, muzikën e filmat, unë e kam pjesëmarrjen direkte në procesin zgjedhor. Monitorimin e zgjedhjeve e shoh si aktivizëm për ndryshim cilësor në shoqërinë ku jetoj.K

Foto kryesore: Fikret Ahmeti / K2.0.

Kthehu prapa tek Monografia për Zgjedhjet Lokale 2017