Këtë vit, DokuFest zgjodhi Inteligjencën Artificiale (AI). Vizitorët, në hapjen e 4 gushtit të festivalit vjetor të filmit, u mirëpritën me një këngë të shkruar tërësisht nga ChatGPT. Por a do t’ia dalë ndonjëherë AI ta zëvendësojë krijimtarinë e artistëve/eve të rinj/eja?

Çdo vit DokuFest sjell në Kosovë dhjetëra filma nga e gjithë bota. Eksperimental dhe komercial, historik dhe modern, dokumentarë e trillim. Një tipar kryesor ndër vite ka qenë shfaqja e filmave të Ballkanit dhe atyre kosovarë për audiencën vendore dhe ndërkombëtare.

Në garën kombëtare të këtij viti morën pjesë 13 filmbërës/e shqiptarë/e nga Kosova, Shqipëria, Maqedonia e Veriut dhe diaspora. Filmat trajtojnë tema si migrimi, diaspora, zhvillimi urban, drejtësia gjinore dhe mjedisi.

K2.0 bisedoi me shtatë nga filmbërës/e në garën kombëtare të këtij viti, duke u përqendruar te regjisorët/et apo filmat që ndërlidhen me Kosovën.

Këta/o regjisorë/e të rinj/eja dhe në hapat e parë të karrierës po i krijojnë hapësirë vetes pavarësisht sfidave të financimit, mungesës së pajisjeve dhe vështirësive lidhur me promovimin e shpërndarjen e filmave. Ndonëse disa nga regjisorët/et kanë pasur premiera apo shfaqje në festivale filmi në të gjithë Evropën, secili/a kanë një ndjenjë të veçantë që po e ndajnë punën e tyre me publikun vendas në mjedisin botëror, por gjithsesi intim të DokuFest.

Ndonëse pa e ndier dorën e financimeve vendore apo ndërkombëtare, në të cilat vetëm disa prej tyre arrijnë të kenë qasje, regjisorët/et e rinj/eja po detyrohen të bëhen kreativ/e për t’i plotësuar synimet e tyre artistike. Duke u ballafaquar me kushtet, që njëra prej regjisoreve i quajti duke qeshur si “katastrofike” për realizimin e filmave në Kosovë, megjithatë këmbëngulja për t’i kryer punët vetë dhe pasion i pashterur karakterizon shumë prej artistëve/eve që krijojnë filma në Kosovë dhe për Kosovën sot.

Bisedat janë redaktuar për gjatësi dhe qartësi. Disa prej bisedave janë zhvilluar në shqip, disa në anglisht.

Trëndelinë Halili

Regjisore e “Prishtinë, 2002”

Filmi është rrëfim për miqësinë mes dy adoleshenteve. Është një rrëfim për kujtesën, kolektive dhe personale. Është film linear, nuk ka najfarë kthese të madhe dramatike. Rrëfimi pak a shumë bazohet në ngjarje reale dhe mund të them se i takon më shumë stilit realist subjektiv.

Filmi ka shumë elemente në prapavijë, elemente nga ambienti ku ato e manifestojnë atë miqësi. Është viti 2002, mjedis i pasluftës dhe si fëmijë, në atë kohë, argëtimi jonë u konë rruga. Ka pasë shumë shtëpi të braktisura ku fëmijët kanë gjetë argëtimin.

Ka qenë edhe një inspirim prej një artikulli të K2.0 për Skender Boshnjakun. Kur e kam pa librin e tij që e ka pasë fotografi të grafitit të argesionit serb nga e gjithë Kosova dhe më ka nxitë si ide për me e tregu se si ne, si fëmijë, kemi luajë në mahallë qaty, e kemi pasë atë botën tonë fëmijnore në ato hapësira, mirëpo qaty jemi konë edhe përballë me agresionin, që ndoshta atëherë s’e kemi kuptu, veç jam shumë e bindun që ka mbetë diçka në kujtesën tonë.

I kam thirrë, iu kam shkrujtë ma s’pari shoqeve, që i kam pasë në klasë në shkollë fillore dhe iu kam thanë çomni fotografitë e asaj kohe. Kur jam konë e vogël, jam konë pak e distancume dhe introverte, nuk kam dalë nëpër fotografitë të shkollës, asnjë fotografi të shkollës nuk e kam. Prandaj, iu kam shkrujtë nkrejt njerëzve, iu kam thanë çomni fotografi të shkollës fillore sepse po du me e pa stilin, po du me i pa krejt, po du me u kthy në kohë.

Pastaj kam lypë arkivat të televizioneve. Dojsha me e pa arkitekturën e Prishtinës. Pak a shumë mbajsha në mend, por disi e kisha harru. Kam qenë e mahnitur kur e kam pa çfarë jete urbane ka kriju Prishtina menjëherë pas luftës. Mandej i kam kërku të gjitha grafitet. Një prej sendeve që iu është kujtuar shoqeve kanë qenë leksikonet nga ajo kohë, që i kanë krijuar fëmijët dhe adoleshentët/et.

Qajo më ka nxitë edhe ma shumë për me e lanë emrin “Prishtinë, 2002”. Është si ditar, në njëfarë mënyre, sepse ashtu e kemi rujtë kujtesën ne atëherë.

Ka qenë sfidë me e realizu filmin për shkak se Prishtina ka pësu transformim të tmerrshëm dhe shumë pak vende kanë mbetur nga ajo kohë.

Sa i përket grafiteve serbe, normalisht që janë mbulu, kështu që i kemi rikriju prej fillimit. Kemi marrë leje prej policisë, por ka ndodh diçka interesante. Në Ulpianë, një grua është shqetësu për shkak të grafiteve, nuk e ka ditë se çka po ndodhte. Një ditë para xhirimeve, i kemi krijuar muret me grafitë, të tilla si “Srbija do Tokija” dhe disa nga sendeve më të rënda që i kanë pasur çetnikët.

Në fund u desh të ndërhynte policia, për shkak se ajo nuk e kuptonte, por dikur e kuptoi që është veç film. Aty e mësova sa shumë gjurmë ka lënë lufta. Fillova me e mendu që ne si fëmijë, jemi rrethuar me gjuhë të urrejtjes, nuk kanë qenë vetëm serbët që na u drejtonin me këto lloj gjërat ndaj shqiptarëve. Njëri nga elementët e filmit është se sjelljet barten tek fëmijët dhe nuk jemi të kujdesshëm për atë që e përcjellim tutje apo trashëgojmë.

Mendoj se kur filmi të shfaqet në Kosovë njerëzit do të reflektojnë më shumë rreth tij. Është shfaqur në vende të tjera, për shembull premiera ka qenë në Clermont dhe kam përshtypjen se në ato vende, Kosova, lufta dhe paslufta në njëfarë mënyre ekzotizohen dhe se perceptimi i tyre mundet me qenë më paragjykues. Dyshoj se sa kanë mbërri të reflektojnë për këtë. Unë e krijoj filmin. Nuk pres si qysh ka me u ndi audienca, le të ndihet secili si të dojë, por nga reagimet që kam marrë, m’u duk pak që e ekzotizojnë.

Katastrofë është me bo filma në Kosovë. Kemi pasë mbështetje nga Qendra Kinematografike e Kosovës dhe pak prej Komunës së Prishtinës. Unë jam mësu me filmat studentorë, që i kam bo vetë dhe kjo m’u ka dokë luks.

Problemi është te distribuimi dhe promovimi. Për me realizu film është një gjë, por filmi nuk mundet me ecë përpara pa e promovu. Pavarësisht se sa i mirë është filmi, ndihem keq për njerëzit që kanë bërë filma shumë të mirë, por nuk kanë mujtë me depërtu për shkak të promovimit.

Njerëzve të përfshim në film, iu duhet me mbajtë puna tjera për me jetu.

Blerta Haziraj

Regjisore e “E ardhmja asht ma e mirë, shoqe”

Jam hulumtuese dhe regjisore nga një fshat i quajtur Runik.

Filmin tim të fundit e kam prodhuar për një ekspozitë në Bienalen Autostrada. Ekspozita përmban hulumtime rreth Frontit Antifashist të Grave, e cila ishte një lëvizje jugosllave që në Kosovë funksiononte në disa aspekte si një shkollë alternative.

Hulumtimi im përqendrohet tek librat që gratë punëtore i kanë shkruar gjatë periudhës së Jugosllavisë socialiste. Një herë, krejt rastësisht, në një pazar gjeta një libër të botuar në Gjilan në vitin 1981 nga një grup grash punëtore të fabrikës së tekstilit dhe më nxiti të mendoj se duhet të ketë edhe të tjerë libra të ngjashëm. Fillova të shkoj në Bibliotekën Kombëtare, ku pashë që përmendeshin “Buletini” dhe “Agimi”. Këto kanë qenë revistat e para në gjuhën shqipe të botuara nga Fronti Antifashist i Gruas. Mendova me vete, wow, më duhet t’i gjej këto.

Duke parë këtë organizatë politike, që ishte aktive për rreth 11 vite në fund të viteve 1940 dhe në fillim të viteve 1950, çfarë më magjepsi teksa po lexoja “Buletinin”, ishin artikujt që mbulonin atë që bënin gratë në qytete dhe në fshatra.

Ekzistojnë këto statistika për përfshirjen e grave në jetën publike për herë të parë në Kosovë. Gratë që shpenzojnë X numër orësh në ndërtimin e hekurudhave. X numër i grave iu bashkuan disa kooperativave. Sot nuk e kemi këtë informacion, nuk e shohim se çka ndodh me gratë në fshatra.

Doja shumë t’i takoja këto gra që jetojnë në fshat dhe ta shihja se çka po bëjnë, si duket jeta e tyre dhe cilat janë ëndrrat e tyre, për ta bërë një projekt filmik. E vetmja mënyrë për të parë se çka po ndodhte ishte të shkoja aty.

Filmi i parë që kam bërë disa vite më parë, një film i shkurtër i quajtur “How I failed filming male gaze”, [shqip: Si s’arrita ta regjistroja vështrimin burrëror]. E krijova përmes programit Neo_School të Kino Armatës. Edhe pse ndihem sikur ende nuk di të krijoj filma, Kino Armata dhe Neo_School më kanë ofruar shumë hapësirë për të eksploruar.

Teksa rritesha në fshatin tim, mua dhe shoqet e mia gjithmonë na ka ndjekur një burrë inatçi, që na vështronte. Doja ta përdorja kamerën për të luajtur me këtë vështrim mashkullor. Shkova në fshat dhe ideja ishte që ta bëja një film të thjeshtë me temën që shfaqte dy grupe vajzash që ecnin nëpër qytet.

Doja që kamera ta luante rolin e atij vështrimi burrëror, por më pas shkova në fshatin tim dhe fillova të xhiroja, gjithë burrat e fshatit, ata që dikur më tmerronin, tani komunikonin me mua.

E kuptova se si grua, ishte kamera ajo që më jepte fuqi. Në dhomën e montazhës pashë se kjo përvojë e të pasurit burra që të shikojnë me atë shikimin mashkullor është diçka shumë e brendshme, diçka që është vështirë e dokumentueshme dhe zor të xhirohet me një aparat fotografik. Në të kaluarën isha gjahu, por tash, prapa kamerës, ishte ndryshe.

Për filmin “E ardhmja asht ma e mirë, shoqe”, me vete kam marrë vetëm kamerën. Thjesht po shkoja në një fshat, ndaloja makinën, merrja kamerën dhe trokisja në dyer.

Shumica e këtyre grave e kishin kryer klasën e katërt ose të tetë të shkollës fillore dhe shumica e tyre ishin analfabete. Ulesha me to dhe ato më ofronin kafe dhe pastaj bisedonim. Një gjë për të cilën gjithmonë filsnin ishte shkolla, se si donin të arrinin më shumë, se pse nuk ia dolën ta përfundonin shkollën. Bëhej fjalë për ëndrrat e braktisura që kishin.

Një nga gratë në fund të filmit thotë: “Alfabetin e kam mësuar vetë në internet. E kam mësuar tash”.

“Kam pasur shumë vullnet”, thotë ajo. Është e njëjta grua që në fund më thotë të mos ndalem duke lexuar dhe shkruar. Ishte mesazh për të gjitha vajzat. Është mesazh kaq universal, por jam thjesht unë, aty në kuzhinë.

Asnjëherë, kurrë mos u ndal.

Ditëve të sotme ka humbje të poetikës pamore. Filmat kanë zë të mrekullueshëm. Do të doja që filmi im ta kishte zë më të mirë. Por filmi im e tregon vetë se si u realizua filmi. Nuk i kam pasur kushtet e duhura. Nuk kisha pajisje të duhura. Po t’i kisha, do të dilte shumë më mirë.

Nuk mendoj se ka ndonjë moment kur je duke e bërë një film, dhe thua, jam gati ta bëj këtë. Kjo është arsyeja pse vetëm në filmin e parë që bëra kapa xhirimet e duhura, me ndihmën e Neo_School. Këta dy filmat e tjerë që i kam bërë, thjesht kam huazuar një kamerë dhe i kam bërë filmat.

Nuk ka kurrë një moment të duhur për të pritur që të plotësohen kushtet për ta krijuar një film. Ka të bëjë me, “Duhet ta bëj këtë”. Dhe dua ta bëj tepër shumë.

Hekuran Isufi

Regjisor i “I kemi varros baballarët”

Kam ardhur në Francë kur i kam pasë tetë vjet. Në vitin 2018 kam filluar studimet në CinéFabrique. Në vitin e fundit të studimeve e kam pasë mundësinë ta bëja një film dhe doja të bëja një film në Kosovë sepse kisha një ngjarje për me e tregu. Jam shumë i lidhur me Kosovën; bagazhi im kulturor vjen prej Kosovës. Kam dashtë me tregu për migrimin, se si pas ardhjes në Francë, kthimi në Kosovë nuk është më i njëjti, sepse nuk jam më prej atij vendi.

Ngjarja ka të bëjë me Dardanin, i cili para se të niset për në Francë, dëshiron ta shohë varrin e babait të tij, por nipi i tij nuk dëshiron të shkojë, sepse ka diçka, (po ua lë ta shihni filmin) sepse ka ndodh diçka dhe nuk dëshiron t’i tregojë Dardanit. Filmi flet për migrimin, se si migrimi i ka nda këta dy nipa, se tash jeta e tyre është ndryshe — njëri është në Francë që dëshiron të jetë në Kosovë dhe tjetri është në Kosovë, por nuk e njeh më nipin e tij.

Filmi është shumë personal. E gjithë ngjarja nuk është e vërtetë, por lidhet me faktin që edhe unë jam ndarë nga familja. Është e vështirë ta krijosh një film që është më personal për mua sesa ky.

Një film që e kam bërë së fundmi nuk është aq personal dhe ka qenë shumë më e lehtë ta punoja montazhe edhe me pa. Këtë film e kam më vështirë me pa. Ndonjëherë më duket sikur nuk kam guxim ta shikoj. Nuk është marre, është disi tu u tutë prej asaj që e ke tregu.

Unë shkoj në Kosovë gati çdo vit, për me kriju lidhje me familjen time, me shtetin tim. Kjo ma bëri më të lehtë për të bërë një film atje. Ishte diçka shumë e mirë pasi edhe kam ardhur të bëja filmin, por edhe e kam pa familjen time dhe kam mujtë me i pasë edhe ata në film. Është një skenë ku e gjithë familja ime është pjesë e filmit.

Kur nipi i jep disa dru babait — në fakt ai është babai im i vërtetë dhe më pas është një skenë në dhomën e ndejës ku shihet një familje — ajo është familja ime e vërtetë, daja, nipat, tezet  dhe mami.

Kjo ka qenë skena më e vështirë që e kam bo. Jo që e kam pasë vështirë me i shti me lujtë, por sepse është shumë vështirë me bo një film shumë personal me familjen, sepse e ekspozon veten shumë. Në fund, ata e shijuan, aktruan shumë mirë. E shijuan sepse takuan shoqërinë time nga Franca, shokë të cilët nuk kanë pasë mundësi me i taku më herët. Po ashtu, ka qenë mënyrë e mirë për t’iu treguar se me çka merrem në Francë, cila është puna ime dhe si duket jeta ime. Dhe tash jam shumë i lumtur që po shfaqet edhe në Kosovë, në DokuFest.

DokuFesti është i veçantë sepse është në Kosovë dhe do të thotë se filmi po kthehet në vendin e vet. Filmin e kam bo në Kosovë, ka shkuar në festivale në Francë, por më së shumti kam dashur që filmi të kthehet në Kosovë dhe këtu, është kthy në festivalin më të mirë. U gëzova më shumë kur u zgjodh për DokuFest sesa për Clermont, i cili është një nga festivalet më të njohura pas Kanës në Francë. Normalisht u gëzova të isha pjesë e Clermont, por kur u përzgjodh për Dokufest u gëzova më shumë, sepse e dija që do të shkoja me familjen time dhe e dija që filmi u kthye në vendin e vet.

Sa i përket temës, AI më tutë goxha. Ka me ma vjedhë punën. Shpresoj të na ndihmojë në kinematografi, por më tutë shumë. Kur du me shkrujtë diçka, e ndiej një emocion dhe dua me shkrujtë… kështu që në këtë kuptim është mirë sepse nuk mendoj se IA mundet me ma vjedhë punën kaq lehtë, sepse nuk e ka emocionin tim, nuk e di se çka kam jetu unë.

Vesa Shahini 

Regjisore e “Bartësit e betonit”

Kisha thanë që ne qenie njerëzore jemi të prirur të adaptohemi. Për shkak se ky adaptim na vjen lehtë, ndonjëherë këto ndryshime i shohim si normale, si të mirëqena, pavarësisht nëse janë të mira apo të këqija. Për shkak të kësaj, këto ndryshime shkojnë në ndërdijen tonë, domethënë nuk jemi ma as të vetëdijshëm për këto ndryshime a realitete me të cilat ballafaqohemi përditë.

Me filmin tim, i cili trajton kaosin urban në Prishtinë, kom dashtë me e pru këtë temë në nivelin e vetëdijes sonë. Kom dashtë me e pru në nivel të vetëdijes këtë kaos që na është prezantu pa miratimin e secilit qytetar. Është diçka me të cilën ballafaqohemi secili, diçka e shëmtuar dhe që ndikon në psiqikën tonë. Është diçka që e kemi të përditshme, ballafaqohemi me të, por nuk merremi shumë me atë temë. Përmes filmit kam dashtë me e theksu këtë, me tregu që në fakt, kjo nuk është normale edhe pse është normalizu.

Nëpërmjet pamjeve dhe dizajnit të tingullit dëshiroja ta rikrijoja ndjenjën e parehatisë që e përjetojmë kur përballemi çdo ditë me këto ndërtesa.

Si sociologe, gjithmonë kam dashur që ta përdor filmin si medium, por shtytësi që ma ka jep atë kurajon dhe vetëbesimin për t’i hyrë kësaj fushe pa përvojë paraprake kanë qenë dy punëtori, njëra e DokuFest në 2022 dhe tjetra e Kino ARMATA, programit Neo School.

Mendoj se regjisorët më të mirë janë ata që jodomosdoshmërisht kanë prapavijën vetëm në filml, por ata që i përmes një fushe tjetër të përvojës, e sjellin atë dije në skenën e filmit. 

Para se me dalë në xhirime, ti veç e ke një ide se qysh don me u dokë filmi, por pa dalë në terren, pa i marrë pamjet nuk e di se cilat elemente do të bashkohen. Ekipi im me të vërtetë ka qenë i mrekullueshëm dhe bashkëpunimi ka qenë perfekt. Një nga vështirësitë ishte afati kohor, se e kemi pasë vetëm një ditë për xhirime, por edhe kjo e ka bërë edhe më të bukur, sepse përkundër vështirësisë së kohës ia arritëm.

Jam shumë e lumtur që jam përzgjedhur për DokuFest. Jam mirënjohëse që puna ime po vlerësohet, sidomos në fillimet e karrierës. Është pak ndjenjë e parehatshme, sepse e ke gjithmonë atë syrin kritik ndaj vetes, por prapëseprapë, ndjesia është e mirë.

Sa i përket temës së këtij viti, ka shumë diskutime se AI ka me ua marrë punët njerëzve dhe se magjia e krijimtarisë nuk do të jetë e njëjtë si përpara. Mendoj se AI është e pashmangshme gjatë evoluimit të njerëzve, gjithmonë në kërkim të përparimit, duke kërkuar diçka më shumë. Mendoj se mund ta përdorim atë si vegël në filmbërje, por veçanërisht në dokumentarë, për ata që me të vërtetë duan të bëjnë atë që e bëjnë dokumentarë — me e shpërfaqë realitetin — nuk mendoj se AI duhet me ndërhy aq shumë. Përderisa ti e ke kamerën, i ke pamjet që don me i marrë, e ke storien që po don me e tregu.

Në Kosovë ka shumë material, shumë gjëra të pafoluna, të paprekuna, të papame. Mendoj se Kosova është vend ideal për t’u zhvilluar si person që ka interesim në çështjet sociale.

Jehona Berisha

Regjisore e “Hana e Re”

“Hana e Re” trajton situatën e një gruaje që një burrë nuk mund ta përjetojë. Presioni i pritshmërive shoqërore dhe vendimeve të vështira që një grua duhet t’i marrë kur jeta merr kthesa të papritura është shumë i madh.

Jam mundu që përpos karaktereve në film që janë gra, edhe në ekip të përfshij gra. Kisha shumë nevojë që vajzat, aktoret të ndiheshin rehat. Jam ndierë shumë mirë dhe kurrë nuk kam punu më shumë, me më shumë vullnet dhe jetë se ato katër ditë dhe nuk besoj se ndonjë ekip xhirues në Kosovë ka pasur më shumë gra në ekip.

Jam mundu sepse nuk doja t’i trajtoja vetëm si personazhe. Aktoret zgjodhën vetë karakterin e tyre. Pata katër aktore në xhirime, katër karaktere, dhe i thashë secilës, merreni skenarin, lexojeni dhe hajdeni tregomëni se cilën po e zgjidhni.

Secila aktore ka ardhë me një personazh të ndryshëm. Më ka çuditë ky fakt sepse kam pritë që secila do të donte ta luante Hanën, personazhin kryesor. Edhe pse Hana është personazhi kryesor, ky film nuk do të mund të realizohej nëse nuk do të ishin tri personazhet tjera, sepse ato i japin jetë dhe kuptim asaj që kam dashur ta shfaqë.

Nuk mund të shkoj e t’i them aktorit/aktores, kqyre, kjo është çka kam shkrujtë dhe ky është personazhi yt, luaje.

Dua që aktori/ja t’i japë jetë personazhit në mënyrën e vet. Sado që ia shpjegoj se çka dua të tregoj apo çka dua të shpreh, aktori/ja e ka shumë të vështirë sepse nuk e ka parë. Kjo është arsyeja pse unë me të vërtetë dua që ai ose ajo t’ia shtojë personazhit përvojën e vet. Zakonisht kam një profil të personazhit, e marr personazhin dhe ia shkruaj emrin, sa vjeç janë prindërit e tij/saj dhe kur kanë lindur, a është fëmija i parë apo i dytë, çka ka pasë qejf më bo dhe çka bën, çka kish bo nëse i kish fitu 1 milion euro.

Janë disa pyetje që unë ia bëj personazhit tim dhe më pas kur ia jap aktorit/es, i pyes çka ai/ajo kish bo, jo unë.

Filmi ka një fund të hapur. Hana është para një vendimi të madh. Çfarëdo vendimi që ajo merr nuk është as i drejtë as i gabuar. Nuk ka vendim të mirë apo të keq. Publiku nuk e di saktësisht. Kur filmi përfundon, të gjithë në publik duhet ta marrin vendimin e tyre. Nuk doja që unë ta përcaktoja vendimin e Hanës sepse unë jam ndryshe nga ajo dhe nuk doja ta diktoja se çka është e mirë për karakterin tim sepse nuk mund të vendos për të. Por për Hanën, çdo vendim që merr është i saj.

Sa i përket temës së sivjetme të DokuFest-it, AI, mendoj se personalisht jam pak e turbullt, sepse ndonëse i ka të mirat e veta, ka edhe anët negative. Puna mund të fillojë ta humbasë origjinalitetin, individualitetin, elementin njerëzor dhe këto nuk do të doja t’i humbja.

Në kinematografi mbetem te emocioni sepse mendoj se askush më mirë se një aktor/e, një fytyrë, një close-up nuk mund ta shfaqë emocionin dhe mendoj se për mua është e vetmja mënyrë që të bën ta shohësh një film, nga fillimi deri në fund. Pavarësisht se sa i bukur do të duket çdo kuadër i një filmi i bërë me IA, përsëri duhet ta lidhësh me një ngjarje që të mban të lidhur për ekrani.

Mona Rizaj 

Regjisore e “Mut me lule“

Jam lindur dhe rritur në Austri, Vjenë. Babai është nga Kosova, vjen nga rajoni i Deçanit. Kam studiuar artet e bukura në Hamburg dhe tash jam kthyer në Vjenë për t’i kryer studimet kritike. Ky është filmi i parë që e kam punuar. Më herët kam studiuar mediet që bazohen në kohë, por bëja instalime dhe pjesë zanore.

Mendoja të bëja diçka me familjen time dhe për historinë e babait dhe nënës, se si u takuan, të gjitha prej këndvështrimit të gjyshërve të mi. Filmi përqendrohet tek gjyshja ime nga ana e nënës, e cila jetonte në një fshat të vogël në Austri dhe gjyshi im nga ana e babait tim, i cili jeton në një fshat të vogël në Kosovë. Fshatrat janë të ngjashëm në disa forma, por jo në tjera.

Titulli i filmit është “Mut me lule”, që ka të bëjë me një lule që rritet nga muti. Babai ma ka mësuar këtë frazë dhe se e ka kuptimin se nëse ndodh diçka e keqe, diçka e mirë mund të dalë prej saj.

Përmes filmit njiheni me gjyshërit e mi nga ana e nënës dhe babit, të cilët nuk janë takuar kurrë. Secili befasohet kur e dëgjon këtë, por për mua është krejtësisht normale që ata nuk janë takuar kurrë. Thjesht kurrë nuk kanë tentuar të njihen me njëri-tjetrin.

Gjyshja ime, në Austri, është person që nuk i ka pëlqyer kurrë të dalë, e të shohë gjëra. Gjithmonë ka qëndruar pas mureve të shtëpisë së saj. Gjithmonë duke punuar, duke punuar, duke punuar. Po bisedoja me të disa javë më parë për orarin javor të punës prej 32 orësh që po diskutohet në Austri, dhe më tha: “Ore, kjo është shumë pak. Pse duhet ta bëjnë këtë? Çka do të bëjnë njerëzit me kohën e tyre?”

Dhe unë iu ktheva, “Do të kalojnë kohë të mirë? Do të bëjnë diçka të këndshme? Do të kenë hobi?”

Dhe më kthehet: “Jo, s’të kuptoj”. Ajo është një person që, në gjermanisht themi, gjithmonë është “duke nxjerrë diçka“. Ishte e vështirë që të fliste për filmin. Me gjyshin tim në Kosovë është ndryshe, ndoshta sepse është burrë. Kur e pyeta diçka, nuk mund të ndalej së foluri.

Për këtë film kam shkruar propozim për të marrë fonde për diplomim nga universiteti im. Të gjitha mendimet e mia i vendosa në letër dhe e bëra aplikimin. Në fund m’u desh t’ia paraqes idenë një paneli të përbërë nga njerëz më të moshuar e të pasur që ishin donatorë, për ta prezantuar për pesë minuta dhe ishte vërtet e çuditshme.

Ia dola ta merrja financimin, 5,000 euro, diçka që ishte njëmend shumë për mua. Mundohesha të bëja diçka me to dhe t’i paguaja gjithmonë njerëzit kur më ndihmonin me këtë projekt. Nuk ka pasur aq shumë njerëz të përfshirë në këtë projekt. Kam qenë vetëm unë dhe Zacharias, partneri im, që e xhironim atë.

Me të vërtetë është mahnitëse ta kem filmin këtu në DokuFest. Jam vërtet krenare dhe e lumtur. Sa herë që ndodhem në Kosovë, vij këtu, në DokuFest. Është shumë bukur t’i shohësh filmat e Ballkanit dhe ata të Kosovës dhe të shohësh nga pozicione të ndryshme. Dhe gjithashtu të shohësh filma që mundohen të jenë kritikë ndaj historisë së Kosovës dhe historisë së Ballkanit, diçka që është vërtet e nevojshme.

Visar Berisha 

Regjisor i “we were, however, able to see the construction“

Jam lindur në Janjevë dhe kam emigruar me familjen time në një qytet të vogël të Suedisë në vitet 1990. Pas luftës ktheheshim në Kosovë çdo verë. Padyshim e kam një lidhje të ngushtë me fshatin dhe me Kosovën.

Sa i përket arsimit, jam inxhinier. Filmbërja, në fakt, nuk është profesioni im. Punoj në Agjencinë Suedeze për Mbrojtjen e Mjedisit përmes një projekti bilateral me homologët tanë kosovarë në Ministrinë e Mjedisit. Tash e një vit e gjysmë jam vendosur në Kosovë.

Ideja për filmin më ka ardhur nga zhgënjimi, mendoj, sepse një verë u ktheva në Janjevë dhe gjeta se e kishin ndërtuar këtë mur të madh që e rrethonte lumin, që kalon nëpër qytet.

Babai im gjithmonë e ka quajtur lumë, por për mua është thjeshtë një përrua, ndonëse kur ka shi mund të rritet. Por gjithsesi, u ktheva një verë dhe i pashë këto mure gjigante që e rrethonin lumin, mure betoni që ishin tepër të shëmtuara.

Pra, mbeta sikur, çka ka ndodhur këtu? S’është e drejtë. U përpoqa të pyesja përreth, doja disa përgjigje, pak llogari mora se kush e kishte marrë këtë vendim, pse e ndërtuan këtë strukturë. S’munda ta kontaktoja askënd; askush nuk iu përgjigj emaileve apo telefonatave të mia.

Një opsion që kisha ishte të shkoja në komunë dhe të filloja të kërkoja përgjigje, por sinqerisht s’është personaliteti im. Kështu që vendosa, do të bëj një film. Synimi im nuk ka qenë të bëhesha pjesë e ndonjë festivali apo diçka e ngjashme, ishte thjesht kënaqësi për mua ta bëja këtë gjë.

Fillova ta filmoja lumin, të ecja përgjatë tij dhe kur pashë këtë ndërtim të madh prej betoni që kalonte nëpër fshat, dukej si diçka që nuk përkiste aty.

Më pas vendosa ta vendosja edhe të rrëfyerit në pamje, se si ndihem e kështu me radhë. Kështu që një mbrëmje e shkrova një tekst, një lloj teksti gjysmë poetik dhe mendova se ishte mjaft i bukur. Aty flas për mos reagimet nga komuna, si ndihesh si qytetar që të mos mund të shkosh te autoritetet dhe t’u kërkosh llogari apo të marrësh ndihmë. Si suedez, është e natyrshme që ta kem mundësinë të pyes dhe dikush do të përgjigjet.

Unë flas për mungesën e funksionimit në shoqërinë kosovare, por pastaj filmi kthehet, bëhet diçka tjetër. U bë një lloj marrëdhënieje personale që unë e kam me lumin, përmes tregimeve të babait për të. Në fund, është një kthesë drejt këtij realizimi se nuk ekziston asnjë fajtor në të vërtetë, asnjë arsye apo përgjigje të vërtetë. Dhe në themel të filmit qëndron dashuria që kam për Janjevën dhe Kosovën.

Për mua do të thotë shumë ta shfaq filmin këtu në DokuFest. Është filmi im i parë dhe festivali im i parë. Dhe t’i bësh të gjitha në Kosovë e ushqen edhe më tepër këtë ndjenjë. Filmin e kam bërë për vete. Mendoj se tani është krijuar hapësira për të treguar histori që shkojnë përtej luftës, për të treguar ngjarje të tjera. Ekzistojnë probleme të tjera serioze.

Mendoj se na duhen filma kosovarë dhe shqiptarë që nuk kanë të bëjnë posaçërisht me gjëra të dhimbshme. Ky është si lloj tregimi tradicional i shqiptarëve të Kosovës, ndoshta edhe i gjithë Ballkanit, për t’u përqendruar në histori të vështira dhe të rënda. Por gjithashtu e ke edhe jetën këtu, e cila shpeshherë është e lehtë dhe tejet e gëzuar në disa aspekte. Dhe kjo po ashtu është interesante për mua.

Imazhi i ballinës: K2.0.

Përmbajtja e këtij artikulli është përgjegjësi vetëm e K2.0.

A jeni kurreshtarë ta dini se si financohet gazetaria që prodhojmë? Klikoni këtu për të mësuar më shumë.