Fjala sinjalizim është përfshirë në kryetituj në Kosovë gjithnjë e më shumë në vitet e fundit, më së fundmi kur ish-Prokurori Elez Blakaj i zbuloi akuzat për ndërhyrje politike në hetimet që po i zhvillonte ai për listat e fryra të veteranëve të luftës dhe aferën e korrupsionit ‘Pronto’.

Ndonëse sinjalizimi përfshinë rreziqe që lehtë mund të shkojnë përtej humbjes së punës apo presionit personal, avokuesit e lirisë së shprehjes po luftojnë nëpër botë për t’i mbrojtur sinjalizuesit, për shkak se ata japin informata të rëndësishme për shoqërinë.

Projektligji për Mbrojtjen e Sinjalizuesve në Kosovë, që u miratua në qershor dhe pritet të aprovohet në parlament, konsiderohet të jetë një prej ligjeve më të avancuara në Evropë, por pas tij vjen sfida e zbatimit në një shoqëri ku korrupsioni perceptohet të jetë i përhapur.

Në edicionin e ri të programit të bisedave publike të K2.0, Volume Up, është e ftuar ekspertja ligjore Cannelle Lavide-Dumoulin nga Blueprint for Free Speech, një organizatë që i përkushtohet mbrojtjes së fjalës së lirë dhe sinjalizuesve nëpër botë.

Lavite-Dumoulin punon si këshilltare ligjore për biznes dhe të drejtat e njeriut në Qendrën Evropiane për të Drejtat Kushtetuese dhe të Njeriut (European Center for Constitutional and Human Rights) në Berlin dhe është paraqitur në disa konferenca për mbrojtjen e sinjalizuesve dhe qasjen në informata nën Konventën Evropiane për të Drejtat e Njeriut. Ajo ishte gjithashtu e përfshirë në gjykimin e Lux Leaks në Luksemburg, në të cilin sinjalizuesi Antoine Deltour ndihmoi me zbulimin e praktikave sistemike të evazionit fiskal të përdorura nga shumëkombëshit.

Sonte (19 shtator) në ora 18:00, Lavite Dumoulin do ta mbajë një bisedë publike për të gjithë të interesuarit në Klubin M në Prishtinë.

Foto: Majlinda Hoxha / K2.0.

K2.0 bisdeoi me të para ngjarjes për të mësuar se çfarë është sinjalizimi, cilat janë rreziqet që e karakterizojnë dhe çfarë ka për të fituar e për të humbur kur sinjalizojmë.

K2.0: Ka plot stereotipe për sinjalizuesit në epokën post-Snowden dhe post-Wikileaks. Njerëzit shpeshherë i imagjinojnë sinjalizuesit si fanatikë të teknologjisë që vjedhin dokumente dhe i publikojnë ato, duke shkatërruar qeveritë e mëdha. Çfarë është një sinjalizues në realitet?

Cannelle Lavite-Dumoulin: Mundohem t’ua shpjegojë njerëzve se sinjalizuesit nuk janë [vetëm] Edward Snowden, mund të jetë kushdo – mund të jem unë apo ti. Për të qenë sinjalizues, thjeshtë duhet të kesh interes publik – ky është emëruesi i përbashkët.

Ata janë njerëz që shohin diçka në ambientin e punës apo në shoqëri dhe e vërejnë se është krejtësisht në kundërshtim me interesin e shoqërisë si tërësi. Pastaj vendosin se nuk mund ta pranojnë dhe tolerojnë atë, se duhet ta zbulojnë për shkak se besojnë se nuk duhet të vazhdojë më ashtu – duhet të zbulohet për të mirën e gjithë shoqërisë.

Pjesa më e madhe e njerëzve i shohin sinjalizuesit si luftëtarë kundër korrupsionit, dhe është e vërtetë, ata janë luftëtarë kundër korrupsionit, dhe janë gjithashtu luftëtarë për ligjin e punës, luftëtarë për privatësinë, si Snowden, apo luftëtarë për transparencë qeveritare, si në rastin e Wikileaks për shembull.

Por mendoj se ne duhet me të vërtetë ta kuptojmë se ata janë njerëz të thjeshtë. Ka plot raste që nuk janë të njohura. Ndodhin çdo ditë. M’i tregojnë në telefon, ose njerëzit i zbulojnë në gjykata, por këto raste kurrë nuk dalin në media.

Janë thjeshtë njerëz që zbulojnë se në një spital po keqtrajtohen të moshuarit; është një burrë që punon në një kompani të vogël të kontabilitetit dhe tregon se paratë po ridrejtohen për të shkuar tek shefi, edhe pse duhet t’i kthehen kompanisë… kësi gjëra të vogla.

Foto: Majlinda Hoxha / K2.0.

Si ka evoluar koncepti i sinjalizimit në përputhje me praninë e shtuar të konceptit të qeverisjes së hapur?

Në thelb ka evoluar nga format që i përmenda më herët. Definicioni i parë u dha në SHBA në 1951 dhe ishte specifikisht në strukturën e zbulimit të fshehtësive që ishin moralisht të gabuara – fshehtësi të qeverisë që nuk duhet të jenë fshehtësi. Pra ishte transparencë qeveritare.

Ligjet e para për sinjalizim ishin kryesisht për interesin publik – zbulimi i të gjitha sendeve që lidhen me interesin publik – apo për korrupsion. Pra kemi plot ligje që quhen për shembull ‘Ligji për luftën kundër korrupsionit’ dhe kanë kapitull për sinjalizim. Në Evropë është kështu, në Luksemburg dhe në Francë.

Para rreth 10 vitesh nisi qasja e miratimit të ligjeve të punës, pra ishte një qasje nën të cilën punëmarrësit mbroheshin nga shkarkimi i padrejtë në vendin e punës. Nisi për shkak se ishte një rast shumë i madh në Gjykatën Evropiane për të Drejtat e Njeriut, që përfshiu një grua gjermane në rastin Heinisch vs Gjermani. Ajo zbuloi diçka që po ndodhte në vendin e saj të punës dhe u shkarkua nga puna. Kjo nxiti krijimin e ligjeve që i targetonin specifikisht punëmarrësit. Pra mbrojtja e sinjalizuesve përfshihej në ligjin e punës, e kjo nuk ishte shumë gjithëpërfshirëse, sepse si sinjalizues duhet t’i hysh ligjit të punës për të gjetur diçka që të mbronë.

Dhe pastaj qasja më e fundit që po e globalizon [mënyrën e qasjes ndaj gjithë çështjes së sinjalizimit] është liria e shprehjes. Falë Konventës Evropiane për të Drejtat e njeriut dhe Komisionit Evropian, rekomandimet të ministrave që po hynë në fuqi prej vitit 2014… këto ligje po thonë se kemi nevojë ta harmonizojmë qasjen ndaj sinjalizimit. Veçanërisht për shkak se po e shohim se ka korrupsion në njërën anë, ligje të punës dhe transparencë qeveritare [në anën tjetër], dhe kështu kjo qasje mundohet t’i bëjë bashkë të gjitha këto elemente për ta krijuar një status ligjor për sinjalizuesit – si njerëz që kanë të drejtë për liri të shprehjes, por edhe status social.

Po t’i pyesja disa njerëz në rrugë sot, askush nuk do ta kishte dhënë definicionin e njejtë [për fjalën ‘sinjalizues’], për shkak se askush nuk e ka përvojën e njejtë dhe njerëzit nuk vijnë domosdoshmërisht nga i njejti vend, dhe ne i shohim sinjalizuesit si njerëz që i sjellin ato për të cilat ka nevojë shoqëria. Pra kjo është qasja e katërt, globalizimi [një qasje e përbashkët].

Ka pjesë të ndryshme të legjislacionit që janë në fuqi brenda BE-së dhe jashtë saj, por cilat janë rreziqet e përgjithshme që i kanosen sinjalizuesve?

Janë dy lloje të rreziqeve. Janë rreziqet ligjore – këto janë sigurisht dënimet për shkelje penale, sepse zakonisht nëse je sinjalizues dhe dëshiron të zbulosh një dokument apo letër nga ndërmarrja në të cilën punon, dukesh si kush që e ka vjedhur dokumentin, sepse duhet ta marrësh me vete. Pra janë rreziqet ligjore të dënimit në bazë penale, por edhe në bazë civile, sepse punëdhënësi pretendon se ka nevojë për dëmspërblim për pengesë civile.

Gjithashtu janë plot rreziqe shoqërore: Këta njerëz shqetësohen çdo ditë në punë, trajtohen si spiunë dhe e humbin punën. Mund të ta shkatërrojnë jetën, sepse nëse punëdhënësi i thotë punëtorëve në të njejtin sektor se ky burrë nuk do të jetë besnik ndaj tyre, atëherë ai person nuk do të gjejë më punë, dhe kjo ndodh shpesh.

Për shembull, i kemi dy raste të sinjalizuesve në Indi ku në thelb atyre iu shkatërrua jeta për shkak se nuk mund të merrnin as kredi në bankë pasi sinjalizuan, për shkak se konsideroheshin si njerëz jobesnik që jo vetëm zbuluan veprimet e punëdhënësit, gjegjësisht praktikat e korruptuara monetare, por edhe nuk do ta paguajnë kredinë. Futesh në listë të zezë sa i përket shoqërisë dhe profesionit, dhe gjithashtu ligjërisht përballesh me plot rreziqet, në pjesën më të madhe të kohës pa ndihmë juridike.

Foto: Majlinda Hoxha / K2.0.

Përmendët pjesë të ndryshme të legjislacionit, veçanërisht në strukturën evropiane, përfshirë këtu rastet e gjykuara në Gjykatën Evropiane për të Drejtat e Njeriut, që gjithashtu kanë vendosur precedent për Kosovë. Por cilat janë vrimat e zeza në legjislacionin ekzistues për mbrojtjen e sinjalizuesve në ditët e sotme?

Do të fokusohem në shtetet anëtare të BE. Boshllëku më i madh është se nuk kemi ndonjë dekret që quhet ‘mbrojtje për sinjalizuesit’. Nuk ka grupazh uniformal të mbrojtjeve, që do të thotë se kemi pjesë të copëtuara të procedurës në ligj, dhe nuk është aspak gjithëpërfshirës. Sinjalizuesit dhe avokatët ndonjëherë e kanë vështirë ta kuptojnë se çfarë aplikohet; ndonjëherë është vetëm një ligj që i mbronë dëshmitarët, dhe supozohet të jetë pjesë e mbrojtjes së sinjalizuesve. Pra ky është boshllëku kryesor, që as nuk ka ligj.

Kur ka, do të thoja se problemi kryesor është fakti se kanë mundësi të kufizuara për të zbuluar informata. Zakonisht, ligjet më të mira – në përputhje me Konventën Evropiane për të Drejtat e Njeriut, Deklaratën e OKB për të Drejtat e Njeriut, dhe të gjitha këto struktura dhe studime për të drejtat e njeriut tregojnë se si dhe pse zbulojnë sinjalizuesit – thonë se fillimisht duhet të zbulohen informatat brenda ndërmarrjes apo kompanisë, pastaj jashtë saj, dhe në fund për publikun.

Problemi është se i ke këto tri mundësi por janë të mbyllura, sepse ligji të thotë se duhet një herë brenda e pastaj jashtë. Nëse mekanizmi brenda ndërmarrjes është i kompromentuar, ose nëse ka konflikt të madh të interesit, në thelb ngec aty sepse identitetin ta dinë dhe nuk ke mundësi të publikosh informata jashtë kompanisë për shkak se të hakmerren.

Foto: Majlinda Hoxha / K2.0.

Një boshllëk tjetër në këto ligje është se ata ose nuk i hapin këto tri mundësi apo kanale të zbulimit të informatave – brenda kompanisë, jashtë kompanisë dhe në publik – ose i ofrojnë të trija por i obligojnë sinjalizuesit të zbulojnë informata fillimisht brenda kompanisë.

Ndoshta një boshllëk  tjetër, ajo që e shohim më së shumti, është vendosja e barrës së dëshmisë mbi sinjalizuesin. Nëse sinjalizuesi shkon në gjykatë dhe thotë: “Më kanë shkarkuar nga puna, ose më kanë trazuar, ose më kanë dënuar për shpifje, por kjo ka ndodhur vetëm për shkak se kam zbuluar diçka kundër punëdhënësit tim”, pastaj ai duhet ta dëshmojë se janë shkarkuar për shkak të sinjalizimit, e ndonjëherë kjo është shumë e vështirë për t’u dëshmuar. Punëdhënësi mund të gjejë plot arsye për ta shkarkuar punëmarrësin. Këtë boshllëk e gjejmë ende në shumë legjislacione.

Në Kosovë kemi parë raste në të cilat personat që kanë sinjalizuar janë ulur në pozitë apo janë dërguar për të punuar në qytete të tjera. Ka pasoja në vendin e punës, por edhe në nivel personal, përfshirë këtu kërcënimet. Tani është prezantaur një projektligj i ri për mbrojtje të sinjalizuesve. Çfarë përmbanë një ligj i mirë për sinjalizimin? Çfarë duhet të përfshijë definitivisht?

Në fakt [projekt]ligji në Kosovë është shembull shumë i mirë që i merr parasysh të gjitha elementet që duhet t’i ketë një ligj i mirë. Së pari, i mbronë sinjalizuesit në sektorët privat dhe publik, dhe kjo është diçka që duhet ta kenë këto ligje për të qenë të mira, në mënyrë që të mos mbrohen vetëm punëtorët e njërit sektor. Elementi i dytë është ajo që e përmenda për barrën e dëshmive; tri kanalet e zbulimit të informatave, që ligji në Kosovë i organizon.

E rëndësishme shumë është që kemi parë një ndryshim në mënyrën e mendimit për motivet e sinjalizuesve. Një ligj i mirë nuk duhet ta imponojë se sinjalizuesi ka mirëbesim kur zbulon diçka.

Kemi parë një ndryshim, një direktivë evropiane, dhe plot shtete në Evropë kanë miratuar legjislacione që thonë thjeshtë se sinjalizuesit duhet të kenë besim të arsyeshëm se informatat janë të vërteta. Sepse ajo që duam ta dimë është: A do të ndihmojnë ato informata apo jo? Nuk duam ta dimë nëse sinjalizuesi donte t’i shiste informatat, nuk na ndinë – poenta është se po zbulohet diçka për interesin publik.

Çka ndodh nëse informatat e zbuluara dalin të jenë të pavërteta?

Nëse beson brenda arsyes se informatat janë të vërteta, nuk duhet të dënohesh sepse [nëse nuk beson se është e vërtetë] atëherë është shpifje. Por ka ligje që e kanë përdorur mirëbesimin duke thënë se nëse informatat janë të gabuara, dhe nëse mund ta dëshmosh se ke vepruar me mirëbesim, nëse dënohesh, dënimi të reduktohet, sepse mund ta dëshmosh se je munduar ta bësh më të mirën.

Foto: Majlinda Hoxha / K2.0.

Nga hulumtimet e tua aktuale, të fokusuara në elementin e të drejtës për azil, çfarë qasje ka BE-së ndaj mbrojtjes së sinjalizuesve që kërkojnë azil në shtetet e BE-së?

Aspak të mirë. Problemi është se përgjigja për këtë pyetje duhet të jetë ligjore, por është politike. Të gjithë e dimë arsyen e plotë pse Snowden nuk i dhanë azil, sepse askush nuk don të shtyhet me Shtetet e Bashkuara. Ligjërisht, plot shtete mund t’i kishin ofruar azil; në Francë e kemi një ligj që është i përkryer, i bazuar në kushtetutat e shteteve të Amerikës Jugore – Bolivisë, Ekuadorit, Brazilit, Kolumbisë. Me të vërtetë traditë e kanë këto shtete përfshirjen e azilit si të drejtë të njeriut në kushtetutat e tyre.

Plot dijetarë po shkruajnë për azilin si e drejtë e njeriut, dhe jo si e drejtë shtetërore, por Evropa nuk është vend mikpritës për momentin. Për shembull, kishte mundësinë për t’i dhënë Snowden-it dhe Julian Assange-it azil, por nuk e bëri, dhe jo për shkak se nuk kishte ligje. Thjeshtë sepse nuk donte. Nuk ndihmoi fare. Nuk dha fare mbështetje, as financiare, as politike. Nuk bëri asgjë.

Prej nga vjen kjo frikë e shteteve të BE-së për mbrojtjen e sinjalizuesve? A ndikon ajo se kush është në pushtet – për shembull në rastin e SHBA-së me Snowden – në ofrimin e azilit?

Aplikimi i Snowden u bë kur Donald Trump ende nuk ishte në pushtet por prapëseprapë u refuzua [nën mandatin e Barack Obama]. Dhe ai ofroi të jepte dëshmi në aferën për survejimin e Angela Merkel nga NSA, që është shumë relevante për Gjermaninë, e këtë nuk u lejua ta bënte as nga sistemi gjerman i drejtësisë.

Me të vërtetë nuk e di prej nga vjen kjo frikë. E paramendoj se ndoshta nuk duan të kenë ‘përhapës’ – [apo] njerëz që ata i quajnë ‘përhapës’. E quajtën Edward Snowden-in përhapës – ai nuk është përhapës, është sinjalizues. I vetmi gabim apo send i keq që e ka bërë ai është se ka zbuluar dokumente të klasifikuara, e kjo do të thotë se aplikohet një strukturë tjetër ligjore.

E theksuat dallimin ndërmjet ‘sinjalizuesit’ dhe ‘përhapësit’. A mund të na shpjegoni më shumë për këtë?

E vështirë është sepse pjesërisht është mendimi im personal. Por këtë po e them me objektivitet: përhapësit dhe sinjalizuesit nuk e kanë të njejtën strukturë ligjore. Përhapësit zbulojnë dokumente të paautorizuara që mbrohen si fshehtësi kombëtare, dhe kështu ata merren me ligje të tjera, jo ato që kanë të bëjnë me sinjalizuesit.

Ndryshe është kur zbulon një fshetësi private të një kompanisë, e ndryshe një të shtetit. Nuk i ndjek të njejtat ligje, dhe prandaj Edward Snowden trajtohet si spiun nën Dekretin e Spiunazhit të Shteteve të Bashkuara. Dhe as nuk do të ketë gjykim të drejtë sepse ishin dokumente të klasifikuara.

Foto: Majlinda Hoxha / K2.0.

Pra unë mendoj, dhe i përkas një doktrinës specifike, se nëse don të gjesh një dallim ndërmjet tyre, përhapësit zbulojnë më shumë informata që janë të klasifikuara dhe të paautorizuara që mund të jenë interesante për publikun, por jo domosdoshmërisht për të mirën e interesit publik. Ata i publikojnë këto dokumente si rezistencë ndaj fshehtësive të qeverisë dhe mungesës së transparencës në të. Ndërsa në rastin e sinjalizuesve, synimi kryesor i tyre është publikimi i informatave që e ekspozojnë dëmin që po i bëhet publikut.

Përhapësit zbulojnë sasi, dhe nuk mundohen domosdoshmërisht të gjejnë dokumente specifike që e theksojnë problemin, siç bëri Lux Leaks për shembull. Sinjalizuesi në këtë rast u mundua ta gjejë kuptimin në të gjitha dokumentet që i kishte, dhe kjo e identifikoi problemin e evazionit fiskal në Luksemburg.

Për shembull, nuk mendoj se Wikileaks apo Julian Assange janë sinjalizues sepse informatat që ai i zbulon kanë vlerë politike. Julian Assange i zgjedh informatat që i zbulon, siç e pamë në fushatën e fundit zgjedhore në SHBA.

Si ndikon ky fenomen tek besimi i sinjalizuesve, dhe besimi në ta?

Shumë keq. Kështu mendojmë unë dhe kolegët e mi. Vështirë është t’ua shpjegosh njerëzve se përhapësit nuk janë domosdoshmërisht sinjalizues, dhe se sinjalizuesit nuk do të jenë këtu për të zbuluar gjithçka që lidhet me ta.

Mendoj se mënyra e vetme për t’i ndryshuar perceptimet është duke krijuar lëvizje të shoqërisë civile që mundohen së bashku ta kuptojnë se çfarë është sinjalizuesi, që mundohen ta mësojnë dallimin ndërmjet tij dhe përhapësit, ta kuptojnë se interesi publik ka rëndësi, dhe se kushdo mund të sheh diçka nesër e ta kuptojë se është shumë keq për shoqërinë tonë. Nuk ka të bëjë asgjë me fanatikë të teknologjisë dhe qasjes në mijëra dokumente, sepse kjo është vetëm një pjesë e vogël e shoqërisë.

Ndoshta këtu mund të kontribuojë edhe gazetaria. Atë e kemi parë si aleat të madh të sinjalizimit sa i përket ndihmës që është dhënë për zhvillimin e këtyre rasteve.

Gazetarët janë shumë të rëndësishmë për këtë përceptim të sinjalizuesve në shoqëri. Varet gjithashtu se si punojnë ata. Nëse është gazetar ndërmjetës që i zbulon informatat veç hajt, pa e treguar tërë storjen, çfarë rrëfenje ka prapa kësaj?

Mendoj se Snowden e krijoi një rrëfenjë të tërë prej saj. Ishin gjithë ato dokumente, gjithë ato informata, por ai e justifikoi duke thënë se kjo është për privatësinë tonë, se nuk mund të jetojmë kështu. Ai e theksoi këtë shumë qatë në të gjitha kuvendet sa herë e pati mundësinë, dhe bashkëpunoi me gazetarë dhe avokatë.

Kjo ndodhi edhe me Lux Leaks – ata krijuan një rrëfenjë për evazionin fiskal, që po krijon një mungesë të harmonisë në tregun e BE-së – pra nuk i publikuan informatat veç hajt. I kontekstualizuan ato dhe ja ofruan qytetarëve.

Duhet të mendojmë gjithashtu se sinjalizuesit janë njerëz që e ushtrojnë të drejtën e tyre për liri të shprehjes, por ata dhe ju ndihmojnë të keni qasje në informata, një element tjetër plotësues i lirisë së fjalës, bashkë me lirinë e shtypit. Pra ata po na jepin diçka.

Në Kosovë së fundmi e kishim një çështje të madhe që ekspertët e fushës e kanë konsideruar si sinjalizim. Një prokuror raportoi publikisht për ndërhyrje politike në hetimet e tij, veçanërisht në një rast për listat e fryera të veteranëve të luftës që kanë të drejtë për përfitime të caktuara nga shteti, dhe në një aferë të korrupsionit të profilit të lartë. A mund të merr azil një kosovar në BE për shkak se është sinjalizues i kërcënuar?

Është e ndërlikuar, dhe dallon nga shteti në shtet… Është një supozim për shtetet demokratike… pra nëse ndiqesh penalisht në një shtet të Evropës, supozohet se je duke ardhur nga një shtet demokratik.

Për t’iu përgjigjur pyetjes tënde, sigurisht se në teori ke të drejtë të kërkosh azil, veçanërisht për shkak se kjo lidhet me mendimet politike, sepse ai është person politik; edhe pse është pjesë e sistemit të drejtësisë, ende ekziston në një funksion politik si prokuror. Por mendoj se supozimi që Kosova është demokraci do ta vështirësonte realizimin e të drejtave të tij për të marrë azil në Evropë. Nuk mendoj se do të ishte zgjidhje. Do të ishte shumë e vështirë të dëshmohej kjo.

Foto: Majlinda Hoxha / K2.0.

Jo vetëm që do të ishte e vështirë të dëshmohet se është në kushte të rrezikshme, por thjeshtë është një supozim që i thotë, aplikimi i juaj për azil është refuzuar. Pra është edhe më e vështirë. Ndoshta ka specialistë që mund të gjejnë zgjidhje, por sinqerisht mendoj se nuk është alternativë përveç nëse përballet me persekutim ekstrem serioz, sepse ky është shtet me sistem funksional të drejtësisë dhe ka elemente të vendosura të sundimit të ligjit.

Cila është vija e frontit e avokimit për mbrojtjen e sinjalizuesve sot, brenda strukturës evropiane?

Ka ligje të mira por mungon zbatimi. Mendoj se për Kosovën kjo është sfida e madhe – të mundohen të mos e miratojnë një ligj që është imponuar në shoqëri. Prandaj është e rëndësishme që njerëzit ta kuptojnë se kush janë këta sinjalizues para se të prezantohet ligji; që gjykatësit ta kuptojnë domethënien e ligjit dhe ndryshimet që do t’i sjellë sa i përket ligjit të punës, ligjit penal… Sepse do ta ndryshojë ligjin.

Një ligj që nuk po zbatohet nuk është vetëm një ligj që nuk po zbatohet. Është ligj që do të shihet si mburojë për dikë që e lexon ligjin dhe thotë “Uh, paska ligj që i mbronë sinjalizuesit…” dhe do të jetë antiproduktiv sepse njerëzit do ta mashtrojnë veten duke menduar se janë të mbrojtur, e pastaj të tjerët do të hakmerrën rreptësisht kundër tyre. Pra ligjet që nuk zbatohen si duhet mund të jenë shumë të rrëzikshme.

Njerëzit që përndryshe do të dënoheshin për shpifje, apo vjedhje të fshehtësive të tregtisë, apo shkelje të konfidencialitetit, në thelb do të mbrohen nga ligji për shkak se zbulojnë diçka për interesin publik – dhe kjo do të jetë normale. Kështu do të zbatohen të drejtat e njeriut. Por duhet të trajnohen gjykatësit, duhet të arrihet ky ndryshim në shoqëri, duhet të ndihmohen edhe avokatët, sepse vështirë e kanë avokatët të japin këshilla të mira dhe t’i kuptojnë njëkohësisht implikimet e ligjit.

Foto: Majlinda Hoxha / K2.0.

Çfarë do t’i thoje dikujt që është duke konsideruar ta ngritë zërin dhe të sinjalizojë? Çfarë duhet të ketë parasysh para se ta bëjë këtë hap?

Duhet ta kenë parasysh se ka plot pasoja, në jetën private, në jetën profesionale… pasoja që nuk mundesh me i pritë përveç nëse flet me dikë që mund të të këshillojë. Këshilla ime është: mos e merr këtë vendim vet – me të vërtetë mos! Sepse janë plot rrjete, dhe jo vetëm këtu në Evropë, por edhe më gjërë, të cilat mund t’i kontaktosh, në besim dhe me anonimitet – mund t’u tregosh çfarë mendon se mund të zbulosh. Ata mund të të lidhin me avokatë dhe gazetarë në rajon.

Mos e merrni këtë vendim vet, sepse ka plot pasoja që nuk mundesh me i pritë, dhe shumë dhunë shtetërore dhe dhunë gjyqësore me të cilën mund të ballafaqoheni, dhe kjo mund të jetë shumë e vështirë për t’u përballuar, veçanërisht kur je person që thjeshtë ke dëshirë të bësh mirë.

Foto kryesore: Majlinda Hoxha / K2.0.