Një pasdite shatori, 24-vjeçari Ali Fadel po shijonte pijen energjike Double Force në Cafeteria Vivace afër Qendrës së Azilit në Magurë të Lipjanit. Aliu, refugjat sirian, vinte në kafene për të komunikuar nëpërmjet internetit me të dashurit e vet jashtë Kosovës.
Kosova nuk është temë me rëndësi në bisedat e tij, as në telefon, as rreth tavolinës, ku tregon fotografinë e vajzës dyvjeçare, e cila, thotë, është duke e pritur në Gjermani.
Aliu gjendet në mes të odiseadës së udhëtimit të vet; ka për të kaluar edhe mbi 2,000 kilometra për të arritur në cak, gati po aq sa ka bërë për të mbërritur nga Siria në Kosovë.
Aliu jetonte me nënën, babanë dhe vëllanë në qytetin Deir ez-Zor deri më 2013, kur lufta ia bëri të pamundshëm qëndrimin e mëtejmë në vendlindje. Një shpërthim në shtëpi atë vit, thotë, ia vrau babanë.
Lufta e vazhdueshme në Siri, që shpërtheu më 2011 pas një kryengritjeje civile si pjesë e Pranverës Arabe, në Kosovë kryesisht diskutohet në kontekst të radikalizimit të kosovarëve të rinj. Disa qindra kosovarë raportohen të kenë udhëtuar në Siri më 2012-13 për t’iu bashkuar Shtetit Islamik (IS), njërit nga fraksionet e shumta në një rrjet kompleks të forcave ndërluftuese, që po ashtu njohu ndërhyrjen e shteteve të huaja, përfshirë Shtetet e Bashkuara të Amerikës, Rusinë dhe Turqinë, në konfliktin që ende vazhdon.
24 vjeçari Ali Fadel, në shtator kaloi përmes Kosovës në rrugën e tij drejt Evropës Perëndimore. Ai është duke ikur nga lufta civile në Siri, ku thotë se shtëpia e tij është shkatëruar dhe babain ia kanë vrarë. Foto: Uran Krasniqi.
Aliu, nëna dhe vëllai i tij janë pjesë e më se 5.6 milionë civilëve të dalë jashtë Sirisë si refugjatë; më se 6 milionë të tjerë janë të zhvendosur përbrenda Sirisë.
Shumë refugjatë sirianë së pari ikin për në Turqi, ku ende mbeten nëna dhe vëllai i Aliut. Nga aty, mijëra vazhdojnë përmes Ballkanit (“Balkan Route”) dhe pastaj i drejtohen Perëndimit. Të njëjtën rrugë e ndjekin edhe shumë të tjerë nga Lindja e Mesme dhe Afrika, në mënyrë që t’u ikin konflikteve, pasigurisë ekonomike dhe shkeljeve të të drejtave të njeriut.
Bashkudhëtari i Aliut, 22-vjeçari palestinez Otman Ilmotaki, thotë se së pari kishte dalë nga Palestina në Siri në qershorin e 2017-tës. Në Siri, thotë se ua ka paguar 1,200 euro kontrabandistëve për ta çuar në Turqi. Në territoret palestineze, përveç konfliktit, shkelja e të drejtave të njeriut mbetet çështje kritike.
“Qëndrova në Turqi për një vit për të mbledhur ca para”, thotë Otman, që mban kujtim një numër fotografish nga puna në qytetet turke. “Punoja në restorante; pastroja enë”.
Otman Ilmotaki iku nga Palestina vitin e kaluar dhe shkoi në Siri, para se të ndalej në Turqi për të fituar ca para e pastaj ta vazhdojë udhëtimin për në perëndim. Foto: Uran Krasniqi.
Më paratë e fituara, të dy migrantët paguan edhe nga 500 euro për kalimin e kufirit tokësor turko-grek. Ndonëse me rrezik të fundosjes në det, kalimi ujor nga Turqia në Greqi, sipas Studimit Global të Kombeve të Bashkuara mbi Kontrabandimin e Migrantëve të vitit 2018, kushton edhe më shumë, nga 880 deri më 7,000 euro për udhëtimin.
Rrahman Sylejmani, drejtori i Drejtorisë për Migrim dhe të Huaj (DMH) në Policinë e Kosovës, thotë se Kosova nuk është shtegu kryesor nëpër të cilin kalojnë migrantët në Ballkan, mbasi lëvizja nëpërmjet Kosovës – që nuk kufizohet me shtete anëtare të BE-së – përbën vetëm telashet e kalimit të një kufiri më shumë dhe zgjatje të rrugës.
Sylejmani thotë se pas mbylljes së shtegut Maqedoni-Serbi dhe pastaj daljes në shtetin anëtar të BE-së, Hungari, më 2016, kur këto shtete i shtrënguan kufijtë me kërkesën e vendeve të Bashkimit Europian dhe sidomos të Austrisë, shtegu kryesor (“The New Balkan Route”) tashmë është bërë Greqi-Shqipëri-Mal i Zi-Bosnjë e Hercegovinë dhe Kroaci.
Numri i emigrantëve të regjistruar më 2018 në Shqipëri ka qenë mbi 100 për qind më i lartë se vitin e kaluar, ndërsa në kufirin ndërmjet Bosnjë e Hercegovinës dhe Kroacisë, mijëra emigrantë mbesin nëpër tenda në Bihaq e Velika Kladusha duke mos u lejuar që ta kalojnë kufirin e BE-së. Kushtet në këtë kufi janë kritikuar ashpër, dhe Mjekët pa Kufij kanë përmendur shtyrjen e dhunshme të emigrantëve në anën kroate të kufirit.
Ndonëse Kosova nuk është në shtegun kryesor, dhjetëra migrantë provojnë të kalojnë e ta bëjnë rrugën nëpërmjet saj. Drejtoria për Migrim dhe të Huaj e Policisë tha për K2.0 se deri në gusht 2018, kufirin kosovar e kanë kaluar 146 persona në mënyrë ilegale. Më 2017 ishin regjistruar 147 kalime, ndërsa 307 më 2016.
Në një raport të Organizatës Ndërkombëtare për Migrim (IOM), të gushtit 2018, thuhet se shumica e emigrantëve dhe azilkërkuesve që arrijnë në Kosovë janë nga Siria, Turqia, Palestina dhe Libia.
Migrantët që hyjnë në Kosovë, hyjnë kryesisht nga Shqipëria dhe Maqedonia. Sipas Sylejmanit, shumica e migrantëve që kalojnë nga Shqipëria hyjnë afër pikës së kalimit të rregullt në Vërmicë, kurse ata nga Maqedonia hyjnë përmes rrugëve në afërsi të pikës së kalimit të Hanit të Elezit.
Aliu dhe Otmani erdhën në Kosovë nga Shqipëria, pasi kishin bërë përpjekje të dështuar për të dalë në Malin e Zi. Aliu thotë se policia malazeze e ka detyruar të kthehet, duke përdorur dhunë ndaj tij kur tentoi ta kalonte kufirin shqiptaro-malazez.
“Më kanë goditur me kërbaç”, thotë ai. “Më pas u kthyem në Shqipëri”.
Inspektorati i Policisë së Malit të Zi nuk u përgjigj kur u kontaktua në lidhje me pretendimet e sirianit. Ka pasur raportime në mediat rajonale se vendi më i ri anëtar i NATO-s është duke i shtrënguar kufijtë me Shqipërinë. Që nga 17 gushti, Mali i Zi i ka vendosur edhe trupat ushtarake në kufirin me Shqipërinë në përpjekje të shtuar për ta parandaluar migrimin ilegal.
“Qëndruam tri ditë [në Shqipëri] dhe më pas erdhëm në Kosovë”, thotë Ali.
Ai thotë se nga Greqia, bashkë me Otmanin, më nuk kanë paguar kontrabandistë, por i kanë përdorur telefonat e mençur për të gjetur rrugëkalime nga Greqia në Shqipëri dhe pastaj në kufi me Malin e Zi, para se të vinin në Kosovë.
Një muaj pasi Aliu dhe Otmani u kontaktuan nga K2.0 në një kafe në Magurë të Lipjanit, të dy kishin ikur nga Kosova, siç bëjnë shumica e migrantëve që raportohen në Qendrën e Azilit.
Aliu dëshiron të shkojë tek vajza dhe e dashura e tij në Duisburg të Gjermanisë, për ku ishte nisur. “Nuk do të rri gjatë këtu”, thoshte në shtator. “S’kam kohë, sepse moti veç keqësohet. Do të bëhet shumë ftohtë për të ecur dhe fjetur maleve”.
Otman shpresonte t’u bashkohej disa miqve në Holandë, që është jo shumë larg nga Duisburgu.
Drejtori i Policisë, Rrahman Sylemani, thotë se meqë rruga prej Kosovës për në Malin e Zi është më e vështirë për shkak të terrenit malor, shumica e migrantëve zakonisht kalojnë përmes Leposaviqit në Serbi.
“Më së shumti kah Jarinja… dhe një numër i vogël [kalojnë] në Bërnjak ”, shpjegon ai, duke iu referuar pikëkalimit kufitar në veri të Kosovës. Institucionet shtetërore kanë pak kontroll real në atë pjesë të shtetit dhe pikat e kalimit të kufirit atje ka kohë që lidhen edhe me kontrabandim të mallrave.
Dështimi për të siguruar mbrojtje
Kosovarët i njohin mirë vuajtjet që shpesh vijnë me migrimin, pasi Kosova ka qenë vetë burim emigracioni intensiv në drejtim të Perëndimit gjatë viteve të ‘90-ta dhe ka pasur valë të mëdha njerëzish të larguar në momente të ndryshme nëpër dekadat e mëhershme.
Kosovarë të shumtë po ashtu kanë provuar ta lëshojnë shtetin rishtazi. Ministria e Punëve të Brendshme, duke iu referuar statistikave të Eurostat-it, thotë se numri i kosovarëve emigrantë të paligjshëm në BE vetëm për periudhën 2013-2017 është 123,415, ndërsa ai i të kthyerve në bazë të urdhërlargimeve 49,410.
Por kjo përvojë nuk duket se ka motivuar trajtim më bujar dhe më të hapur të mërgimtarëve të huaj nga ana e shtetit kosovar.
Madje, as kur një mërgimtar nga Algjeria vdiq më herët këtë vit në Qendrën e Azilit, kjo temë nuk u gjet në vëmendjen publike.
Azilkërkuesi 28 vjeçar Rabehi Lamine, kishte aplikuar për azil më 19 shtator 2017. Në mëngjesin e 24 shkurtit 2018, ishte gjetur pa vetëdije në shtratin e tij nga punëtorët e sigurimit të qendrës.
Në librin e njësitit të Shërbimit të Emergjencës në Lipjan thuhet se ambulanca kishte mbërritur në qendër në orën 8:30. Sipas evidencës së këtij shërbimi, pasi mjekët e emergjencës ia kanë dhënë ndihmën mjekësore brenda auto-ambulancës duke ia kthyer vetëdijen, pacienti është dorëzuar në QKUK me puls të ulët (50 rrahje për minutë) dhe nivel oksigjeni në gjak prej 85 për qind (përqindja normale është 95 për qind e më shumë sipas Organizatës Botërore të Shëndetësisë).
Javorka Prlinčević, prokurore në Prokurorinë Themelore të Prishtinës, e cila e ka mbyllur hetimin e rastit, thotë se shkaku i vdekjes së algjerianit ka qenë tamponada në zemër.
Sipas Prlinčević-it, raporti mjeko-ligjor ka konstatuar se Lamine kishte ndërruar jetë nga konsumi i qetësuesve pa përshkrimin e mjekut.
“Ka konsumuar droga që ia dobësokan enët e gjakut”, thotë udhëheqësi i Qendrës së Azilit, Fitim Zariqi. “Sigurimi thotë se nuk ka pasur zhurmë ose problem në kuptimin e rrahjeve [të azilantëve] ndërmjet vete a diçka të tillë. Atë e vërtetojnë edhe mjekët. Siç kanë thënë ata, nuk ka pasur ndonjë shenjë sulmi…”.
Në bazë të një dokumenti udhëzues për Vlerësimin e Nevojave të Veçanta për stafin e kësaj Qendre, azilkërkuesit duhet të pyeten nëse kanë varësi ndaj drogave dhe/ose alkoolit, por edhe të vlerësohet nëse kanë nevojë për ndihmë psikolologjike a psikiatrike. Sipas rregullores për Qendrën e Azilit, azilkërkuesi me tendenca vetëvrasëse mund të vihet edhe nën vëzhgim të posaçëm.
Në shkurt të këtij viti, 28 vjeçari Rabehi Lamine vdiq pasi ishte gjetur pavetëdije në Qendrën e Azilit afër Lipjanit. Vetëm disa detaje janë zbuluar rreth vdekjes së tij.
Sociologu Ismajl Musa, i cili ofron shërbime sociale në Qendër dhe ishte në detyrë kur vdiq Lamine, thotë se azilkërkuesi nuk ka deklaruar ndonjë varësi dhe nuk ka shfaqur shenja të traumave a të përdorimit të drogave.
“E kam takuar dy-tri herë”, thotë ai. “Dukej person stabil”.
Trupi i Lamines qëndroi në morgun e QKUK-së më shumë se një javë, para se të transferohej për në Stamboll dhe të kthehej në Algjeri përmes fluturimit Stamboll-Algjer më 6 mars. Lamine kishte qëndruar në Kosovë rreth pesë muaj. Kishte aplikuar për azil më 19 shtator 2017.
Meqë Algjeria nuk e njeh Kosovën dhe prandaj dy shtetet nuk kanë marrëdhënie bilaterale, ambasada tjetër në rajon që do mund të interesohej për rastin e Lamines ishte ajo e Algjerisë në Beograd. E kontaktuar nga K2.0 lidhur me ndonjë përfshirje të tyre në rast, ambasada nuk u përgjigj.
Në uebsajtet e Minsitrisë së Punëve të Brendshme, të Policisë dhe të Prokurorisë Themelore të Prishtinës nuk ekziston komunikatë në lidhje me vdekjen e Lamines ose hetimet rreth saj.
Artan Murati, hulumtues në Institutin Demokratik të Kosovës (KDI), thotë se Ministria e Punëve të Brendshme është dashur ta njoftonte publikun në lidhje me rastin.
“Është rast i një të huaji për të cilin askush nuk di asgjë. Më e pakta është të lajmërohet si rast, të paktën me një komunikatë në media”, thotë ai. “Ne si qytetarë kemi të drejtën që të paktën të jemi të informuar pse ka ndodhur [rasti i vdekjes]”.
Zariqi thotë se Lamine vetëm ishte ndalur “të pushonte” në Kosovë, mbasi po përpiqej të depërtonte në Evropën Perëndimore, si shumica e migrantëve në Kosovë.
Ndërkohë, ata që synojnë vetëm të kalojnë nëpërmjet Kosovës shpesh aplikojnë për azil; 130 nga 146 personat që kanë kaluar kufirin ilegalisht deri në gusht 2018 kishin bërë kështu. Por ky është zakonisht një hap administrativ për shumicën, që u ofron të drejtën ligjore për të qëndruar në Kosovë derisa kërkesa t’u shqyrtohet, pasi nuk kanë domosdoshmërisht synime që të qëndrojnë në Kosovë për afat të gjatë.
Viteve të fundit, Kosova u ka dhënë Mbrojtje të Përkohshme – status i menjëhershëm dhe afatshkurtër i mbrojtjes për njerëzit e zhvendusur – 15 personave, shumica e të cilëve nga Siria dhe Palestina.
Sipas legjislacionit të Kosovës për azil, ata që kanë sukses në aplikacionin e azilit mund të marrin Statusin e Refugjatit ose një status më të ulët të quajtur Mbrojtja Plotësuese, nëse janë në rrezik persekutimi në vendin e origjinës. Ministria e Punëve të Brendshme duhet të vendosë për aplikacionin e azilit brenda gjashtë muajsh, ose brenda nëntë muajsh në rrethana të caktuara.
Nëse azili refuzohet, pala ka të drejtë ankese në Komisionin Kombëtar për Refugjatë dhe rrjedhimisht në gjykatat e vendit. Në shtator 2018, ky komision ka pasur 10 ankesa. Komisioni ka vendosur në favor të palës ankuese vetëm në njërin rast, duke i ofruar Mbrojtje Plotësuese një shtetasi të Republikës Demokratike të Kongos në vitin 2014.
Programi i Kosovës për të Drejtat Civile (CRP/K), organizatë e krijuar më 1999 nga Këshilli i Norvegjezë i Refugjatëve, që jep këshilla ligjore për azilkërkues, thotë se Kosova nuk i ka dhënë status refugjati askujt para këtij viti. Bazuar në kalkulimet e tyre, vetëm 12.8 përqind e kërkesave për azil janë pranuar; kjo krahasohet me 46 përqind të aplikacioneve të suksesshme në shtetet e BE-së, ku shumica e azilkërkuesëve në fakt synojnë të qëndrojnë.
Ministria e Punëve të Brendshme e Kosovës thotë se statusi i refugjatit u është dhënë vetëm 35 personave. Azilin e parë, më 28 mars 2018, e ka marrë turku Uğur Toksoy.
Sipas BIRN-it, Turqia kishte kërkuar ekstradimin e Toksoy-it mbi bazën se është pjesë e lëvizjes Gülen, të udhëhequr nga kleriku në azil Fethullah Gülen, i cili vetë rishtazi ishte subjekt i një kërkese të refuzuar për ekstradim për në Turqi nga ShBA-ja, ku i është dhënë rezidencë e përhershme. Lëvizja është quajtur ‘Organizata Terroriste Fethullah’ nga presidenti turk, Recep Tayyip Erdoğan, i cili vazhdimisht deklaronte se kjo lëvizje ishte mrapa grushtit të shtetit të tentuar më 2016 në Turqi.
Toksoy ishte arrestuar nga autoritetet kosovare në tetor 2017, por gjykatat vendosën që ai nuk duhej ekstraduar. “Për një vend që aspiron vlerat e Europës Perëndimore, lidhja me [Presidentin e Turqisë] Erdoğan-in nuk është gjë e mirë”, kishte thënë Toksoy për BIRN-in.
Ai po fliste në vazhdën e ngjarjeve që vendosën Kosovën në kryetitujt ndërkombëtarë për atë që Human Rights Watch e quajti “mospërfillje e pashpirt e të drejtave të njeriut dhe sundimit të ligjit”. Më 29 mars, një ditë pasi që kërkesa për azil e Toksoy-it ishte pranuar, gjashtë shtetas turq me lejeqëndrim u arrestuan dhe iu dorëzuan Turqisë, pavarësisht se atje situata e të drejtave të njeriut është në përkeqësim viteve të fundit.
Deportimi i Mustafa Erdem, Yusuf Karabina, Cihan Özkan, Kahraman Demirez, Osman Karakaya and Hasan Hüseyin Gunakan — pesë mësimdhënës dhe një doktor — rezultoi në protesta në Kosovë, në një mbledhje të jashtëzakonshme në Kuvendin e Kosovës dhe me diskutime të pafundme politike. (Më vonë u mësua se Hasan Hüseyin Gunakan u deportua gabmisht, në vend të Hasan Hüseyin Demir, vendndodhja e të cilit ende nuk dihet).
Edhe sot, pas gjashtë muajsh, detajet e sakta të rrethanave që lidhen me deportimet mbeten të paqarta.
E drejta për t’u ankuar ndaj deportimit të detyruar ofrohet teknikisht, duke përfshirë mundësinë që të ushtrohet nëpërmjet gjykatave. Por, Neni 98 i Ligjit për të Huajt, si dhe ligji për plotësim-ndryshimin e tij – i dakorduar në prill dhe në fuqi që nga maji 2018 – thonë se ankesa nuk e pezullon vendimin për largim me forcë për cilindo të huaj që AKI vlerëson se e kërcënon sigurinë shtetërore ose shëndetin publik.
Avokati i Popullit, Hilmi Jashari, thotë se ky fakt përbën shkelje të të drejtave të njeriut, përkatësisht të Nenit 13 të Konventës Europiane për të Drejtat e Njeriut (KEDNj) që rregullon të drejtën për “mjete juridike efektive” dhe është i aplikueshëm drejtpërdrejt në Kosovë, për shkak të Nenit 22 të Kushtetutës.
“Krejt pesha e formulimit ‘mjete juridike efektive’ qëndron te fjala ‘efektive’, pra që ushtrojnë efekt për individin dhe janë të qasshme, të shpejta, të dobishme”, thotë Jashari. “Neni 13 i KEDNj (që siguron të drejtën për ankesë ose padi efektive) duhet të jetë masa që e parandalon arbitraritetin e shtetit, sepse ligjshmëria e një shteti matet pikërisht kundrejt veprimeve arbitrare që mund t’i marrë”.
Studiuesi Qerim Qerimi, profesor i të Drejtës Ndërkombëtare për të Drejtat e Njeriut në Universitetin e Prishtinës, thotë se deportimet e shtetasve turq “nuk gjejnë mbështetje as në të drejtën e brendshme, as në atë ndërkombëtare”.
“Si një minimum i domosdoshëm, çdo shtetas ose joshtetas, banor i një shteti, në këtë rast të Kosovës, do të duhej të gëzonte të drejtën për një proces të rregullt gjyqësor”, thotë Qerimi. “Me fjalë të tjera, vendimet e tilla do të duhej të ishin rezultat shqyrtimi dhe vendimarrjeje nga gjykatat”.
Raportuesi i Parlamentit Europian për Kosovën, Igor Šoltes, pajtohet dhe thotë se veprimet e Kosovës kanë qenë shkelje e të drejtave të njeriut dhe në shpërputhje me standardet europiane.
“U kam shkruar edhe Presidentit edhe Kryeministrit se Kosova duhet të respektojë në plotni të gjitha procedurat gjyqësore në linjë me standardet europiane”, thotë Šoltes. “[Gjithashtu] të gjitha veprimet duhet të promovojnë respektimin universal të të drejtave të njeriut”.
Më 4 prill, Kuvendi i Kosovës votoi për të themeluar një komision hetues për rastin, i cili deri më tani ka intervistuar dhjetëra zyrtarë të lartë.
Ndërkohë, Avokati i Popullit në raportin e tij thotë se autoritetet kompetente vepruan “pa koordinime ndërmjet institucioneve në bazë të mandateve që kanë, si dhe me mungesë transparence, e cila është parimi kryesor i mirëqeverisjes në një vend”.
Por, autoritetet ekzekutive mbeten mbrapa qëndrimit të tyre.
Valon Krasniqi, drejtor i Departamentit për Shtetësi, Azil dhe Migrim (DShAM) në Ministrinë e Brendshme, thotë se ka pasur edhe raste të tjera të ngjashme kur është ndjekur e njëjta procedurë për t’ua hequr lejeqëndrimin të huajve.
Sipas MPB-së, më 10 prill 2018 i është hequr lejeqëndrimi një shtetasi të Jordanisë, si në rastin e shtetasve turq, me vlerësim të AKI-së. Shtetasi jordanez, i cili kishte pasur lejeqëndrim që nga viti 2002, sipas Ministrisë, më 2 maj është larguar me forcë për në Jordani nga Policia e Kosovës.
“Te ne ka shkuar procedura siç ndodh zakonisht: ka ardhur kërkesa [për të revokuar lejeqëndrimet e shtetasve turq] nga institucioni i AKI-së te ministri ynë. Ministri na e ka përcjellë neve. S’ka pasur diçka të jashtëzakonshme”, thotë Krasniqi. Ai shton se, siç e përcakton ligji, AKI nuk ka dhënë arsyetim për kërkesën e vet.
Ndërsa ende pritet që Kuvendi dhe gykatat ta ndriçojnë plotësisht rastin e deportimit të shtetasve turq, Edward Joseph, hulumtues për Ballkanin në Universitetin John Hopkins në Shtetet e Bashkuara, ka thënë në një intervistë për “Zërin e Amerikës” se Kosova duket që “është përulur para presionit turk” për t’i deportuar njerëzit”.
Më 11 nëntor, Presidenti i Kosovës Hashim Thaçi takoi Presidentin turk Erdoğan dhe shkroi në Twitter: “Erdogani është mik i vërtetë dhe mbështetës i madh i Kosovës”.
Ndërkohë, të gjithë 35 personat që gëzojnë statusin e refugjatit në Kosovë janë shtetas turq.
Kur kërkimi për liri përfundon prapa hekurave
Ndërkohë që trajtimi i turpshëm i gjashtë qytetarëve turq shkaktoi reagim të ashpër politik dhe debat të madh mediatik muajt e fundit, përvojat me të cilat përballen refugjatët dhe emigrantët në Kosovë si pjesë e rrugës ballkanike për në Evropën Perëndimore, rrallë arrijnë të dalin në vetëdijen publike.
Në tri vitet fundit, mbi 200 persona nga 27 vende kanë përfunduar në Qendrën e Mbajtjes për të Huajt (QMH) në Vrani Doll, afër Prishtinës.
Qendra e Mbajtjes për të Huajt është e paraparë për personat që janë ndaluar duke hyrë në mënyrë të paligjshme në Kosovë, por që nuk kërkojnë azil, ose për ata që u refuzohet kërkesa për azil dhe nuk e lëshojnë Kosovën brenda 30 ditësh. Sipas ligjit, ata mund të qëndrojnë në këtë Qendër deri në një vit, derisa të merren masat për kthimin me forcë në vendin e origjinës, edhe pse në të vërtetë koha e qëndrimit për shumicën është më e shkurtër. Në gusht 2018, vetëm katër vetë ishin aty.
Kjo ndodh pjesërisht sepse shumë nga të ndaluarit nuk i presin procedurat e gjata të largimit me forcë dhe prandaj zgjedhin të nënshkruajnë kthimin vullnetar sipas Ligjit për të Huajt.
Në rastet kur Kosova ka marrëveshje bilaterale me një shtet tjetër për kthimin vullnetar të qytetarëve, procesi është më i drejtpërdrejtë. Në rastet e tjera, shpesh kërkohet ndihma e jashtme.
Organizata Ndërkombëtare për Migrim (IOM) ndërmjetëson komunikimin me shtetet me të cilat Kosova nuk ka marrëveshje dhe sqaron se Kosova ka vetëm 24 marrëveshje të tilla për kthimin vullnetar të qytetarëve në vendet e origjinës. Me ndihmën e IOM-it Ministria e Punëve të Brendshme ktheu dy shtetas alegjerianë në vendlindjen e tyre sivjet më 19 shtator.
Habib Habibi, koordinator i projekteve në zyrën e IOM-it në Kosovë, thotë se organizata ka asistuar në komunikim me Ambasadën e Algjerisë në Beograd, pasi që dy shtetasit algjerianë kishin vendosur ta nënshkruanin kthimin vullnetar në shtetin e Afrikës veriore.
Habibi thotë se zyrtarët e Ministrisë së Punëve të Brendshme kontaktojnë IOM-in për të treguar se imigrantët kanë shprehur interesim për kthimin vullnetar. Atëherë IOM-i i interviston ata para se ta nënshkruajnë deklaratën për kthim. “Duhet të jemi shumë të kujdesshëm që ajo deklaratë të nënshkruhet pa kurrfarë presioni dhe që [të mbajturit] t’i shpjegohen hapat e mëtutjeshëm, çka ofron IOM-i”, thotë Habibi.
Sipas Habibit, në rastin e dy algjerianëve, IOM-i i kishte ndihmuar me një shumë të vogël parash para nisjes për shpenzimet bazë gjatë udhëtimit dhe për nevojat emergjente në muajin e parë pas kthimit.
Nëse autoritetet nuk arrijnë marrëveshje me shtetin e origjinës për ta kthyer të mbajturin brenda një viti, individi duhet të lirohet nga Qendra e Mbajtjes, edhe pse ende mbetet emigrant i parregullt, pa status qëndrimi në Kosovë. Sipas qendrës së mbajtjes, deri tani nuk ka pasur asnjë rast që ndonjë person të lihet i lirë në këtë mënyrë.
Valon Krasniqi, drejtor i Departamentit për Shtetësi, Azil dhe Migracion në MPB, thotë se pas lirimit, në qoftë se ndeshet me policinë, personi mund të kthehet në qendër.
Mbasi shteti në praktikë nuk ofron ndihmë juridike falas në Qendrën e Mbajtjes, këto shërbime duhen të kryhen nga organizatat joqeveritare si IOM-i.
Habibi thotë se për të tu përgjigjur në mënyrë reaktive kur ministria thërret, IOM-i planifikon në mënyrë proaktive të bëjë vizita e prezantime, si dhe të përgatisë fletushka për t’i informuar të huajt e mbajtur në Kosovë lidhur me mundësinë e kthimit vullnetar.
Përveç IOM-it, këshillim të limituar në këtë qendër jep edhe Programi për të Drejtat Civile në Kosovë (CRP/K), organizatë e themeluar nga Këshilli Norvegjez i Refugjatëve më 1999.
Memli Ymeri, koordinator në njësinë për azil dhe refugjatë në CRP/K, thotë se organizata më shumë interesohet në mos personat e mbajtur në Qendrën e Mbajtjes për të Huajt në të vërtetë e kanë vendin në Qendrën e Azilit, punë që, sipas tij, kërkon vetëm një intervistë me të huajin.
Memli Ymeri nga Programi për të Drejtat Civile në Kosovë thotë se, organizata ka të bëjë pak me Qendrën e Mbajtjes, përpos përcaktimit nëse personat e mbajtur janë vendosur në objektin e duhur. Fhoto: Uran Krasniqi.
Megjithatë, sipas tij, shumica nuk janë të interesuar për azil dhe prandaj organizata efektivisht nuk ka më punë në Qendrën e Mbajtjes.
Mungesa e organizatave monitoruese dhe e publikimit të gjetjeve mbi kushtet, qoftë në Qendrën e Mbajtjes, qoftë atë të Azilit, e bën të vështirë të dihet se sa cilësore janë shërbimet në to. Vetëm Mekanizmi Kombëtar për Parandalimin e Torturës (MKPT), që funksionon në kuadër të Avokatit të Popullit, mund ta shohë nga afër dhe në çfarëdo kohe trajtimin e të huajve në këto qendra dhe për këtë raporton një ose dy herë vit.
Drejtoresha e MKPT-së, Shqipe Mala, thotë se megjithatë mekanizmi nuk e ka pasur shumë në fokus vëzhgimin e Qendrave të Azilit dhe atyre të Mbajtjes. “Këtë fushë, nuk është që e kemi shoshitur mirë si burgjet, realisht”, thotë ajo, duke dhënë si arsye numrin e vogël të stafit të MKPT-së dhe duke sugjeruar se institucionet korrektuese dhe ato rehabilituese psikiatrike kanë probleme më të mëdha.
Shqipe Mala nga Mekanizmi Kombëtar për Parandalimin e Torturës thotë se ka pak burime në dispozicion për të monitoruar qendrat e azilit dhe të mbajtjes në Kosovë. Foto: Uran Krasniqi.
Qasja në këto dy qendra është sfiduese edhe për mediat. Njëra ndër intervistat e fundit me dikë në Qendrën e Mbajtjes është e vitit 2016, kur portali Telegrafi e pati publikuar artikullin “Jeta në pritje për të ikur nga Kosova” në të cilin kishte intervistuar një të mbajtur iranian 34-vjeçar.
“Nuk kam dokumente të rregullta dhe po pres në Republikën e Kosovës që të më japin dokument, e të largohem prej këtu”, thoshte shtetasi iranian, i zënë me pasaportë false. Në këso raste, shteti lëshon pasaportë për një udhëtim njëdrejtimsh për në vendin e origjinës, nëse së pari nuk lëshohet dokumenti origjinal nga shteti përkatës.
“Dyert e rënda e të hekurta, rojet e telat gjemborë në oborrin, ku një herë në ditë del për shëti, tregojnë për jetën e kufizuar që po jeton tash e një kohë në shtetin ku nuk kishte menduar asnjëherë të përfundonte”, përshkruante më tej gazeta.
Ministria e Punëve të Brendshme ka refuzuar dy kërkesa të K2.0 për ta vizituar Qendrën, me arsyetimin se të mbajturit nuk kanë shprehur interesim të intervistohen nga gazetarët. Kërkesat mbajnë datën e 25 qershorit dhe të 25 korrikut.
“[Edhe] kur po vjen Avokati i Popullit nuk po flasin”, thotë zyrtarja e lartë e Qendrës, Nerxhivane Daka.
Niman Hajdari, juristi nga MKPT-ja që ka zhvilluar intervistat në Qendër prej vitit 2016, mohon t’i ketë ndodhur ndonjëherë që të mbajturit të mos flasin.
Juristi Niman Hajdari thotë se pretendimet nga Qendra e Mbajtjes, se të mbajturit nuk dëshirojnë të intervistohen janë të pavërteta. Foto: Uran Krasniqi.
Hajdari thotë se gjatë intervistave në Qendrën e Mbajtjes së të Huajve më shumë ka pasur problem me komunikimin, ngaqë të mbajturit flasin gjuhë që rallë njihen në Kosovë dhe kanë nevojë për përkthyes, e drejtë kjo që gëzohet me Ligjin për të Huajt. Në njërën nga vizitat e fundit, thotë ai, një algjerian nuk fliste as frëngjisht, por vetëm arabisht. Sipas tij, për shkak të rasteve të tilla, MKPT-ja ka porositur broshura në gjuhën arabe.
Për dallim nga gjuha arabe, për të cilën më lehtë gjenden përkthyes, vështirësi për t’u marrë vesh ka më shumë për të mbajturit e ardhur nga Afganistani, Pakistani dhe Irani. Për shembull, kur CRPK-ja ka nevojë të komunikojë me folësit e gjuhës urdu, e angazhon përkthyesin Gopal Singh Khadka, i cili flet hindi dhe i cili bashkë me të vëllanë mban restorantin “Himalayan Gurkha” në Prishtinë.
“Këto gjuhë janë shumë të ngjashme; dallojnë vetëm për nga shkrimi”, thotë Khadka.
Khadka ka 13 vjet që jeton në Kosovë, ka lejeqëndrim të përhershëm dhe flet edhe shqipen e përditshme. Ai thotë se emigrantët që takon, kryesisht ikin nga varfëria prej vendit të tyre.
“Shpesh më thonë se duan të shkojnë në Europë për punë më të mirë”, thotë ai.
Shërbime të mangëta
Duke qenë se monitorimi i jashtëm i Qendrës së Mbajtjes dhe i Qendrës së Azilit është shumë larg të qenit gjithëpërfshirës, është e qartë se mungojnë shërbime të caktuara.
Në raportin vjetor të Avokatit të Popullit për vitin 2017 është përmendur domosdoshmëria e mjekut në Qendrën e Mbajtjes si standard i vënë nga Komiteti Evropian për Parandalimin e Torturës (KPT).
“Standardet e përcaktuara nga KPT-ja lidhur me të drejtat e të ndaluarit të të huajve përcaktojnë të drejtën për të pasur shërbimin e një mjeku si e drejtë themelore dhe njëra nga garancitë kundër keqtrajtimit”, shkruhet në raport.
Udhëheqësi i qendrës, Selman Nimanaj, thotë se ka kërkuar nga Ministria e Punëve të Brendshme që Qendra të plotësohet me staf mjekësor, siç parashihet me rregulloren e ministrisë që udhëheq qendrën, për të pasur një mjek brenda. “Javën e parë, si kam ardhë, jam ankuar për mungesë të stafit mjekësor”, thotë ai.
Ambulanca mund të shkojë nga Prishtina në Vrani Doll, por kryeqyteti është rreth 15 kilometra larg.
Organizata ndërkombëtare Jesuit Refugee Service që vepron në Kosovë nga viti 2001 me fokus në fushën e shëndetësisë dhe të edukimit, dhuron produkte mjekësore e higjienike për të mbajturit në Qendrën e Mbajtjes dhe Qendrën e Azilit.
“Arsyeja pse shihet si e nevojshme [nga ne edhe] pasja e një mjeku në Qendër [të Azilit] me kohë të plotë është për të lehtësuar këtë shërbim”, thotë drejtoresha e organizatës Orjana Shabani. “Në rastet kur Qendra e Mbajtjes ka nevojë për mjek, duhet [aktualisht] të lajmërojnë QKUK-në në Prishtinë, për të dërguar ndihmë mjekësore”.
Organizata ndërkombëtare e Orjana Shabanit, Jesuit Refugee Council, ka ofruar mjete higjienike dhe mjekësore për personat në qendrën e Azilit dhe të Mbajtjes, por thotë që vetë qendrat duhet të ofrojnë kujdes më të mirë mjekësor. Foto: Uran Krasniqi.
Sipas rregullores, një mjek duhet të jetë i pranishëm edhe në Qendrën e Azilit ku më herët sivjet vdiq algjeriani Rabehi Lamine. Në vend të kësaj, ekzaminimet fillestare mjekësore në qendër i bën Qendra e Mjekësisë Familjare në Magure, që kryejnë ekzaminimin fillestar mjekësor në pikën e pranimit.
Statistikat e Qendrës së Azilit tregojnë se deri në fillim të gushtit 2018 për rreth 130 azilkërkues janë kryer rreth 300 kontrolle mjekësore, ndërsa ka pasur raste që janë referuar për trajtim shtesë, në Klinikën e Neurokirurgjisë, Klinikën e Kardiologjisë, Klinikën e Onkologjisë, të Psikiatrisë, Radiologjisë e Ortopedisë në QKUK të Prishtinës.
Sipas Zariqit, shpenzimet mesatare ditore për një azilkërkues janë 20 euro, ndërsa buxheti total, që përfshin furnizimin me ushqim, akomodimin, pagesën e kompanisë së sigurimit, si dhe rrobat e stafit të qendrës, arrin shumën prej rreth 90,000 eurosh.
Vakuumi institucional dhe procedurat shtetërore të papërshtatura mirë me nevojat praktike ndikojnë edhe në forma të tjera në jetën e të huajve në këto qendra. Për shembull, në pasditen e 6 tetorit 2018 një numër i vogël azilkëkruesish të ardhur rishtazi ishin udhëzuar të mos dilnin larg Qendrës së Azilit, pasi nuk ishin pajisur me dokumentin identifikues të azilkërkuesve që përmban të dhëna si emri dhe data e lindjes. Dokumentet e tilla shtypen nga e hëna deri të premten në objektin e Ministrisë së Punëve të Brendshme në Prishtinë.
Ngaqë ishte e diel, për shkak të mungesës së dokumenteve, ata ishin këshilluar të rrinin brenda Qendrës. Drejtori Zariqi thotë se azilantët ishin këshilluar të mos dilnin më gjatë se 10 ose 15 minuta, ngaqë mund të arrestoheshin nga policia në mungesë dokumentesh.
Procedura joefektive do të thotë që, ata/ato që arrijnë në Qendrën e Azilit në Kosovë jashtë orarit të punës gjatë javës, këshillohen të qëndrojnë brenda derisa dokumentet e tyre procesohen në Prishtinë. Foto: Uran Krasniqi.
Ai thotë se me Udhëzimin Administrativ për Procedurat për Aplikuesit, që pritet të hyjë në fuqi në të ardhmen e afërt, azilkërkuesit do të mund “të lëvizin lirshëm në territorin e Republikës së Kosovës që nga momenti i aplikimit për mbrojtje ndërkombëtare dhe pajisjes me letërnjoftim, e deri në momentin kur të merret vendimi i formës së prerë”.
Ai shton se për të mundësuar këtë, letërnjoftimet e azilkërkuesve pritet të shtypen në vetë Qendrën e Azilit, e jo në Prishtnë, dhe sipas planit legjislativ të MPB-së, udhëzimi pritet të hyjë në fuqi në fund të vitit 2018.
Ndërkohë, në Qendrën e Mbajtjes ka shqetësime të tjera rreth kushteve me të cilat përballen të mbajturit. MPT-ja thotë se të huajt dalin vetëm nga një ose dy orë për “ajrosje”, siç i quan rregullorja aktivitetet jashtë Qendrës.
Juristi i MKPT-së, Niman Hajdari, thotë se nuk ka ndonjë program aktivitetesh për orët e ajrimit. “Meqenëse [i mbajturi] akuzohet për vepër penale, organizatat ndërkombëtare e rekomandojnë rritjen e aktiviteteve, në mënyrë që paraburgimi i tyre të jetë sa më pak paraburgim”, thotë ai.
Standardet e Komitetit Evropian për Parandalimin e Torturës (CPT) parashohin që lëvizja e imigrantëve të parregullt të jetë sa më pak e kufizuar dhe që ata të kenë qasje të lirë në aktivitete (ushtrime fizike) gjatë gjithë ditës, ndërsa hapësirat të jenë të furnizuara me mobilje për t’u ulur, për të pushuar, etj.
Hajdari thotë se MKPT-ja ka konstatuar edhe mungesën e përgjithshme të kualifikimit të stafit të sigurimit në Qendrën e Mbajtjes dhe atë të Azilit. Sigurimi për qendrat është e kontraktuar nga Ministria e Punëve të Brendshme për kompaninë e sigurimit “Rojet e Nderit”.
“Sidomos kur u shqiptohet masa e vetmisë, zyrtarët e sigurisë ndodh që nuk dinë se si të sillen”, sqaron ai, duke iu referuar rasteve kur të huajt vendosen në dhomë izolimi deri në 48 orë.
“Mjeku (duhet) nganjëherë duhet ta shohë a ka nevojë për ekzaminim edhe çdo 15 minuta, sepse mund të jetë person që potencialisht kryen edhe vetëvrasje”.
Ai thotë se punëtorëve të sigurimit duhet t’u ofrohen trajnime specifike. “Janë të trajnuar për të mbrojtur pronën dhe objektet”, thotë ai. “Por duke iu referuar rekomandimeve të Komitetit Europian për Parandalimin e Torturës [CPT] së paku [duhet të mbahen] trajnime specifike për punën me kategoritë specifike [personat e mbajtur]… edhe nëse nuk janë policë të rregullt”.
CPT sugjerojnë staf të kualifikuar që “duhet përzgjedhur me kujdes” për të pasur cilësi dhe ndjeshmëri kulturore për të siguruar “komunikim të mirëfilltë”, ndërsa për të paktën disa nga ta përcaktohet se duhet të kenë edhe “shkathtësi gjuhësore relevante”.
Valon Krasniqi thotë se MPB-ja e ka “shprehur shqetësimin” te Policia e Kosovës dhe ka kërkuar ta zëvendësojë sigurimin në Qendrën e Mbajtjes së të Huajve. Mirëpo, sipas tij, kjo kërkesë nuk është aprovuar nga Policia që “ka vlerësuar se niveli i rrezikshmërisë nuk është aq i lartë”.
Policia nuk e ka mohuar as pohuar vlerësimin, por është përgjigjur se “raportet e rrezikshmërisë u jepen institucioneve të cilat vendosin edhe për publikimin e tyre”.
Këto lloj përgjigjesh duket se e demonstrojnë qasjen e përgjithshme të shtetit ndaj përballjes me të huajt shpesh të cënuar brenda Kosovës – përgjegjësi dhe sqarime të mjegullta jokonkluzive, mungesë shërbimesh efektive dhe trajtim larg nivelit të përshkruar nga standardet evropiane.K
Redaktuar nga Artan Mustafa.
Redaktim shtesë: Besa Luci, Jack Butcher.
Redaktimi i gjuhës: Gazmend Bërlajolli.
Foto kryesore: Uran Krasniqi.
Ky artikull është shkruar si pjesë e programit të K2.0, Bursa në gazetari për të drejtat e njeriut, 2018.
Kthehu prapa tek Monografia
