Imagjinojeni që veç sa po zgjoheni nga anestezioni pas operacionit. I hapni sytë disi të habitur dhe shikoni rrotull. Cilat janë gjërat e para që i shihni, dhe si ju bëjnë të ndiheni? 

A varet një llambë e ftohtë akull nga një tavan i ulët, aq e ndritshme sa t’i djeg sytë, duke shtuar çorientimin dhe ndoshta duke ju bërë të ndiheni të shqetësuar? Ose ndoshta e gjeni veten në një dhomë të gjerë, të ndriçuar natyrshëm me detaje druri në mure, ndërsa hija e degëve të një peme lëkundet në ritmin e puhizës jashtë.

Së shpejti fytyra e një kujdestari mund t’ju shfaqet para syve dhe simptomat fizike që mund t’i keni do t’jua kthejnë vëmendjen brenda vetes — sidoqoftë, mënyra se si i përjetoni ato momente fillestare të zgjimit ka një rol në rrugën drejt shërimit.

Duke e ditur këtë, a nuk do të donit që dikush ta shtrijë rrugë që në të ardhmen të mund t’i informojë përgjegjësit që duan t’i bëjnë përvojat e ngjashme sa më të rehatshme? Pushoni rehat sepse dikush po merret ose do të merret së shpejti me këtë.

Dea Luma është një nga neuro-arkitektet udhëheqëse botërore dhe aktualisht po nis një laborator krejt të ri të neuro-arkitekturës në Universitetin e Tokios në Japoni. Foto nga Dea Luma.

Dea Luma, shkencëtare e rritur në Prishtinë, tash në të 30-tat e hershme, është personi që iu besua themelimi i laboratorit të neuro-arkitekturës të Universitetit të Tokios, një fushë multi-disiplinare e hulumtimit që përqendrohet në tru dhe në përvojën njerëzore të arkitekturës. Meqë e kalojmë shumicën e kohës brenda, laboratori i sapothemeluar ka vendosur të gjejë mënyra në të cilat dizajni arkitekturor ndikon te ne, përdoruesit e saj. 

Luma është personi i parë që ka përfunduar studimet e doktoratës në neuro-arkitekturë në departamentin prestigjioz të arkitekturës në Universitetin e Tokios, dhe universiteti e vlerësoi punën e saj pioniere si aq bindëse sa për ta themeluar një paradigmë krejtësisht të re në arkitekturë, që përqendrohet në mirëqenien e përdoruesve dhe promovon dizajnin e bazuar në të dhëna shkencore.

Profesoresha asistente tash e kalon një kohë të mirë të ditëve të saj duke dizajnuar dhe kryer eksperimente në laboratorin e saj, e rrethuar nga subjekte kërkimi që vënë kufje me dukje futuriste të cilat ua masin valët e trurit kur ata ulen para ekraneve që shfaqin karakteristika të ndryshme të dizajnit arkitekturor. Kur s’është në laborator, mund të gjendet duke ligjëruar në klasën e parë master të neuro-arkitekturës në universitet, ose duke shkëmbyer njohuri të specializuar me shkencëtarë të tjerë.

Koka prapa dizajnit të freskët

Një pjesë e përvojës praktike të Lumës vjen prej periudhës kur punonte në Qendrën për Intelegjencë të Avancuar në institutin kërkimor të mirënjohur japonez, RIKEN, ku studioi ndikimin e dizajnit arkitekturor te pacientët me Alzheimer përmes matjes së valëve të trurit. 

“Nëse e vendosni një pacient me Alzheimer në një mjedis që është kopje e mjedisit ku është rritur, është dëshmuar se ka gjasa që disa neurone do të ndizen dhe disa kujtime të humbura do të rikrijohen”, thotë ajo, duke përshkruar një aspekt të Terapisë Reminishente, që përdor shqisat për t’i ndihmuar pacientët me sëmundje kognitive t’i rivizitojnë momentet nga e kaluara. 

Një mënyrë tjetër është përmes muzikës, siç shihet në këtë video virale të një balerine me Alzheimer, që fillon të vallëzojë kur dëgjon muzikën nga Swan Lake (Liqeni i Mjellmave).

Edhe pse Luma shpejt e sqaron që kjo është vetëm një nga elementet e studimeve të neuro-arkitekturës dhe që në përgjithësi, ajo kryen hulumtime në lloje të tjera të premisave që jo domosdoshmërisht lidhen me mjekësinë, ajo e pranon se kjo pjesë mund të jetë më interesantja ose që perceptohet si me më së shumti potencial.

“Kur flas për këtë temë, e vërej një prirje që të më pyesin gjithnjë për spitale sepse është një pikë shumë e ndjeshme ku përvoja e pacientit është shumë e rëndësishme”, thotë ajo, duke kujtuar pyetjet nga njerëzit nëpër ngjarje publike dhe nga profesionistët e tjerë. “[Më pyesin,] ‘Si mund ta aplikojmë këtë në spital?’ ‘Si mund ta përmirësojmë përvojën e përdoruesit pas operacionit?’ dhe ‘Si mund të jetë mjedisi shërues për pacientin dhe për ata që presin orë të gjata në dhomën e pritjes?’”

Konsiderata të tilla nuk janë të reja, duke qenë se shumë lëvizje arkitekturore përgjatë kohës kanë bërë përpjekje t’ua përshtatin dizajnin nevojave të përdoruesve. Epitoma e kësaj në mjekësi daton herët në shekullin e 20-të, kur arkitektët filluan dizajnimin e hapësirave shëndetësore — si Sanatoriumin Paimio në Finlandë — që vetë do të funksiononin si instrumente mjekësore në një kohë kur tuberkulozi po bënte kërdi. Zgjedhja e burimeve të dritës, skemat e ngjyrave, ngrohja dhe elementet e tjera të dizajnit u krijuan me qëllimin për ta ndihmuar shërimin. 

“Edhe pse kanë qenë disa faza ku spitalet në veçanti janë hulumtuar, ka pasur momente kur disa gjëra janë lënë anash”, thotë Luma, duke vënë në dukje se zhvillimi kryesor që ka sjellë neuro-arkitektura është qasja shkencore e bazuar në dëshmi.

Fusha relativisht e re e neuro-arkitekturës ka sjellë një qasje më shkencore ndaj elementeve të arkitekturës të themeluara prej kohësh. Foto nga Dea Luma.

Natyrshëm rrjedha e bisedës kthehet drejt implikimeve potenciale të COVID-19 si çështja më urgjente e shëndetit publik sot. 

Luma përmend diskutimet e vazhdueshme në komunitetin e arkitekturës për disa karakteristika arkitekturore që mund të jetë e nevojshme të largohen dhe të tjera që mund të adaptohen në periudhën pas-pandemike. Këto përfshijnë konsiderata praktike, për shembull si të dizajnohen hapësira kolektive me ventilim të përmirësuar dhe karakteristika që mundësojnë distancimin fizik kur kërkohet, si dhe konsiderata psikologjike si krijimi i hapësirave të brendshme që i bëjnë njerëzit të ndihen të sigurt. 

Sidoqoftë, ajo është e prerë në bindjen se zgjidhjet afatgjata janë të nevojshme për t’i përmirësuar mjediset e brendshme pavarësisht COVID-19. 

“Është e rëndësishme — me ose pa COVID — të kuptohet ndikimi i mjediseve të brendshme te ne; pastaj [rezultatet] do të ofrojnë zgjidhje për çështjet si COVID dhe të tjera që ende nuk i dimë”.

Nga Kosova në Tokio 

Një copë e mirë e potencialit që Luma po e përmbush sot është rritur në një nga lagjet qendrore të Prishtinës. 

Kur ishte e vogël ajo i kalonte ditët e verës të ndara mes lojës jashtë me shoqëri, leximit, vizatimit dhe praktimit të instrumentit të saj të zgjedhur, violinës. Gjatë dimrave, ajo i kujton rrëshqitjet në rrugët e pjerrëta të qytetit me saja e ski të improvizuara “dhe me çka kemi mundur”.

Ndërsa po rritej në të 90-tat, Luma u inkurajua nga familja e saj të merrej me një gamë të gjerë aktivitetesh si dhe ta ndiqte edukimin. Foto nga arkivi personal i Dea Lumës.

Pavarësisht ndjenjës së përgjithshme të pasigurisë gjatë aparteidit të viteve të 90-ta të imponuar nga regjimi serb në Kosovë, ajo e përshkruan fëmijërinë e saj si kryesisht të lumtur, në strehën e sigurt të një familjeje që e ushqeu përkushtimin e saj për të mësuar, duke e inkurajuar të provonte një shumësi të aktiviteteve tjera. 

“Për prindërit e mi ka qenë gjithnjë e rëndësishme të mbjellin një kulturë libri dhe edukim në fëmijërinë e hershme, andaj kur kjo ka ndodhur për mua sigurisht nuk isha e vetëdijshme, por definitivisht ka reflektuar që atëherë”, thotë ajo. “Sa më shumë që prek gjëra të ndryshme, aq më mirë e kupton çka të pëlqen; dhe si fëmijë mund të mos e dish si t’i marrësh këto vendime por nëse prindërit janë përkrahës ose të shtyjnë ta bësh këtë, është gjithnjë ndihmë e madhe”.

Pas përfundimit të shkollës, Luma vendosi të studiojë arkitekturë në Universitetin e Prishtinës (UP). Gjatë studimeve i zhyti këmbët në rryma të ndryshme të arkitekturës dhe dizajnit, por akoma nuk e dinte çka dëshironte të ndiqte më tutje. “[Në fillim] më pëlqente arkeologjia, pastaj fillova të interesohem aq shumë për trashëgiminë kulturore sa tema e baçelorit ishte kombinim i të dyjave”, thotë ajo. 

Meqë e kishte përfunduar një pjesë të vitit të fundit të studimeve baçelor në Poloni, Luma u frymëzua nga muzeu nëntokësor i sheshit qendror të Krakovës dhe për temë të diplomës dizajnoi një muze për parkun arkeologjik të Ulpianës, ku rrënojat e qytetit dymijëvjeçar shtrihen në një fushë jo shumë larg Prishtinës.

Edhe pse ende nuk e dinte se çfarë drejtimi do të ndiqte në të ardhmen në arkitekturë, puna e saj e hershme tashmë shenjonte se çkado që do të bënte s’do të ishte e tillë që të binte në sy.

“Propozimi ishte aq diskret sa nuk mund të vihej re se ekziston arkitekturë në një mjedis aq të pastër”, thotë ajo, duke shpjeguar si e vendosi dizajnin e ndërtesës së saj me delikatesë në mjedisin e vet të natyrshëm. “[Pasi vetëm një pjesë e vendit është gërmuar] në Ulpianën antike, më pëlqente qetësia e fushës aq shumë sa e mbajta”. 

Si pjesë e temës së diplomës së studimeve të saj në Universitetin e Prishtinës, Luma dizajnoi një muze për parkun arkeologjik të Ulpianës antike jashtë Prishtinës. Foto nga Dea Luma.

Përderisa propozimi i saj për Ulpianën — si shumica e projekteve të kryera nga studentët e arkitekturës në UP — mbeti vetëm propozim, ajo përfundoi duke punuar në Institutin Arkeologjik të Kosovës për një kohë, përgjatë studimeve master në UP. 

Kur iu shtua përvoja, iu shtuan edhe mundësitë. “Doja ta përfundoja masterin që ta marr licensën për praktikë, por në të njëjtën kohë shikoja ku, qysh, tek, dhe gjatë kësaj kohe aplikova për bursën e qeverisë japoneze”, kujton ajo. 

Kur mësoi se aplikimi i saj për bursë u pranua në fillim të vitit 2016, e dinte se i duhej ta merrte një vendim ekzekutiv: të fillonte ta praktikonte profesionin pas sigurimit të licensës apo ta ndiqte një doktoratë. “Vendosa për doktoratën — nuk e di çfarë momenti ishte, por ndoshta pse gjithnjë kam pasur qejf të specializoj në një fushë më shumë se të jem gjithologe”, thotë ajo. 

Kështu që i paketoi valixhet dhe u nis për në Japoni ku iu rrek punës duke studiuar deri në 15 – 16 orë në ditë për t’u përgatitur për provimin pranues në Universitetin e Tokios, universitetin udhëheqës të vendit dhe një nga institucionet udhëheqësore arsimore në botë. Bursa e qeverisë japoneze për studentët ndërkombëtarë përbëhet prej mbulesës financiare, por përfituesit e ardhshëm të grantit duhet t’u nënshtrohet testeve të njëjta si studentët japonezë, dhe pa ndonjë përparësi. 

“Nëse nuk pranohesh duhet të kthehesh”, thotë ajo. “Dhe këtu, studentët përgatiten jashtëzakonisht mirë për provimet pranuese, fillojnë të përgatiten që në shkollë të mesme; çdo javë kanë klasë të veçanta. Për studentët e huaj është shumë vështirë, andaj nuk ka shumë — plus për Kosovë e japin nga një një bursë çdo vit kështu që është konkurruese”.

Çlirim akademik

E gjithë puna e Lumës deri në këtë pikë u shpagua në vitin 2017 kur e filloi doktoratën. Kur u pranua iu desh t’i zhvillojë dhe përqendrojë idetë e saj kërkimore në një temë të definuar mirë për ta eksploruar akademikisht në vitet e ardhshme. 

“Në fillim isha kryesisht e interesuar në trupin e njeriut por nuk kisha ndonjë ide se si ta lidh [me arkitekturën]”, kujton ajo. “Pastaj, për një periudhë isha e interesuar në toksikologji. Ekziston një sindromë e quajtur Sindroma e Ndërtesës së Sëmurë — ka njerëz qË sëmuren kur janë në disa mjedise të brendshme dhe ekziston një fushë specifike që e studion këtë”.

Duke ditur kaq për interesat e saj kërkimore, mbikëqyrësi i saj sugjeroi një takim me një ekip të mjekëve në departamentin e mjekësisë të universitetit. Diskutimet me ta ngadalë çuan drejt idesë se fusha në zhvillim e neuro-arkitekturës mund të ofrojë një vend për të studiuar reagimin e trupit njerëzor ndaj arkitekturës me metodat dhe teknologjinë që përdoren në neuroshkencë. 

Kur mendon për vitet e saj formuese, Luma thotë se mjekësia dhe arkitektura kanë qenë kokë-për-kokë në garën për t’u bërë fusha e saj e zgjedhur për studim. “E gjeta një mënyrë për t’i bërë bashkë”, thotë ajo në mënyrë triumfuese. 

Bashkëpunimi me kolegët nga disiplinat e ndryshme që e çoi drejt ngushtimit të fokusit të saj kërkimor në vitin e parë në Tokio ka qenë konstant përgjatë të gjitha fazave pasardhëse të punës së saj, duke i ofruar shtytjen shumë të nevojshme për të vazhduar në një fushë inovative ndërsa i mungonte virtualisht çfarëdo reference. 

“Pavarësisht se cilit departament i përket, mund të ndjekësh lëndët kudo në universitet — çkado që i ndihmon hulumtimit tënd”, thotë ajo. “Është një mjedis plotësisht i hapur dhe mund të trokasësh në derën e secilit laborator”.

Për Lumën kjo qasje ndaj të mësuarit ishte befasuese dhe beson që mundësia për të vazhduar eksplorimin dhe ngritjen e pyetjeve është akademikisht çliruese.

“Është interesant që pjesa më e vështirë e universitetit është të pranohesh”, shpjegon ajo. “Kur të jesh brenda bëhet më, nuk dua të them e lehtë, por… nuk frikësohesh që dikush do të të rrëzojë nga provimi — sigurisht edhe kjo ndodh ndonjëherë por është më shumë proces i rritjes, kërkimit dhe pastaj fiton më shumë vetëbesim për ta kryer punën”.

Duke shikuar mbrapa në vitet e studimeve në Universitetin e Prishtinës, dhe duke konsideruar barrierat e shumta që u dalin studentëve përgjatë viteve në sistemin e arsimit të lartë — prej burimeve të kufizuara fizike dhe njerëzore te standardet jopropocionale të testimit në krahasim me kërkesat joselektive të pranimit — ajo thekson dallimin e mprehtë. 

“Në fillim nuk e kam vënë re në Prishtinë, por pasi e përjetova këtë mënyrën tjetër ku filtrimi bëhet në fillim dhe pastaj mund të punosh me studentët që janë pranuar në mënyrë të njëjtë, më duket e padrejtë [të bëhet ndryshe]”, thotë ajo. “Mbase jo të gjithë studentëve u duhet të shkëlqejnë në gjithçka — disa janë më të mirë në ndërtim, disa në dizajn — dhe rrugë të ndryshme mund të krijohen ku secili mund ta zhvillojë vetveten; do të ishte shumë më mirë se sa një sistem i përgjithshëm ku jo çdokush e gjen veten dhe pastaj dështojnë.”

Me përfitimin e saj nga sistemi arsimor japonez gjatë kryerjes së doktoratës, ajo tash po ndihmon në ofrimin e mundësive të ngjashme për gjeneratën e re të studentëve si udhëheqëse e laboratorit të ri neuro-arkitektural.

Që nga fillimi i vitit akademik në Japoni në pranverë Luma është punuar me studentët e masterit që po e shfrytëzojnë ofrimin e lëndës së re të neuroarkitekturës në planprogram. 

Mundësia për t’i ndarë njohuritë e saj në këtë mënyrë dhe të dëgjojë ide të reja nga studentët ka qenë freskuese për të. “Janë tetë deri në 10 studentë në secilën studio që të mund të punojmë me secilin”, thotë ajo. “Janë kuriozë dhe pak të pasigurtë se si do të shkojë, por janë gjithashtu shumë të entuziazmuar”.

Zhvendosja e paradigmës së dizajnit

Ndonëse ajo është tanimë profesionistja më me përvojë në këtë fushë, një entuziazëm i ngjashëm është i dukshëm tek vetë Luma kur e përshkruan hulumtimin e vet.

Eksperimentet e kryera në laboratorin e saj përgjithësisht i hulumtojnë reagimet ndaj arkitekturës në dy mënyra: duke i matur valët e trurit për të matur reagimin neurologjik dhe përmes pyetësorëve. 

“Kemi vënë re që ekziston një boshllëk në mes të asaj që personi thotë [për reagimet e tyre] dhe asaj që truri thotë për ta”, shpjegon ajo. “Kjo ka qenë shumë interesante dhe ka konfirmuar që është e rëndësishme ta përfshijmë edhe këtë dimension në matje sepse një person nuk mundet gjithnjë t’i shprehë saktësisht ndjenjat e veta përmes pyetësorit”.

Një gjetje nga këto eksperimente është se përdoruesit e arkitekturës që nuk janë arkitektë reagojnë ndryshe nga ata që janë, në disa mënyra. “E kemi vënë re se arkitektët reagojnë shumë shpejt, duke iu dashur mbase një sekondë ose dy, përderisa atyre që nuk janë arkitektë u duhet më shumë kohë, deri në 14 sekonda, derisa e vlerësojnë [një karakteristikë arkitekturore] — derisa mendojnë çka u pëlqen dhe çka jo”.

Deri vonë, ekipi laboratorik kryente eksperimente duke përdorur një pajisje që mat valët e trurit në korteksin parafrontal. Por në maj filluan të kalojnë në një sistem matës më të sofistikuar pasi morën një pajisje të re që ofron pamje të të gjithë trurit. 

“[Korteksi parafrontal] është i përfshirë më shumë në perceptim dhe vendimmarrje, ndërsa tash do të kemi një ide më të gjerë të korteksit vizual, i cili është prapa, dhe karakteristika të tjera të të gjitha pjesëve të trurit”, shpjegon ajo. “Na jep shumëfish më shumë informacione rreth asaj se si truri reagon ndaj mjedisit”.

Mes shpjegimeve teknike dhe kujdesit të përgjithshëm kur bëhet fjalë për pretendime të mëdha që janë tipike për shkencëtarët, Luma thekson se gjithnjë i mban përdoruesit e arkitekturës në qendër të përpjekjeve të saj kërkimore.

“Kjo është gjithashtu pjesë e shkencës, që para se të vijë në procesin e nisjes së diçkaje [gjetjet] duhet të vërtetohen disa herë, përfshirë nga studiues të tjerë, kështu që kërkon kohë”, thotë ajo, pothuajse duke kërkuar ndjesë. “Por gjëja e mirë është që në planin afatgjatë do të paraqesë një zhvendosje në paradigmën e dizajnit dhe të menduarit të dizajnit — arkitektura nuk do të jetë e njëjtë”.

Duke punuar për të ardhmen

Pesë vjet pasi u zhvendos në pjesën tjetër të globit në Japoni, Luma është vendosur në shtëpinë e saj të re.

Pas tronditjes së pashmangshme kulturore në fillim, ajo ia jep meritat qëndrimit të saj kurioz dhe mungesës së pritjeve ose paramendimeve për një zhytje relativisht të lehtë në kulturë dhe beson se disa nga tiparet e saj të lindura kanë qenë natyrshëm në përputhje me disa mënyra të zakonshme të sjelljes në shoqërinë japoneze.

“Edhe para se të vija në Japoni doja të isha në kohë dhe bëhesha nervoz kur shoqëria vonoheshin, kështu që kur erdha këtu dhe gjithçka ishte e përpiktë në sekonda, për mua ishte një ndjenjë e jashtëzakonshme dhe më ndihmoi ta zhvilloja [një sens për të] edhe më shumë”, thotë ajo. “Atëherë [në Kosovë] mbase isha e përkushtuar në mënyrë të natyrshme për punë [por në raste isha e ndikuar nga shoqëria] dhe e lija. ‘Ata po dalin, kështu që edhe unë po dal.’ Pastaj erdha këtu dhe të gjithë po punonin — ishte ndjenjë e mirë”.

Sado që kultura e punës në Tokio iu përshtat, ajo e pranon se e ka edhe një anë shumë më të errët. Problemet me orët e gjata të punës që janë të përhapura në Japoni nuk ishin aq të dukshme për të ndërsa ishte ende duke studiuar dhe kishte një shkallë të caktuar fleksibiliteti me orarin e saj, por që kur ka filluar të punojë me kohë të plotë është bërë një sfidë tjetër që i duhet ta menaxhojë.

“Puna fillon në orën 10 në mëngjes dhe shumica e njerëzve punojnë deri në orën 10 në mbrëmje; disa madje punojnë deri në trenin e fundit, i cili është në mesnatë”, thotë ajo. “Kjo nuk më prek direkt, sepse unë përpiqem ta mbaj një lloj balanci, por është një problem i madh të jesh delja e zezë dhe të jesh ndryshe”.

Në fakt, nëse ka një gjë që mund ta bindë atë të largohet nga Tokio — një “deal breaker”, siç e quan ajo — është kultura e mbipunës. “Nga të gjitha të mirat që ka Japonia — punë të mirë dhe profesionalizëm, arritje teknologjike dhe ekonomike — kjo është pjesa, që edhe pse ata krenohen me të, për mënyrën se si unë jam rritur dhe mënyrën se si e shoh jetën, nuk dua ta bëj për një kohë të gjatë”, thotë ajo.

Por çdo kthim i mundshëm në të ardhmen në qytetin ku është rritur do të paraqiste pengesa të tjera dhe do të kërkonte një lloj tjetër përshtatjeje. “Për pesë vitet e fundit, sa herë që jam kthyer në Prishtinë e kam gjetur keq e më keq”, thotë ajo, duke iu referuar zhvillimit urban të shpejtë dhe shpeshherë kaotik që e ka karakterizuar kryeqytetin e Kosovës gjatë dy dekadave të fundit mes akuzave të përhapura për korrupsion, keqmenaxhim dhe shpërfillje të qytetarëve.

Përkundër të gjitha sfidave, ajo ende shfaq shpresë për mundësitë për t’i vënë disa gjëra në vijë në qytetin e saj të lindjes. “Është e mundshme që me një rimendim, një riorganizim, një riplanifikim, mund të ketë të paktën disa pjesë të saj që kanë mbetur të paprekura, ose pjesë të reja që pritet ta zgjerojnë qytetin horizontalisht”, thotë ajo.

E pyetur nëse mendon se studimi i saj i neuro-arkitekturës mund të vihet në përdorim në Prishtinë, përgjigjja e saj është premtuese. “Pse jo? Prishtina mund të bëhet shembull se si një mënyrë e re, pioniere mund të integrohet në aspektin e arkitekturës dhe urbanizmit”, thotë ajo. “Unë patjetër do të isha e gatshme të bëhem pjesë e cilitdo grup që do të eksploronte apo edhe do të propozonte mënyra të reja për ta organizuar aspektin urban të Prishtinës”.

Imazhi i ballinës: Anton Kerezov.

Ky publikim është pjesë e projektit Human Rightivism, i cili është financuar nga Agjencia Suedeze e Bashkëpunimit Ndërkombëtar për Zhvillim (SIDA), zbatuar nga Fondi i Zhvillimit të Komunitetit përmes Programit të tij të Human Rightivism. Pikëpamjet e autorit të shprehura në këtë publikim nuk pasqyrojnë domosdoshmërisht pikëpamjet e Agjencisë Suedeze të Zhvillimit të Bashkëpunimit Ndërkombëtar (SIDA).