Tri takime me Enri Canaj
Fotografi shqiptar ruan ende brenda vetes përvojën e tij prej emigranti në Greqi.
Ishte fillimi i marsit kur për herë të parë e takova Enri Canajn, i cili, bashkë me kolegun e tij Alex Majolli, fotograf nga “Magnum”, po nisej nga Tirana për në Odesa për ta dokumentuar luftën që sapo kishte filluar.
Kur u kthye nga Ukraina u takuam përsëri në Tiranë. Të dy mbanim byzylykë me fije të kuqe dhe të bardhë, që simbolizojnë fillimin e pranverës. Ai e kishte blerë në Greqi, unë në Shqipëri.
Enri po e dëgjonte një mesazh me zë në greqisht. Qeshi dhe tha se shoku që ia kishte dërguarmesazhin di të gatuaj veç një gjë, ushqimin tradicional me perime me emrin burma. E pyeta Enrin nëse di të gatuajë ushqim shqiptar.
“Ushqimi shqiptar dhe grek është njësoj” qesh ai.
Pastaj nisi biseda jonë.
“Ishte natë, ndoshta ora dy e mëngjesit, ndoshta më herët”, thotë ai. “Jam shumë i sigurt se ka qenë një prilli, sepse s’ishte aq nxehtë në Athinë”.
Gjersa flet, ai shfaq entuziazmin e vetes si 11-vjeçar në vitin 1991, të cilit iu desh të zgjohej në mes të natës për t’u nisur drejt asaj që ende e quan “aventurë të re”.
Pas protestave të studentëve më 1990 dhe zgjedhjeve të marsit 1991, që shënuan fundin e regjimit komunist dhe epokën e re të pluralizmit, njerëzit në Tiranë grumbulloheshin tek ambasadat e huaja për të gjetur një rrugë për të ikur nga vendi pas kaq shumë vitesh izolimi. Shumë shpejt, deti ishte dëshmitar i shumë anijeve tejet të dëmtuara, që niseshin drejt Italisë. Edhe malet panë shumë ecje në këmbë përreth kufirit me Greqinë.
Familja e Enrit s’kishte të afërm që jetonin jashtë vendit dhe teksa ecnim nëpër njërën nga lagjet e vjetra të Tiranës në kërkim të një vendi ku bënin pica të shpejta për t’i ngrënë para se ta vazhdonim bisedën, e pyeta: “Pse Greqinë e jo Italinë”?
“Aplikimi për vizë ishte më i shpejtë”, thotë ai, duke më kthyer në pranverën e vitit 1991. Familja kishte ndërmarrë masa për t’u përgatitur për atë që po vinte. Prindërit e Enrit shitën gjithçka që kishin, përfshirë edhe një poster të Mona Lizës, diçka që Enri e kujton se ishte e vështirë ta gjeje në Shqipëri në atë kohë. Plani ishte të fillonin gjithçka nga zero.
Është pranverë, mesi i natës. Një mik i familjes vjen në shtëpinë e tyre në Tiranë, merr Enrin, motrën dhe prindërit e tij e i dërgon në pikën kufitare të Kakavisë pranë Gjirokastrës. Në veturë, përveç bagazhit, gjendet një kuti këpucësh të vjetra të dëmtuara me dokumente të rëndësishme dhe fotografi bardh e zi të familjes së tyre; është spiranca që do t’i mbajë XX shpirtrat e tyre viteve në vijim.
Udhëtimi për në pikën kufitare, që sot zgjat vetëm disa orë, zgjati një ditë të tërë. Në kufi, të katërtit i thonë lamtumirë mikut të tyre dhe hipin në autobus për në destinacionin e tyre të fundit: Athinën.
Kur arritën në Athinë, ishte natë. Enrit ende i kujtohet magjia dhe mrekullia e dritave të shndritëse të qytetit.
“Çka dëshiron të të blej”? e pyeti babai.
Për një djalë të ri, që ndeshet me bollëkun kapitalist për herë të parë, përgjigja ishte e qartë.
“Një Coca-Cola”, ia kthen Enri me entuziazëm.
Hoteli, të cilin familja e gjeti në qendër të Athinës atë natë të parë, u bë vendndodhja e tyre për të paktën një muaj. Enri ishte 11-vjeçar dhe e gjitha i dukje si një aventurë, por kur mendon sot për vajzën e tij tre-vjeçare, me zë të ulët dhe thotë: “Me të vërtetë nuk e di se si ia dolën prindërit e mi në atë kohë, thjesht nuk e di”.
Ai bredhte nëpër hotel me motrën e tij dhe spiunonte ato që ai i kujton si “gratë e bukura që grimoheshin për ta filluar punën e tyre”. Këto lloj momentesh ishin mënyra se si ai ndërtoi marrëdhëniet e tij personale me mjedisin grek, të cilin më vonë do ta kapte si fotograf profesionist.
Pas Coca-Cola, blerja tjetër e përbashkët familjare ishte një aparat fotografik një-përdorimësh me film me ngjyra.
Familjes iu deshën disa muaj për të gjetur një shtëpi në lagje dhe për t’i blerë mobiljet që unevojiteshin. Është lagja që tani është përqendrimi i njërit prej projekteve të tij aktuale fotografike.
Në atë kohë, Athina nuk ishte ende shtëpia e shumë emigrantëve ndërkombëtarë dhe Enri ishte i vetmi fëmijë që s’ishte grek në një klasë plot fëmijë. Të qenit i shoqërueshëm ka qenë gjithmonë diçka e natyrshme për të, por ishte e vështirë sepse s’dinte greqisht në fillim. Në një rast, një mësues e dërgoi në bibliotekën e shkollës dhe i ofroi një libër fetar. Enri shpejt e kuptoi se megjithëse nuk i interesonte feja, ishte kureshtar për gjithçka tjetër që ndodhej në dhomë.
“Mora edhe disa libra të tjerë”, më thotë ai, “nuk i kuptoja, por duke përsëritur e mësova ‘noimas’, si ta thuash… S’mund ta gjej fjalën në anglisht ose në shqip”.
Kuptim.
Enri filloi gjithashtu ta mësonte noimas të kodeve të ndryshme kulturore në vendin që do të bëhej shtëpia e tij.
Gjersa shkolla ishte e stërmbushur, shtëpia e familjes në lagje shpesh ishte bosh. Nënës dhe babait të Enrit iu duhej të punonin me orë të tëra për ta përballuar jetesën. Shkolla fillonte në ora 14:00 për Enrin, kështu që mëngjesin e kalonte duke shitur koulouri, rrathë të hollë brumi të njohura si simit në Turqi. Duke i blerë me shumicë dhe duke i shitur me çmim të lartë në rrugë, shpejt nisi të fitonte më shumë se prindërit e tij.
Kur mbaroi shkollën e mesme, Enri u punësua në një fabrikë druri. Si emigrant, i duhej një kontratë pune për të qëndruar legalisht në vend. Ndonëse e dinte se ajo s’ishte një punë që do ta mbante gjatë gjithë karrierës së tij, i mësoi ato shkathtësi manuale, të cilat i vlerëson ende sot.
Mes prerjes së drurit dhe montimit në punën e zdrukthëtarisë, me kalimin e kohës Enri dhe familja e tij krijuan — këtë herë me ngjyra — një album të ri fotografik familjar të jetës së tyre në lagjen e Athinës.
Pikërisht atëherë nisi të hynte në një lloj të ri të fotografisë bardh e zi, shumë më ndryshe nga fotografitë intime, që e përcollën familjen gjatë migrimit të tyre në Greqi. Në këtë takim të dytë një-ngjyrësh me fotografinë, madhësia e shtypit e tejkalon shumëfish madhësinë e kutisë së këpucëve prej kartoni që familja e tij e kishte për zemër përgjatë udhëtimit të gjatë për në Athinë. Këto fotografi të mëdha bardh e zi, të shtypura e me korniza, Enri i kishte hasur në muret e një muzeu në Athinë e që u bë përvoja e tij e parë me një ekspozitë fotografike. Aty u zgjua dashuria.
Por në qoftë se do ta linte vullnetarisht punën e tij për ta ndjekur dashurinë e tij të re, nuk do të mund ta mbante leje-qëndrimin. Mes ndjenjash mosbesimi, shefat e Enrit u pajtuan ta pushonin nga puna, gjë që e lejoi të regjistrohej në Akademinë e Fotografisë “Leica” në Athinë dhe t’i mbante dokumentet e leje-qëndrimit.
Kthimi i parë në Shqipëri
Është vjeshta e vitit 2001 dhe Enri është 21-vjeçar. Ai e lexon Kerouac, dëgjon Bach dhe kalon orë të tëra duke u sillur nëpër lagje me kamerën e tij “Minolta” 35 mm. Pjesën më të madhe të kohës e kalon në tualetin e familjes ose në dhomën e errët të Akademisë duke zhvilluar rrotulla filmi. Është ende i vetmi i huaj në klasë dhe është i zhytur në punën e fotografëve si Robert Frank, Garry Winogrand, Hirohiko Araki dhe Masahisa Fukase.
Një ditë në Akademi, një profesor e çoi në bibliotekë dhe i ofroi një libër. “Profesori më kërkoi ta ndiqja deri te biblioteka dhe aty”, thotë Enri, “ma dha një libër me fotografi bardh e zi të tokës që lash me familjen time në pranverën e vitit 1991.” Për dallim nga mësuesi fetar në shkollën fillore, ky libër ishte i duhuri.
Vendi ishte po i njëjti me atë në fotografitë familjare të fshehura në kutinë e këpucëve — madje edhe skema e ngjyrave bardh e zi ishte e njëjtë. Por megjithatë, pamjet ishin shkrepur nga syri i një fotoreporteri profesionist grek, i cili udhëtoi në Shqipëri pas rënies së regjimit në vitin 1991, pasi Enri dhe familja e tij ishin larguar nga vendi.
Në dimrin e parë të Enrit si student i fotografisë, u bënë dhjetë vjet që kur fotografi grek i kishte shkrepur ato fotogafi dhe që kur Enri kishte qenë për herë të fundit në Shqipëri. Ai gjen dikë që ta dërgojë në Kakavia. Në makinë ishte një shok grek, aparatin “Minolta” 35 milimetërshe, një lente 50 mm dhe një çantë me 20 rrotulla filmi 35 milimetërshe.
Kur mbërritën në Tiranë, ishte ditë. Nën dritën natyrale, qyteti u shfaq në të gjithë dekadencën e një dekade tranzicioni. Por në mbrëmje, ndërprerjet e energjisë sollën errësirë dhe krijuan skenën për rrugët dhe shtëpinë ku Enri po qëndronte me të afërmit.
“Puna ime shqiptare është si përrallë”, thotë ai.
Pikërisht ky udhëtim i dhjetorit të vitit 2001, ishte kthimi i tij i parë në Shqipëri pas një dekade dhe fillim i kësaj pune.
Pamjet shqiptare ofrojnë diçka ndryshe nga veprat e tjera të tij. Enri ia kushtoi disa vite të karrierës së tij imazheve bardh e zi të jetës së emigrantëve dhe puna e tij në Greqi shpesh dokumenton shijen e hidhur të jetës urbane për të margjinalizuarit.
Imazhet e tij të Shqipërisë e shohin vendlindjen e tij sikur ta përdorte albumin e familjes nga kutia e këpucëve si aparat fotografik me vrimë.
Qëndrimi i Enrit në Shqipëri nuk zgjati shumë. Qoftë për shkak të qëndrimeve ksenofobike greke ndaj shqiptarëve apo për shkak të ndjenjës se Shqipëria konsiderohej vend i rrezikshëm për t’u vizituar, familja e shokut dhe bashkëudhëtarit të tij grek e kuptuan se ku kishin shkuar dhe kërkuan që të ktheheshin.
Pas mbarimit të Akademisë, Enrit iu desh ta gjente një punë të qëndrueshme që do t’ia mundësonte ta mbante vizën. Tek në vitin 2005, kur hapi kompaninë e tij, ia doli ta bënte një tjetër udhëtim në Shqipëri për ta vazhduar punën që e kishte nisur në vitin 2001.
Pas shumë vitesh e shohim fotoreporterin tashmë me përvojë, që pret brigjeve të Greqisë për të hasur dhe dokumentuar disa nga varkat e para të emigrantëve që do të arrinin në Evropë, në atë që më vonë nga mediet do të përshkruhej si “kriza e emigrantëve”.
Është viti 2013, vite përpara se brigjet të jenë të mbushura me fotografë ndërkombëtarë, që vijnë për të shkrepur dhe shpërndarë me shpejtësi dhimbjen e të tjerëve. Deri në vitin 2015, brigjet janë të qeta dhe Enri thotë se priste “i qetë dhe i vetmuar në breg”, duke pritur jo që të dokumentojë një “krizë emigrantësh”, por që t’i portretizonte njerëzit dhe historitë e tyre të migrimit, një prej të cilave e kishte përjetuar në lëkurë të vet.
Hoteli “Dream”
Në takimin tonë të tretë e kam të vështirë të pyes Enrin për punën e tij rreth migrimit. Ndoshta kam shumë pyetje, apo ndoshta jam e pushtuar nga zemërimi për mënyrën çnjerëzore dhe të pashpirt që politika evropiane e trajton këtë çështje.
Ndoshta edhe jam e rënduar pas prezantimit të Enrit një natë më parë, kur e ndau librin e tij të sapobotuar “Say Goodbye Before You Leave”, (në shq. Thuaj lamtumirë para se të shkosh). Ishte hera e parë që Enri shfaqi punën e tij në Shqipëri. Ngjarja e prezantimi ishte e mbushur me plot njerëz dhe Enri u përpoq t’i fliste publikut në shqip, ndonëse kërkoi falje për mungesën e rrjedhshmërisë së gjuhës.
Prezantimi u mbyll me duartrokitje të gjata nga publiku.
Më pas, të pranishmit erdhën për ta ndarë përvojën e tyre si emigrantë. Tema e emigrantëve nga Shqipëria meriton edhe më shumë vëmendje në vend dhe është e vështirë për ta sjellë këtë çështje në vëmendje të publikut. Prezantimi i librit hapi patjetër disa dyer.
Më vonë ulemi, ende duke e shtjelluar prezantimin dhe Enri porosit rum.
E pyes nëse ka ndonjë histori që do të dëshironte ta tregonte, mes shumë të tjerave që ka hasur, xhiruar dhe shtypur.
“Është historia e Ahmed”, përgjigjet pa hezitim.
“Pse ai”?
“Sepse në sytë e tij e shoh veten si fëmijë”.
Më kujtohet fotografia e parë e Ahmed që ma tregoi, në të cilën ai kishte një maskë lodrash për fëmijë të vendosur në fytyrën e tij.
“E takova Ahmed me familjen e tij për herë të parë në vitin 2016”, më thotë Enri. “Ata po migronin nga Afganistani dhe më ranë në sy sepse ishin familje e pazakontë. Fatima, nëna, dëshironte të largohej nga shtëpia për shkak të burrit të saj të dhunshëm. Gjyshja e kishte mbështetur dhe kanë udhëtuar bashkë me dy vëllezërit”.
Në atë kohë Ahmed ishte pesë-vjeçar dhe Ajmad tetë. “Është e pazakontë të takosh gra nga Afganistani që udhëtojnë vetëm, pa një burrë të rritur”, thotë Enri.
Takimi i parë i Enrit me Ahmed dhe familjen e tij në Greqi ishte i shkurtër. Por dy vite më vonë, në vitin 2018, Enri dëgjoi për një tragjedi me të cilën po përballej familja në Serbi dhe vendosi t’i vizitonte bashkë me gruan e tij Eva, e cila është punonjëse sociale dhe psikologe që punon me gratë emigrante në Greqi. Gjyshja kishte vdekur dhe nëna ndodhej në një gjendje që e detyronte ta përdorte karrocën. Megjithëse Enri donte ta dokumentonte historinë e familjes, e kishte të vështirë ta gjente formën për ta bërë këtë pa u ndier se po e pasqyronte estetikisht dhimbjen e tyre.
Enri qëndroi me familjen derisa e pa atë që më vonë e kujton si mrekulli: familja pavarësisht gjendjes ia dilte të përjetonte momente buzëqeshjeje. Ishin këto momente gëzimi që zgjodhi t’i kapte, duke shkrepur fotografi të Ahmed, me maskën e tij duke luajtur me nënën e tij gjersa ajo ndodhej në karrocë. Ajmad nuk duket në fotografi.
“Ai ishte më i madh në moshë, kështu që ndoshta e kuptonte më mirë situatën”, më thotë Enri.
Marrëdhënia midis asaj që ne zgjedhim ta bëjmë të dukshme dhe asaj që vendosim të mbajmë të padukshme është e paqartë ose e errët. Përzgjedhja që bëjmë shpesh drejtohet nga “kutia e zezë” e një narrative që nuk mund ta kontrollojmë plotësisht, por që nuk duhet t’i frikësohemi. Në rastin e historisë së Ahmed, Enri zgjodhi ta vizualizonte shpresën.
Dimrin e kaluar, Enri shkoi për ta vizituar familjen e Ahmed në shtëpinë e tyre të re, një kompleks strehimi refugjatësh i quajtur “Hotel Dream” në periferi të Stokholmit. Enri ishte i vendosur më afër qendrës së qytetit, por u nderua me privilegjin ta kalonte natën me familjen, në këmbim që ta gatuante një darkë shqiptare dhe greke për të gjithë.
Në foton e fundit që Enri ka realizuar gjatë qëndrimit në Stokholm, Ahmed është 11 vjeç. Objektivi nxjerr në pah sytë kafe të errët të djaloshit. Realiteti është shpërfaqur. Një frut i vogël, i marrë nga banaku i shtëpisë së tij të re, rri i varur në veshin e djalit.
Më kujtohet shkëmbimi im i parë përmes emaileve me Enrin kur i kërkova të ma dërgonte një kopje të formatit pdf të librit të tij për t’u përgatitur për bisedat tona.
Pranova një draft të parë, që më vonë u ndryshua, por në prologun e pabotuar që pata fatin ta lexoja, ai shkruante për pemën e madhe të hurmës, te shtëpia e tij e fëmijërisë. Ai përshkruante dritën e hershme të mëngjesit që krijonte një kurorë në majë të pemës, në të cilën djaloshi donte të ngjitej e ta pushtonte. Pastaj për hijet e frikshme që e njëjta pemë krijonte natën, nga të cilat fëmija mbrohej duke u shtrënguar fort për çarçafët e tij.
Në fund të faqes gjendej një fotografi e Enrit si djalë i ri. Është shumë ndryshe nga estetika e portretit të Ahmed. Ishte shkrepur nga një grek, që blinte kouluri nga Enri në pazar. Burrit iu desh të blinte tepër shumë koulouri dhe të kthehej shumë herë tek Enri në treg, përpara se Enri, 11-vjeçar, të pranonte të fotografohej.
Imazhi i ballinës: Atdhe Mulla / K2.0.
Përmbajtja e këtij artikulli është përgjegjësi vetëm e K2.0.
A jeni kurreshtarë ta dini se si financohet gazetaria që prodhojmë? Klikoni këtu për të mësuar më shumë.
-
- Ky artikull fillimisht është shkruar në anglisht.
